Бағдад МҮПТЕКЕҚЫЗЫ, «Қыран» федерациясы қоғамдық қорының атқарушы директоры:
- Ұмытыла бастаған ұлттық салт-дәстүрлеріміз бен ғұрыптарымызды ортамызға қайта оралтқан — толайым Тәуелсіздік. Тәуелсіздік жемістері алуан түрлі. Бұл күндері сан қатпарлы тіршіліктің барлық саласынан мәуесі менмұндалап тұр. Оның бір ғана мысалын сіздің қордың жұмысынан да келтіруге болатын секілді. Шағын ғана құсбегілер мектебі ұлғайып, федерация, одан қауымдастық құрамына еніп, қанатын кеңге сермеп отырған жайы бар. Басталған істің аяқсыз қалмай, нәтижелі шешім тапқаны тәуелсіздіктiң арқасында десек, еш қателеспейтініміз анық қой?
- Иә, ұлттық спорт түрлерінің де, ұлттық дәстүрлеріміздің де қайта жандануына дем берген тәуелсіздік екені баршаға аян. Әйтпесе кеңестік кезеңде ең әуелі ұлттың ұлт ретінде өзіндік ерекшелігін айқындайтын дүниелердің біртіндеп ұмытыла бастағаны ешкімге жасырын емес. «Жалайыр Шора» мектебінің негізінде «Қыран» федерациясы қоғамдық қоры құрылды, оның төрағасы есімі елге кеңінен танымал, халық қалаулысы Нұрлан Өнербай. Біздің федерация Ұлттық спорт түрлері қауымдастығының құрамына кіреді. Ал қауымдастық төрағасы ұлттық құндылықтарды көздің қарашығындай аялап, қамқор болып жүрген азамат Қайрат Сатыбалды. Қауымдастықтың құрамында оннан астам федерация бар. Істі бастау бар да, оны әрі қарай жалғастыру бар. «Бітер істің басына, жақсы келер қасына» демекші, егер Қайрат, Нұрлан сынды жанашыр азаматтар білек сыбанып кіріспегенде, біздің бастамамыздың жарты жолда қалып қоюы әбден мүмкін еді.
Бұл күндері тәуелсіз мемлекетіміздің көк туында қыран бейнесі бекер тұрған жоқ. Оның терең символикалық мәні бар. Қыран құспен біздің қазақ халқының бітім болмысы ұқсас көрінеді маған. Қыран өте биіктен қарайды, Қыран секілді қазақтың да рухы биік, алыстан ойлап, кез келген мәселе төңірегінде асықпай тұжырым жасайды. Қазақтың бар болмысы қыран құс, құмай тазы, жүйрік атына тоқайласқандай.
Күнге қарап тіке ұшатын қыранның ешбір басқа құста кездеспейтін қасиетін қазақтың қайтпас қайсарлығына ұқсатамын өз басым.
- Өзге емес, ең әуелі өзіміз үшін де экзотикалық сипат алып бара жатқан құсбегілік өнердің жандануына алғаш атсалысқан жанның бірісіз. Негізінен, ер-азаматтарға тән өнерге қызығушылық неден бастау алды?
- Үлкен атамыз заманында екі жүздей қыран ұстаған, еліне сыйлы, бақуатты кісі болған екен. Ол кісінің ауласында бұлбұл да сайраған көрінеді. Ал әкем де жас кезінде қаршыға ұстағанын айтып отыратын, кішкентайымнан әкемнің інісі Бәйтекенің, сондай-ақ Тоқтасын, Молдажан аталарымның оны қалай күтіп, баптағанын көріп өстім емес пе, соған қарағанда бұл менің қанымда бар, текпен бірге сүйекке сіңген қасиет пе деп ойлаймын. 1961 жылы бабаларымыз Қытайдан елге өткен кезде «бүркітімді өткізбесе, собетіңе бармаймын» деп қиғылық салған Тоқтасын атамыздың бастан өткерген машақатын біздің әулеттің үрім-бұтақтары тегіс біледі. Содан атамыз жарықтық бүркітін нәресте ретінде тіркетіп, шекарадан тастамай алып өткен ғой.
Құсбегілік — ата-бабамыздың асыл мұраларының бірі. 1980 жылы КазГу-дің журналистика факультетін бітірісімен Қазақ радиосының «Ауыл өмірі» бас редакциясына қызметке орналастым. Редакцияның атының өзі айтып тұрғандай, жылдың төрт мезгілі ай сайын кемінде екі рет республикамыздың түкпір-түкпіріне іссапарға шығатын едім. Жүрген жерімде ұлттық дәстүрлерімізге қатысты кез келген елең еткізер жаңалықты назардан тыс қалдырмауға тырысатынмын. Әсіресе, мені қатты қызықтыратыны — құсбегілік өнер болды. Бүркіт ұстаған жан көрсем, міндетті түрде жазып алып, хабар дайындау бұлжымыс әдетіме айналған-ды. Кезінде мен сұхбаттасқан ондаған бүркітшіден бұл күндері қалғаны 4-5 кісі ғана.
- Дегенмен кез келген істің басында әйтеуір бір шынайы жанашыры, сол саланы бес саусақтай білетін азамат тұрмаса, одан әрі дамуы неғайбiл. Бұл ретте еліміздегі құсбегілік өнерінің алғашқы жанашырлары кімдер болған еді?
- Өткен ғасырдың 80-жылдарының аяғында «Жалайыр Шора» атындағы құсбегілер мектебі құрылды. Оның негізін қалаған белгілі этнограф-ғалым Жағда Бабалықұлы, бүркітшілер: Шәкен Ошанбайұлы, Жапар Сатылғанұлы, Байжүніс Көдекұлы, Тоқтасын, Молдажан Мәметұлдары болатын. Жағда ағамыз бүркітшілер жайлы әңгіме бола қалса «Орта жүзде Тіней деген құсбегі болды, Ұлы жүзде Шора деген, «аспанда құсша ұшсам қанатым талады, жерге қонсам Жалайыр Шора алады» деп айтатын еді үнемі. Дегерестен 2 гектар жер алып, бүкіл осы ұлттық спорт түрлері — көкпар, тоғызқұмалақ, бәйге, саятшылар мен атбегілердің басын біріктіретін этнографиялық ауыл ашуды жоспарлапты кезінде. Ол кісілердің бас болуымен 1989 жылы Алматының Орталық стадионында тұңғыш рет көршілес қырғыз, түрiкмендер қатысқан, Тәуелсіздіктің бастапқы жылдары, яки 1991 жылы Наурыз мейрамы аясында Алматы ипподромында бүркітшілердің республикалық сайысы да өтті. Бұл өнер енді өркен жая ма деген жоспарларына нарықтың алғашқы жылдарындағы қиындық қатты әсер еткен секілді. Ол кезеңнің ешкімге оңай тимегені рас, сол жылдары көптеген игі бастама тек қиял түрінде қалықтап қалды емес пе?! Ел еңсесін жия бастаған тұс, 1997 жылы Жағда Бабалықұлы өзінің орта жолда қалған арманын маған табыстап, «Жалайыр Шора» атындағы құсбегілер мектебінің шаңырағын қайта көтеруді қайта-қайта айта берді. «Жассың ғой, жарты жолда тастап кетпей, ұлттық дәстүрлердің қайта жаңғыруына үлесіңді қос» деп аманаттаған соң, журналист Сүлеймен Мәмет ағайымның қолдауымен екеуміз барып, атақты құсбегілер әулетінің бірі Сейітжан Көдековпен бірге баяғы мектепті енді орталық ретінде құрдық. Содан бері осынау киелі өнердің өркендеуіне шамам жеткенше атсалысып келе жатқан жайым бар.
- Құсбегілерді табу да оңайға түспеген болар?
- Біздің Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы «Нұра» деген бір ғана ауылдың өзінде 20 шақты құсбегі бар. Кезінде Қытайдан қыран құстарын бірге алып келген Мәметов пен Көдековтар әулеті. Олар кеңестік кезеңде ұмытыла бастаған құсбегілік өнердің 70-80 жылдан кейін елімізде қайта түлеуіне ықпал етіп, өз үлестерін қосқан, оның әрі қарай дамуына жол салған азаматтар.
- «Қызыл кітапқа» енгізілген қыран тобына жататын құстарды қалай болса солай алып жүруге болмайды емес пе?! Жыл сайын «Сонар» өткізуді дәстүрге айналдырған сіздер үшін бұл тұрғыда арнайы жеңілдіктер қарастырылған ба?
- Қайдағы жеңілдік? Құсбегілікті ұлттық спорт түрлеріне енгіздік. Дегенмен мұның әлі толыққанды жасалынған түрлі көліктерде тасымалдаудың ережесі жоқ, заңдылықтары бекітілмеген. Жылда облыстарға жарысқа барар кезде әбден қиналамыз. Адамдармен бірге отырғызу қолайсыз, жүк қоятын жерлерге өткізу қауіпті. Торға сыймайды. Қырандар қанатын жайған кезде көлемі 3 метрге дейін созылады. Бір қанатының өзі — 1,5 метр. Алатау, Алтайдың қырандарының салмағы 10 келiге дейін барады, оны қашанғы қолыңа ұстап отырмақсың, ол мүмкін де емес қой. Біз үнемі ұшаққа да, пойызға да құстар үшін кәмелетке толмаған балалардың билетін алып, тасып жүрген жайымыз бар, оның өзінде біздің Алматы облысы әкімдігінің кезінде жасаған батыл әрекетінің нәтижесінде, Спорт басқармасының рұқсаты бар. Кейбір облыстардан келген құсбегілер жүк қоятын жерге орналастырып алып келгенімен жол бойы күтімсіз, шаршаған құстар аң алмақ тұрмақ, жөндеп ұша алмай да қалады, жол азабын көтере алмаған кейбірі тіпті өліп те қалады.
Осы ретте ұлттық спорт түрлеріне қатысты арнайы заң керек секілді. Кез келген дамыған мемлекетте ең әуелі ұлттық спорт түрлерін жандандыруға аса мән беріледі екен. Алысқа бармай-ақ, өзіміздің көрші Ресей бюджетінен спортқа бөлінетін қаржының тең жарымын ұлттық спорт түрлеріне, қалған жартысын олимпиадалық ойындарға бөлетін көрінеді.
Еуропа мемлекеттерінде қабылданған чип бізде әлі бірізділікке түскен жоқ. Оның да проблемасы жетеді. Құстың кеудесіне нөмірі бар арнайы қондырғы орнатады да қай жерде ұшып жүргенін компьютер арқылы бақылап отырады. Бәлкім, бұл территориясы Қазақстанның бір облыс емес, бір ауданының көлемінен аспайтын Еуропа мемлекеттеріне тиімді шығар, ал біздің Алтай мен Атыраудың арасын көзден таса етпейміз деген бос әурешілік, есесіне құсбегілеріміз қиналуда. «Кеудесін тесіп, чип қондырған құстарымызға залалын тигізеді, босқа өлтіріп аламыз» деп үркіп, кезінде келгендерден жасырып қалған ақсақалдарымыздың алды «қызыл кітапқа» енгізілген құсты заңсыз ұстап отырғаны үшін сотталып та жатыр.
Құсбегілік мектептері де ашылуда. Мектепте 20-30 баладай оқиды, оларға құстарды нақты көрсетпей қалай үйретпек, осынау өнерге қалай баулымақ?! «Қызыл кітап» деген сылтаумен қыран ұстауға еш рұқсат жоқ, сонда болашақ құсбегілерді қалай дайындап шықпақ, немен оқытпақ, осының бәрінің басын тоғыстыратын, аражігін айқын ашып көрсететін бұл саланың толыққанды ережесі жоқ. Қарама-қайшылықтары көп-ақ. Бірін-бірі түсінбей жүрген жұрт.
- Құсбегілік мектептерде мамандар жеткілікті ме?
- Құсбегілік өнерді жастайынан жанына серік еткен азаматтар осынау өнерге икемі бар-ау деген балаларды оның қыр-сырын меңгеруге шама-шарқынша баулып жатқан жайы бар. Спорт және туризм академиясында жүйелі түрде ұлттық спорт түрлері үшін арнайы мамандар, төрешілер даярлау жағын қарастырса құба- құп. Алайда қазіргі таңда бір проблемадан екіншісі туындап, сол қиындықтар мен кедергілерді азайтамыз деп шабылумен әлекпіз.
Алматы облысындағы Нұра ауылы ұлы Жібек жолының бойында. Табиғаты да қыран баптауға өте ыңғайлы. Соны этнографиялық ауыл етеміз бе деген ойымызды іске асыру жағы қиындау болып тұр. Нұрлан Өнербаев тиісті орындарға депутаттық сауал да жолдады. Әзірге қанағаттандырарлық жауап жоқ.
Қуанатынымыз — ұлттық дәстүрімізді жалғастырар ұрпақ бары, енді ұмытылмайды, бұл сала қайта түлеу үстінде. Оған дәлел Райымбек, Жамбыл аудандарында өткен соңғы жылдардағы «Сонарға» 40-тан астам бүркітші, он қаршыға баптаушылар келді, дені жастар. Оншақтысы ғана ескікөздер. Ең кішкентай Тұрнияз Ешмет алты жаста, Жамбыл облысында тұрады.
Өкініштісі — кезінде академик, ғұлама ғалым Әлкей Марғұлан: «Құсбегілік — қазақтың ұлы мәдени мұрасының ашылмай қалған парақтарының бірі, өзінің зерттеуін күтіп жатқан ұлттық өнер» деп аса зор баға берген ұлттық құндылықтарымыздың ажырамас тармағы осынау өнердің «Мәдени мұраға» кірмей қалғаны.
- Бүркітшілер сайысын негізінен бір-екі облыста ғана өткізумен шектеліп келесіздер. Басқа өңірлерге шығу ойларыңызда жоқ па?
- «Сонар» Алматыда, «Қансонар» Көкшетауда, «Салбурын» Қарағанды облысында өткізіп жүрміз. Атырауда, Қостанайда бір реттен өтті, Қарағандыда кейде өтеді, кейде жоқ, ол енді облыс басшыларының көңіл күйіне байланысты. Алматы мен Ақмола облыстарында тұрақты түрде өтіп келеді.
Бір жылдары «Сонар» Қостанайда өтті, енді ат басын Жамбыл облысына қарай бұрсақ па деген ойдамыз.
Сал-серілер ізімен бүркітшілер дейсіз бе, атбегілер дейсіз бе, бәйге, көкпар дейсіз бе барлық ұлттық спорт түріне кірер ойындардың басын біріктіріп, ұлттық ойындардың фестивалін ұйымдастыруды көптен ойлап жүрген едік, соның шеті көріне бастады. Тәуелсіздіктің 20 жылдық мерейлі мерекесінің құрметіне Елбасының кіндік қаны тамған Үшқоңырдың баурайында үстіміздегі жылдың қараша айында Республикалық Спорт комитеті, Ұлттық спорт түрлері қауымдастығы, «Қыран» федерациясы Алматы облысы әкімдігінің қолдауымен тұңғыш рет Құсбегілердің халықаралық фестивалін өткізуді жоспарлап отырмыз. Қазіргі таңда дайындық қызу жүргізілуде.
Сұхбаттасқан
Ұлбосын АЙТӨЛЕН,
«Айқын».
