Алтын Орданы Шыңғыс хан ұрпақтарының алып Моңғол империясынан бөліп, Шыңғыс ханның шөберелерінің бірі Меңгу-Темір 1266 жылы құрды. Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошының ұрпақтары билік құрған Жошы Ұлысының орнында Алтын Орда пайда болды.
Бұл Ұлыс сол кезде Дунай мен Қырымнан Оңтүстік Сібірге және Орта Еділден Орталық Азияның оңтүстігіне дейінгі аумақтарды қамтыды. Ресей, сондай-ақ Венгрия (1285 жылға дейін), Грузия, Армения ұзақ уақыт Алтын Ордаға вассалдық тәуелділікте болды.
Феодалдық бытыраңқылықтың табиғи процестері күшейген сайын оның шетіндегі хандықтар Алтын Ордадан бөлініп шықты. XV ғасырдың аяғында Ресейде «моңғол-татар қамыты» құлаған кезде, Алтын Орда Еділ мен Донның төменгі ағысында салыстырмалы түрде шағын аумақты алып жатқан әлсіз мемлекет болды.
ХҮІ ғасырдың басынан бастап деректерде Алтын Орда туралы айтылмай қалды. Алтын Орданың ыдырауы Бірақ Алтын Орданың түпкілікті құлауына көп уақыт қалғанда оның территориясынан көбінесе күштірек мемлекеттер пайда болды. Біріншісі – ХІҮ ғасырдың ортасында толық тәуелсіздік алған Қырым хандығы. Одан кейін XV ғасырдың ортасында Сібір, Өзбек, Қазан және Қазақ хандықтары, Ноғай Ордасы бірінен соң бірі бой көтерді.
Бұл мемлекеттік құрылымдардың барлығын Ноғай Ордасынан басқа хандар, яғни Шыңғыс хан ұрпақтары басқарды. Осылайша, Алтын Орданың ыдырауы нәтижесінде пайда болған мемлекеттердің барлығы белгілі бір дәрежеде оның мұрагерлері болды. Алтын Орданың түрлі хандықтар түріндегі мұрасы.
ХХ ғасырдың басына дейін сақталды. Бірақ өте баяу.Ресейге қосылған алғашқы хандық Қазан болды. Оны 1552 жылы Иван Грозный жаулап алды. Көп ұзамай, 1555 жылы патша Астрахань хандығын (Алтын Орда қалдықтарының аумақтық мұрагері) жойып, Еділдің Каспий теңізіне дейінгі бүкіл бағытын Ресейге қосты. ХҮІ ғасырдың аяғында Ермак пен патша губернаторларының жорықтарынан кейін Сібір хандығының тәуелсіздігі құлады.
Ұзақ уақыт бойы мен Қырым хандығымен араласуға тура келді, бұл Ресейді қатты тітіркендірді. 1571 жылы Қырым ханы Девлет Гирай I тіпті Мәскеуге жетіп, оны өртеп жіберді. Қырым татарларының Мәскеу мемлекетінің оңтүстік Украинаға шабуылдары ХҮІІ ғасырдың соңына дейін жалғасты. Тек 1700 жылы І Петр тұсында Ресей Қырым хандығына жыл сайын салық төлеуді тоқтатты.Оның Ресейге қосылуы тек 1783 жылы ІІ Екатерина кейін ғана болды.
Қазақ хандығын 1847 жылы Ресей жаулап алды. Орталық Азияда формальды түрде тәуелсіз мемлекеттер әлі де болған, олардың екеуі – Қоқан мен Хиуа хандықтар, яғни Алтын Орданың мұрагерлері! 1876 жылы генерал Скобелевтің сәтті жорықтарынан кейін Қоқан хандығы жойылды, ал Хиуа хандығы территориялық жағынан айтарлықтай қысқартылып, Ресей протекторатының қол астына берілді.
Керімсал Жұбатқанов
