ХҚЕС СӘЙКЕС КІРІСТЕРДІ ЕСЕПКЕ АЛУ

  Аннотация.Мақала 15 ХҚЕС"сатып алушылармен жасалған шарттар бойынша түсім"қолданудың өзекті мәселелеріне арналған. Стандарт сатып алушымен жасалған шартта сату шарттарын талдау бойынша бес қадамнан тұратын кірісті көрсетудің жаңа моделін қарастырады. Мақалада келісімшарттың талаптарына және сатып алушыға ұсынылатын тауарлар мен қызметтердің сипаттамаларына байланысты міндеттерді сәйкестендіру мысалдары қарастырылған. Кілт сөздер: түсім, сатып алушымен келісімшарт, тауарлар мен қызметтер, бесқадамдық модель, халықаралық қаржылық есептілік стандарты.   Аннотация.Статья посвящена важным вопросам применения IFRS 15 "выручка по договорам с покупателями". Стандарт рассматривает в договоре с покупателем новую модель отражения выручки, состоящую из пяти шагов по анализу условий продажи. В статье приведены примеры по идентификацию обязанностей, связанных с условиями договора и характеристиками товаров и услуг, передаваемых покупателю. Ключевые слова: выручка, договор с покупателями, товары и услуги, пятишаговый модель, международные стандарты финансовой отчетности   Annotation.The article is devoted to the current issues of applying IFRS 15 "Revenue from contracts with customers". The standard provides a new approach to revenue recognition, consisting of five consecutive steps to analyze the terms of sale in the contract with the buyer. The article considers examples of identification of obligations to perform, depending on the terms of the contract and the characteristics of the goods and services provided to the buyer. Keywords: revenue, contract with customers, goods and services, five-step model, international financial reporting standards. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында компания Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына және халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес есепте уақтылы және дұрыс көрсетілуі қажет кірістерді алады[1]. 2014 жылғы мамырда ХҚЕС жөніндегі Кеңес түсімді көрсету жөніндегі жаңа IFRS 15 "Сатып алушылармен жасалған шарттар бойынша түсім" деп аталатын стандартты жариялады, сонымен қатар оны 2018 жылғы 1 қаңтардан бастап ХҚЕС бойынша есептілік жасайтын компаниялардың пайдалануы міндеттелді. Бұл стандарт американдық Қаржылық есеп стандарттары Кеңесі (FASB) мен ХҚЕС Кеңесі (IASB) арасындағы есеп тәжірибесін жақындастыру бойынша бірлескен жұмыстың нәтижесі болды. ХҚЕС 15-тің басты мақсаты қаржылық есептілікті жасау кезінде қолданылатын принциптерді белгілеу болып табылады.: - сипаты; - сомасы; - пайда болу уақыты және - клиентпен жасалған шарт нәтижесінде туындайтын әдеттегі қызметтен және ақша ағындарынан түсетін кірістердің белгісіздігі [2]. ХҚЕС - қа сәйкес компанияның кірістері есепті кезең ішінде активтердің түсімдері немесе сапасын жақсарту не капиталға қатысушылардың жарналарына байланысты емес меншікті капиталдың ұлғаюына әкелетін міндеттемелердің шамасын азайту нысанында экономикалық пайданың ұлғаюы болып танылады. Жаңа стандарттың негізгі қағидаты: ұйым кірісті тауарлар мен қызметтер келiсiмшартының талаптарына сәйкес сатып алушыға уәде етілген тауарлар мен қызметтерді осы тауарлар мен қызметтердің орнына алуға құқығы бар және күтілетін сомаға беруді көрсету ретінде таниды. IFRS 15 стандартын қабылдағанға дейін компанияның саласына немесе экономикалық операцияның түріне байланысты кірісті көрсетудің әртүрлі тәсілдері мәселесі туындады. Табысты қашан және қандай мөлшерде тану туралы мәселені шешу үшін ұйымдар бес қадамды орындауды көздейтін аналитикалық модельді қолданады. Осы модель бойынша түсімді ұйым тауарларды немесе қызметтерді бақылау сатып алушыға берiлген сәтте (немесе шамасы бойынша) тану және осы ұйымның болжауы бойынша оған тиесілі сомада тану қажет екенін айқындайды. Белгілі бір критерийлер қанағаттандырылатынына байланысты кіріс танылады: - бір уақыт аралығында (ұйымның шартты орындауын көрсететіндей); немесе - белгілі бір уақытта (тиісті тауарларды немесе қызметтерді бақылау сатып алушыға берілген кезде) [3]. Сатып алушылармен келісімшарттарды талдау моделі келесі бес қадамды қамтиды:

1. сатып алушымен шартты сәйкестендіру;
2. шарт бойынша орындау міндеттерін сәйкестендіру;
3. операция бағасын анықтау;
4. орындау міндеттері арасында операция бағасын бөлу;
5. түсімді тану.

  1-ҚАДАМ. Сатып алушымен келiсiмшартты сәйкестендіру. Бұл кезеңнің негізгі элементі-сатып алушымен келісімшарт. Біріншіден, стандарт "келісімшарт" ұғымын енгізеді және оны екі немесе одан да көп тараптардың арасындағы келісім ретінде анықтайды, ол құқықтық қорғау мен міндеттемелерді қамтамасыз етеді. Екіншіден, стандарт "сатып алушы" ұғымын анықтайды — бұл ұйымның әдеттегі қызметінің нәтижесі болып табылатын тауарларды немесе қызметтерді алу үшін ұйыммен келісім жасасқан тарап. Сатып алушымен жасалған келісімшарт бір мезгілде мынадай талаптар орындалған кезде сәйкестендірілген болып есептеледі: * тараптар келісімшартты бекітіп және онда көрсетілген барлық міндеттемелерді орындауға міндеттенген жағдайда; * әр тараптың құқықтарын анықтауға болатын жағдайда; * тауарлар мен қызметтерге төлемақы төлеу шарттарын сәйкестендіруге болатын болса; * келісімшарт коммерциялық мазмұнда болса; 2-ҚАДАМ. Келісімшарт бойынша орындау міндеттерін сәйкестендіру. Шарт жасасу кезінде ұйым сатып алушыға әрбір уәдені орындау міндеті ретінде анықтауы керек:

• бір-бірінен ерекшеленетін тауарлар немесе қызметтер (бір-бірінен нақты ерекшеленеді); немесе
• іс жүзінде бірдей және бірдей схема бойынша жеткізілетін бірқатар ерекше тауарлар немесе қызметтер.

Осылайша, "орындау міндеті" - бұл сатып алушымен жасалған келісімшартта оған бір-бірінен ерекшеленетін тауарлар мен қызметтерді беру туралы уәде. Бұл ретте, егер бір мезгілде мынадай шарттар орындалса, тауар немесе көрсетілетін қызмет ерекше болып табылады:

• сатып алушы тауардан немесе қызметтен жеке-жеке немесе компания үшін қолжетімді басқа ресурстармен бірге пайда көре алады;
• сатып алушыға тауарды немесе қызметті ұсыну туралы уәдені оңай анықтауға және келісімшарт бойынша басқа уәделерден ажыратуға болады.

Мысалы, компания темір жол көлігі үшін қосалқы бөлшектер дайындауға арналған өндірістік жабдықтарды сатуға шарт жасасты. Бұдан басқа, компания жабдықтардың жыл сайынғы қызмет көрсетуін жүзеге асыратын болады, ол тозған бөлшектер мен картридждерді ауыстырудан, оңтайлы жұмыс істеуі үшін қажет емес параметрлерді реттеуден және басқа да алдын алу жұмыстарынан тұрады. Бұған қоса, компания өткізу нарығын кеңейту үшін өнімнің экспорттық жеткізілімдері нарығында зерттеулер жүргізеді. Сипаты бойынша ұқсас техникалық қызмет көрсетуді нарықта өз қызметтерін ұсынатын басқа да компаниялар жүргізе алады. Шартта қанша міндеттерді орындауға болады? Шешімі: Сатып алушымен келісімшартты талдау кезінде орындау үшін 3 міндетті бөлуге болады:

1. жабдықтарды сату;
2. техникалық қызмет көрсету бойынша қызметтер;
3. шетелдік нарықты зерттеу бойынша маркетингтік қызметтер.

3-ҚАДАМ. Операция бағасын анықтау. Келісім жасалған кезде ұйым сатып алушымен келісім бойынша уәде етілген тауарларды немесе қызметтерді бағалауы керек. Стандартта мұндай бағалау операция бағасы деп аталады. Стандарт операцияның бағасын үшінші тұлғалардан алынған сомаларды (мысалы, сату салығы, ҚҚС және т. б.) қоспағанда, ұйым тауарларды немесе қызметтерді сатып алушыға беру орнына алуды күтетін өтеу сомасы ретінде анықтайды. Операцияның бағасы бағалау санаты екендігіне назар аудару керек, өйткені ол өтемақы алу күтулерін көрсетуді талап етеді. Операцияның бағасын анықтау үшін ұйым шарттың талаптарын және оның әдеттегі іскери тәжірибесін талдауы керек. Операция бағасын белгілеу кезінде келесі факторларды ескеру қажет:

1. a) ауыспалы өтеу және ауыспалы өтемді бағалауды шектеу;
2. b) шартта қаржыландырудың Елеулі компонентінің болуы;
3. c) ақшалай емес өтеу;

с1) сатып алушыға төленуге жататын өтем. 4-ҚАДАМ. Орындау міндеттері арасында операция бағасын бөлу. Кірісті көрсетудің бұл кезеңі, егер келісімшартта орындау үшін бірнеше міндеттер анықталса және сатушы әр міндеттің қанша тұратынын нақты анықтамаса, өзекті болады. Демек, мақсат- әрбір міндеттің бағасы қандай, компания тауарларды немесе қызметтерді басқа сатып алушыларға бөлек сату арқылы осындай бағаларды қалай белгілейтінін ескере отырып анықтау. Тауар немесе қызмет сатып алушыға жеке-жеке сатылатын баға жеке сату бағасы деп аталады. Орындау міндеттеріне бөлу мақсаттары үшін жеке сату бағасы дау жасалған күнге айқындалуы тиіс. Шартқа енгізілген барлық тауарлар немесе қызметтер бойынша жеке сату бағалары белгіленгеннен кейін оларға қатысты пропорция жасалады, бұл жалпы тауар немесе қызмет бағасының қандай үлес салмағы болуы керек екенін көрсетеді. 5-ҚАДАМ. Түсімді тану. Түсімді көрсету сәті (кезеңі) бақылауды беру. Активті бақылаудың болуы келесі факторларға байланысты анықталады:

• активті пайдалану әдісін анықтау ;
• активтен барлық дерлік пайда алу мүмкіндіктерi.

Сонымен қатар, бақылауды сатып алушыға беру фактісін анықтау кезінде бірқатар қосымша индикаторларды ескеру қажет: * сатушыда активті төлеу құқығының болуы; * сатып алушының активке меншік құқығының болуы; * сатып алушыға активті физикалық иелену құқығын беру фактісі; * активке меншік құқығымен байланысты елеулі тәуекелдер мен пайданы беру фактісі; * сатып алушының активті қабылдағанын растау[4].         Пайдаланылған әдебиеттер:   1.Международный стандарт финансовой отчетности (IFRS) 15«Выручка по договорам с покупателями» 2.1-ші Халықаралық Қаржылық Есептілік Стандарты (IAS) Қаржы Есептілігін Ұсыну

3. Ю. Загретдинова. Учет доходов и расходов в соответствии с МСФО. Файл Бухгалтера, Выпуск №51-52 - 22 Декабря 2016 г.
4. Вестник МСФО. МСФО (IFRS) 15: выпущен окончательный вариант поправок к новому стандарту о признании выручки

   

Оразайқызы Орынғаным

«Есеп және аудит» мамандығы

1-курс магистранты, Нархоз университеті

Ғылыми жетекші: ассоц.Профессор Жапбарханова Мира Сапаралиевна