- Сіз әнші-жазушы, дәстүрлі өнердің дүлдүлі Жәнібек Кәрменовтің ең алғашқы шәкіртісіз. Ұлағатты ұстазыңыздың жолын Алматыда неге жалғастырмадыңыз?
- Марқұм Жәнібек Кәрменовтің мектебінде оқып, даналығын көкірегімізге тоқыған, көзін көрген, ілімін үйренген, тәрбиесін алған ең бірінші шәкірті екенім рас. Ол кісі маған үнемі «Сенің маңдайыңа өмір бойы сахнада жүруді жазбаған. Сенің ыңғайың, жобаң бала тәрбиелеуге келіп тұр. Мен байқаймын, сен түбі оқытушылық жолға түсесің-ау» дейтін. Айтқаны айдай келді, көріпкел кісі ғой.
Студент кезімде тұңғыш рет Әміре Қашаубаев атындағы республикалық әншілер байқауына қатысып, жүлдегер атандым. Сол кездегі министр Өзбекәлі Жәнібеков даусымды естіп қалып, «Сазген сазы» ансамбліне жұмысқа қабылдаттырған. Бірақ сол тұста ауылда шешем қайтыс болып, ұстазымның рұқсатымен әкемнің жанына, ағайын-туыстың арасына барайын деп шештім. Сөйтіп, Қарағанды облыстық филармониясына жұмысқа орналасқанмын. Бірақ өнердің қасиеті мен қасіреті бірге жүреді ғой. Он жылдай сахнадан кетіп қалған уақытым болды. Қазір елде ұрпақ тәрбиесімен айналысып жүрмін.
- Сахнадан сырт қалуға қандай жағдай әсер етті?
- Елдің алдында жарқылдап жүру екінің бірінің қолынан келе бермейді. Түсінген адамға ән өнері — құдіретті өнер. Оны жеткізе білу керек. Тыңдайтын құлақ, ұғатын жүрек, түйіп алатын зерде, саралайтын сана болуы тиіс. Сол кездегі өнердің, еңбектің бағалануы көңілімнен шықпады. Оның үстіне, біздің уақытымызда гастрольдік сапарлар өте көп болатын. Үнемі дала кезіп, үйдің бетін көрмеу де маған ауыр тиді. Үлкен қызым дүниеге келген уақытта Қызылорда өңіріне гастрольге кеткенмін. Сол кеткеннен мол кетіп, отбасыма төрт айдан кейін әзер жеттім. Мұндай сапарларда ел алдында жарқырап жүргеніңмен, газет-журнал оқуға қолың тие бермейді. Жаңалықтан жұтап, рухани қарайып қайтасың. Сондықтан отымның басында, бала-шағамның қасында отырайын деп, баспасөз саласына ауыстым. Кейін тоқсаныншы жылдары өнерге қайтып келдім. Тәттімбет атындағы өнер колледжінде сабақ беремін. Жүсіпбек Елебековтің 90 жылдығына орай колледж қабырғасынан шағын класс ашылған еді. Бүгінде қанатын кеңге жайып, дәстүрлі әндер бөліміне айналды. Осы саланы басқарамын. Қазақстан Республикасы білім беру ісінің құрметті қызметкерімін. Бұдан бөлек, қазір екі жыл болды облыстық филармонияға әнші болып орналастым.
- Бізге айтып беріңізші, Жәнібек Кәрменов қандай кісі еді?
- Ол кісі жайлы талай ағаларымыз айтып жүр, айтыла да, жазыла да береді. Мен үшін өмірде де, өнерде де бағыт-бағдар беріп кеткен қайталанбайтын жарқын тұлға. Ұстазым жайлы таңға дейін айтсам, шаршамаспын. Әрдайым сағынып еске аламын. Өзі үйретіп кеткен әндер ғұмыр бойы жаныма азық болып келе жатыр. Репертуарымды халық әндерімен толықтырғаным болмаса, әлі күнге сол туындыларды айтып жүрмін. Ән үйреткенде орындап қана қоя салмайтын. Терең тарихынан сыр шертіп, бағзы заманнан баяндап, жүрегіңе жеткізіп беретін. Қазақ халқының басынан кешкен сан қилы тағдырын сұмдық қорқынышты, өте аянышты немесе ерекше қуанышты, көңілді қылып әңгімелейтін. Тыңдап отырған адамның денесі түршігеді. Санасы бар адамның бей-жай тыңдауы, өзінше ой қорытып, сезінбеуі, тебіренбеуі мүмкін емес. Сол әдісін қазір өзім де пайдаланып жүрмін.
- Бұл ұстаздық қыры, азаматтық ажарына, бекзаттық болмысына да тоқталсаңыз…
- Өздеріңіз білесіздер, Жәнібек Кәрменов Абайдың бірден-бір ұрпағы. Ақынның 47 қара сөзін жатқа айтатын. Біреуге ренжігенде, күйінгенде «Сегіз аяқты» орындайтын. Өкпе-наласын әнмен басатын. Рухы биік адам еді. Міржақып Дулатовтың Абайдың қайтқанына он жыл болғанда айтқан бір сөзі бар екен. «Абайдың қайтқан күні қаншалықты алыстаса, оның рухы соншалықты жақындай береді» деген көрінеді. Мен үшін де қазір Жәнібек Кәрменовтің қайтыс болған күні қаншалықты алыстағанымен, күн өткен сайын рухы жақындап келеді. Сабақ сайын қимыл-әрекеті, эмоциясы маған елес беріп отырады. Әрбір өнегесі, ғибадаты таптырмайтын әдістемелік құрал сияқты. Сахнаға шыққан кездегі кербездігі, серілігі, дегдарлығы ұмытылмайтын сабақ. Жанымда жатталып қалған. Сол қимас, шуақты күндерден әлі үлгі алып келе жатырмын.
- Өнер иесі қайтыс болған уақытта қайда едіңіз?
- 1992 жылы 22 маусымда қайтыс болды. Сыртта жүргенмін. Сол жылы менің шаңырағымда үшінші ұлым дүниеге келді. Атын Жәнібек деп қойдым. Жалпы, төрт балам, екі немерем бар. Барлығы өнерден құр алақан емес. Бірақ менің жолымды жалғастырған ешкім жоқ. Төртеуі де басқа салаға түсіп кетті. Үлкенім — салық комитетінде, одан кейінгі перзентім «Орталық Қазақстан» газетінде тілші. Тағы бір баламның өзінің жеке шаруасы бар, кәсіпкерлікпен айналысады. Жәнібегім — әзірге студент.
- Ал он жылдан кейін өнерге қалай оралдыңыз?
- Халыққа керектігімді сезіндім. Қажеттілік, сұраныс көп болды. «Әрі қарай жалғастырғаным қалай болар екен?» деп те ұзақ ойландым. Жалпы, өз басым қатты құлшына бермейтін адаммын. Теледидардан көрініп қалайын, радиоға барып даусымды жаздырып қояйын немесе басылымдарға сұхбат берейін, гастрольдерге шығып, ел көріп, жер көріп қалайын деп ұмтылып тұрмаймын. Одан да бойымдағы барымды болашақ ұрпаққа берсем, білгенімді үйретсем, соның өзі үлкен олжа деп ойлаймын. Алдымыздағы ағаларымыздың сара жолын кейінгілерге аманаттап кетсем деймін. «Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға» деп ұлы Абай айтып кеткендей, бұл жолда жалықпайтыным, ештеңеден аянбайтыным анық. Қандай істе де Ғарифолла Құрманғалиев, Жәнібек Кәрменов, Мәдениет Ешекеев, Дәнеш Рақышев, Қайрат Байбосыновтың мектебіне сүйенемін.
- Шәкірттеріңіз сеніміңізді ақтай бастаған шығар?
- Әрине, алды біраз жерде көрініп, бірқатар республикалық, халықаралық байқауларда бақ сынап, жұрт көзіне танылып жүр. Атап айтар болсам, кішкентайынан көзге түскен халықаралық, республикалық байқаулардың лауреаты Абзал Қуанышұлы, Сержан Мұсайынов, «Шабыттың» бас жүлдегері Гүлмира Тапай, Дәуренбек Әркенов, Сырым Қординдердің мен үйреткен әндермен дәстүрлі ән мектебін әрі қарай жалғастыратына, алып кететініне сенімім мол. Шәкірттерім өз қолымнан ұшқан балапандарым болса да, өнерде жүрген азаматтарды «мынау менің оқушым, мынау менікі емес» деп бөле жармаймын. Жәнібектің немесе Қайраттың түлектері деп алалаған емеспін. Барлығына бірдей қараймын. Әрқайсысының өз орны, өз жөні бар. Барлығын «бір терінің пұшпағын илеп жүрген» бір өнердің азаматтары деп құрметтеймін. Өткенде Алматыға барғанда әріптестерім, інілерім, шәкірттерім келіп, бильярд ойнап, аз-кем әңгімелестік. Концерт кеш біткендіктен, одан арғыға уақыт болмады. Бірақ сол аз ғана сәт маған үлкен қуаныш, естен кетпес әдемі кеш, шығармашылық шабыт, бауырластық, қимастық көңіл-күй сыйлады. Елге ерекше сезіммен оралдым.
- Сіздің әуезді әніңізді, қайталанбайтын дауысыңызды естіген сайын маған Қарағандыда қор болып жүргендей боласыз…
- Алматыда, Астанада жұмыс істеуге, сонда тұруға талай ұсыныстар түсті. Кезінде Елбасы да Қарағандыда болған бір сапарында «Елордаға қоныс аудар. Тәуелсіз ел мәдениетінің өркендеуіне, ұлттық өнердің дәрежесін көтеруге, дамытуға атсалыс» деп, Астанаға шақырып кеткен. Ол кісінің алдында 17-18 рет ән салыппын. Тағы бір келгенде «Мейірхан, сен Арқада әлі жүрсің бе?» деген. Менің Астанаға баруға ешқандай талпынысым, көңілімнің хошы болмады. Сол әңгімені естіп қалған кісілер кейде Қарағандының көшесінен көріп қалса «Астанада тұрып жатырсың ба?» деп сұрап қояды. Ал Алатау бөктеріне орналасқан әсем қала, арман қала, жастық шағымның куәсі болған Алматы — сүйікті қалаларымның бірі. Ұлттық руханият ордасы ретінде санамнан кетпейді. Адамдарының да табиғаты, мінезі бөлектеу. Өркениетке жақын дегендей.
Солай бола тұра, өнер адамының қалада тұруы міндетті деп ойламаймын. Ең бастысы, ел-жұрттан, өнерден құр қалдым-ау деген өкінішім болған емес. Шамам келгенше әнімді айтып жүрмін, азды-көпті ел таниды. Қалғандарына «неге мені танымайсыңдар?» дей алмаймын. Ешкімге «мені білу тиіссіздер деген шарт қоймаймын.
- Өнер ордасында жүрсеңіз, бұдан да биіктерден көрінетін едіңіз ғой…
- Ғабит Мүсірепов «өзің — аспанда, ойың төменде жүргенше, өзің төменде, ойың аспанда жүрсін. Биік деген немене, төмен деген немене — сонда түсінерсің» деген екен. Өзіңнің деңгейің көңіліңнен шығып жатса, биіктік деген сол. Әркімнің пешенесіне жазылған бағындыратын өз биігі бар. Елден асып түсуге жанталаспаймын. Одан да бар зейінімді ұрпақ тәрбиесіне арнасам, өнерге адал қызмет етсем деймін.
Бос уақытымда қосымша ештеңемен айналыспаймын. Өзіме көп жұмыс жүктегім келмейді. Концерттерге қатысып, сабағымды беріп, ел аралап, еркін жүргенді дұрыс көремін. Ал өз міндетіме үлкен жауапкершілікпен қараймын. Өзіме қатаң талап қоямын. Талап болмаған жерде, алға ұмтылу болмайды. Өзіме қоятын талабым — адам болу, адал болу. Қасиетті өнерді тұғырынан түсірмеу, биігінен аласартпау. Ата-баба мұрасына қиянат жасамау. Саф қалпында боямасыз жеткізу. Эстрадамен былғамау. Жастардан талап ететінім де — осы.
Бұрынғымен салыстырғанда қазіргі жастар эстрадаға мүлдем ауып бара жатқан сияқты. Дәстүрлі өнерді ауырлау қабылдайды. Жәнібек Кәрменов көзінің тірісінде «Эстрадалық әндер таңертең туып, кешке қайтыс болады» деп отыратын. Жастар осындай жеңіл әндерге көп назар аударатыны байқалады. Жүсіпбек Елекбеков, Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов десең, елең ете қоймайды. Біз олардың дәстүрлі әнді қалай болса, солай өңдеуіне, бұрмалауына жол бермеуіміз керек. Тосқауыл қойғанымыз дұрыс. Алдыңғы толқын халық санасынан өше бастаған әндерді жаңғыртып, түрлендіріп, қаймағы бұзылмаған күйде бізге жеткізді. Меніңше, кейінгі толқынға Ғарифолланы түзеп, жүз жылда бір туатын Жүсіпбек пен Жәнібекті жөндеудің қажеті жоқ. Сол деңгейде орындай алса да жаман болмайды.
- Халықаралық, республикалық байқауларда жиі қазылық етесіз. Дәстүрлі әншілер додасы қаншалықты әділетті өтеді?
- Жаяу Мұса, Майра Уәлиқызы, Естай Беркімбайұлы, Мәди Бәпиұлы, Жүсіпбек Елебеков атындағы байқауларда төрелік етіп, әділқазылар алқасының төрағасы да болып жүрмін. Мен отырған жерде әділетсіздікке жол берілген емес. Таланты бар бала сонадайдан көрініп тұрады. Ақ пен қара, жақсы мен жаман сияқты. Аламан бәйгеде де бес-алты айналымнан кейін жүйріктердің аяқ алысы мен шабысы белгілі бола бастайды ғой. Сол секілді ән байқауларында да кімнің-кім екені алғашқы күні-ақ танылып, айқындалады.
- Өзіңіз аламанға түссеңіз, кеш батқаннан түннің қай уағына дейін ән айтар едіңіз…
- Балуанға оң, солы бір емес пе?! Жақсы тыңдаушым болса, таңға дейін шырқауға шамам жетеді. Дегенмен кез келген той-томалаққа бара қоймаймын. «Біз мына әнді жақсы көруші едік, басқа әнді айтып бер» дейтіндердің көңілінен шығуға тырыспаймын. Менің әнімді белетін, менің репертуарымнан хабары бар, мені тыңдап жүрген ағайын-туыс, дос-жарандардың ғана ортасында ән салғанды дұрыс деп білемін. Кездейсоқ аламанға түскім келмейді. Аламан демекші, өзім жылқыны жақсы көремін. Малсақ адаммын. Әкем отыз жыл қой баққан. Шешем он бала өмірге әкелген ардақты ана. Қалада тұрсам да көз алдымнан мал, жайлау, қасқа құлын кетпейді. Атпен серуендегенді ұнатамын. Қазақ өзін «жылқы мінезді халықпыз» деп жатады ғой. Тектілігіміз, тарпаң мінезіміз, асқақ жігеріміз бір-бірінен алыс емес. Қаланың шетінде кішкене шаруашылығымыз бар. Ірілі-ұсақты мал ұстаймыз. Балалар ауыл өмірінен, қазақылықтан ажырамасын деген ниет қой.
- Құдайдың берген «жылқы» мінезі қандай?
- Жылдам ашулана қоймаймын, бірақ ашулансам қайтуым қиын. Біраз уақытқа дейін созылып кететін жағдайлар болады. Кекшіл емеспін, бауырмалмын. Кешірімдімін. Бірақ өнердегі әділетсіздіктер, ұлттық мәселелерге көз жұмып қарай алмаймын. Төзбеймін. Өте ұлтшылмын. Отанымды, елімді, жерімді, тілімді сүйемін. Мені ұрпақтың болашағы, елдің ертеңі қатты ойландырады. Рухани мүгедек жастар көп. Түріне қарасаң, көңіл тояды. Бірақ арғы жағында дым жоқ. Өз байқауымша, менің балаларым қалада өссе де орысшаға жүйрік емес. Оны ешқандай намыс көрмеймін. Жарымның ұстаздық қызмет атқарғанына 35 жылға жуықтады. Немерелеріміз бар. Үлкен немерем Ғалия «Ата, сіз сахнада ән айтайын деп тұрғанда бізді ойлаңыз. Сонда жақсы айтасыз» деп бал тілімен қуантып қояды. Бұның барлығы отбасындағы тәрбиеден деп білемін. Балаларым да, немерелерім де өзінің салт-дәстүрін, мәдениетін жетік біледі, әдебиетімен жақсы таныс.
- Сіз шығарған бір керемет әнді естіп едім. Бірақ әрі қарай жалғастырмаған көрінесіз? Бір ән шыққан жерден, басқа да ән шықпағаны қалай?
- Ән шығарумен түбегейлі айнылысқан емеспін. Тоқсаныншы жылдарда бір ән шығарғаным бар. Ақиық ақын Мұқағалидың:
- Жүргенде жаным жүдеп шақта мынау,
Көңілімді бір көтеріп тастадың-ау.
Махаббат мені айналып өтіп еді,
Керемет күндерге өзің бастадың-ау, — деген өлең жолдары әсер еткен болуы керек. Сазгерлікті түбегейлі серік ету ойымда болған жоқ.
Әңгiмелескен
Қаншайым БАЙДӘУЛЕТОВА
