- Алматыда қоныс тепкеніңізге қанша уақыт болды?
- Бір жылдың ар жақ, бер жағы…
- Сізді үлкен сахналардан үнемі көріп жүргенімізге қарап, осында тұрады деп ойлаушы едім…
- Осы уақытқа дейін Қарағанды мемлекеттік университетінде, кезінде өзім құрған «Бота» интелектуалдық орталығында, кейін Мейірхан Ақдәулетовтің шақыруымен Ақтөбедегі «Алтын Орда» газетінде, басқа да бірқатар мәдениет салаларында жұмыс істедім. Біраз жылым «Қазақстан» ұлттық арнасының Қарағанды облыстық филиалында өтті. Алыста жүрсем де, Алматымен байланысым бұрыннан үзілген емес. Деректі фильмдерге сценарий жазып, концерттерге жиі қатысып тұратынмын. Былтыр «Қазақфильм» киностудиясының бас редакторы Дидар Амантайдың ұсынысымен осында көшіп келдім.
- Мұны сұрап отырғаным, кезінде «Қарағандыға келіп ән айтпаған адам жоқ. Тіпті Ресейдің артистері осы жерден шиырлап шықпайды. Ал Қайрат Байбосынов 20 жыл бойы бірде-бір шығармашылық кешін өткізе алмай жүр» деп республика көлемінде мәселе көтердіңіз. Нәтижесінде, шахтерлер қаласында халық артисінің екі концерті ұйымдастырылды. Сол сияқты Алматыда да кімдер ән салмады?! Сіздің осы екі қаланың бірінде концерт қоятын уақытыңыз келді емес пе?
- Әзірге туған жерімде әуелетіп ән шырқайтындай мүмкіндік болмай отыр. Оның көп себептері бар. Таразыласам, Қарағандыға қарағанда, Алматыда көбірек өнер көрсетіппін. Бірақ алғашқы шығармашылық кешімді Алматыда да, Қарағандыда да емес, Литвада ұйымдастырылған дүниежүзілік музыка фестивалі аясында өткіздім. Сонда қала мэрі қабылдап, «Қазақстан мен Литва арасындағы бірнеше жылда орната алмаған мәдени байланысты бір аптада жүзеге асырдыңыз» деп ризашылығын білдірген. Есімнен кетпейтіндей әдемі бір кеш болған еді. Алла бұйыртса, енді Алматыдағы көрерменмен қауышып, өз туындыларымды, қазақтың классикалық әндерін орындасам деген ой бар.
- Дәстүрлі ән кеші ғой…
- Жалпы, мен қазақ музыка өнерінде екі дүниеге қарсымын. Оның біріншісі — маған «Дәстүрлі ән» деген сөз ұнамайды. Бұл жолдан қосылған тіркес. Орыс тіліне аударсақ, «традиционная песня», яғни тұрмыс-салт жырлары, әдет-ғұрып әндері деген мағына береді. Тоқсаныншы жылдарға дейін барлық музыка зерттеуші, өнертанушылар, Мәдениет министрлігін басқарған марқасқалар «қазақтың классикалық әндері» немесе «халық композиторларының әндері» деп сөйлейтін. Кейін келе «дәстүрлі ән» деген атау пайда болып, қалыптасып, санамызға сіңіп кетті. Өз басым мұны қолдамаймын. Мүлде қарсымын. Екіншіден, қарнымның ашатыны, қазір шамасы келсе, даусының бар-жоғына қарамай еңбектеген баладан, еңкейген қартқа дейін, әкімқаралар, шенді мен шекпенділер де, қалтасына минидиск салып жүретін болды. Фонограмма бас ауруымызға айналды. Атақты әншілеріміздің өзі өлі дауыспен ән айтудан ұялмайтын болды. Басқа елде ауыз жыбырлатып, халықты алдау — қылмыс деп саналса, бізде сәнге айналған. Кезінде Нұрғиса Тілендиев ағамыз «Жоғары дәрежелі күйші болу үшін күніне алты сағат домбыра тарту керек» деген еді. Әнші болу үшін де солай. Әншілік, әсіресе, жас кезіңде күрделі ізденісті, табанды еңбекті талап етеді. Жас әншілер әлден техникаға сүйеніп алса, күн сайын дауыстарын шынықтырмаса, болашағынан үміт күтіп, ертең олар Мақпал, Роза, Нағима шыққан биікке шыға алады деп сену қиын. Әлемдегі үлкен елдердің барлығы, тіпті көрші мемлекеттерге дейін фонограммаға әлдеқашан тыйым салса да, біздікілер осыған неге үнсіз отырғанын түсіне алмай-ақ келемін!
- Өзіңіз эстрадалық әндерді қалай орындайсыз?
- Мен эстрадалық ән айтпаймын.
- Бірақ эстрадалық ән жазасыз, солай ма?
- Өз шығармаларымды эстрадалық әндер қатарына да жатқызбаймын. Домбыраның табиғатына жақын, лирикалық қоңыр әндер дер едім. Әзірге әндерімді Мақпал Жүнісова, Меруерт Түсіпбаева, Ербол Айтбаев, Еркін Шүкіманов, Сейіл Аяғановтар шырқап жүр. Екі иықты жұлып жеп, алқын-жұлқын билейтіндей емес, көңіл-күйге байланысты туған туындылар. Мұңдылау болып келеді. Секіретін әндерге саналы түрде бара алмаймын. Жан-дүнием оған қарсы, болмысыма, мінез-құлқыма сай емес. Жалпы, мен қоңыр күйдің адамымын. Аса жарқылдаған дүниені ұнатпаймын. Кейде тойға барсаң да, «Көңілді ән айтшы» дейтін әдет қалыптасқан. Ән өзі қатты қуанғанда, не болмаса шер толқытқанда шығады. Арзан көңілден, тоқ, күйлі өмірден туған, шоуға жақын дүниелер тез ұмытылады да ғұмыры алысқа бармайды. Ал қазақ әндерінде халқымыздың өнер шежіресі, дүниетанымы, көрген азабы, тартқан бейнеті, мұң-шері жатыр. Оны қалай көңілді қылып айтасың?! Қазір онсызда сырты жылтыраған дүниелер, санын жалаңаштаған қыздар мен әлекей-шүлекей таққан қыз дауысты жігіт әншілер көбейіп кетті. Саудагерлер тауарын өткізу үшін сыртқы түрін келістіріп орап қояды ғой, ішін ашсаң дым жоқ, тура сол сияқты. Беттерін бояп, шаштарын сәндеп, көрерменге келбетімен ұнағысы келеді. Қазіргі өнерпаздар жан дүниесін байытқаннан гөрі, материалдық игілікке бөленуге жанталасады немесе әзілге бұрып айтар болсақ, оларға жүрегін таза ұстағаннан гөрі, шетелдік көлігін айнадай жарқыратып мінген маңыздырақ. Көп жағдайда солардан қазақ өнеріне қызмет жасайын деген ниет көрмейсің…
- Қоңыр күйдің адамдары сырт көзге салы суға кетіп, өмірден түңіліп жүргендей көрінетін сияқты…
- Не болса да әркімнің өз ішінде ғой. Мені танығысы келгендер әндерімді тыңдап көрсін. Даусыма құлақ түрсін.
Қолына домбыра ұстаған әншілер өз деңгейiмізді білгендіктен, өзімізді-өзіміз жарнамалағанды ұнатпаймыз. Сосын қоңыр тұрмыс кешеміз, қоңыр күйде жүреміз, қоңыр ән айтамыз.
Мына қоғам маған суық көрінеді. Менің жаным, менің көңілім, менің аңсарым ХІХ ғасырға ауады да тұрады. Ол қазақ өнерінің шарықтаған кезеңі, әсіресе, ұлттық музыкамыз үшін алтын ғасыр болған заман еді. Біреудің өтірік мақтап, өтірік күліп, алдап, бөсіп тұрғанын көргенше, өзіммен-өзім оңаша, жалғыз қалғанды дұрыс санаймын.
Көп адаммен араласа бермеймін.
- Сал-серілердің қасында топ-тобымен өнерпаздар жүрмеуші ме еді, жалғыздыққа қашқаныңыз қалай?
- Сал-серілер заманы қазақтың басынан әлдеқашан өтіп кетті? Әділетсіздікке төзбеу, күшті мен жуанды халыққа жығып беру, елдің аяулы адамын дәріптеу, сұлулықты ардақтау, ең бастысы, бойындағы жарқын өнерін қарапайым жұртқа паш ету — сал-серiлердің өнерпаздық ұстанымы, серті еді.
Атақты Құлтума деген серінің: «Алысып би-болыспен күнім өтті, Болған соң, өзім сері көнбедім де» деген өлеңі бар. Өйткені ол заманда серінің сөзін сөйлейтін, оған ара түсетін халқы болды. Сері мен халық ол заманда бір-біріне сүйенді. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан үлкен елдіктің бір нышаны еді. Атақты «Біржан сал» фильмінде Поштабайдан таяқ жеп, құсаланып қорланған Біржан салдың «Қазақ қартайды» деп налитын сөзі бар. Киноның осы жерінде көзіме жас келді. Маған қазақ қартаймақ түгілі, алжыған сияқты көрінеді осы күні. Қазақты қазір кім көрінген, оның ішінде өз баласы қорлайды, оның тілін менсінбей, өнерін мазақтайды. Осының бәрін қазақ сезбейді, сезсе де қайрат көрсете алмайтын пеш түбіндегі алжыған қария сынды боп қалды. Сондықтан жалғыздыққа қашпағанда, қайда қашасың? Айналадағы болып жатқан сұмдықтарға қарап, көзіңнің жасын жұтып, іштен тынғаннан басқа дәрмен жоқ. Кейде жазушы, мәдениеттанушы Таласбек Әсемқұлов ағамыз екеуміз бас қосқанда таңды-таңға ұрып, баяғы сал-серілер заманын әңгіме қылып, сол дәуірдің ішіне түсіп кететін сәттеріміз болады. Тіпті бері қарай шыққың келмей қалады. Ол күй тартып, мен айтып, бір жасап қаламыз. Өкініштісі, ол дәуірді білетін, түсінетін, аңсайтын Таласбек сияқты үлкен өнерпаздардың мына қоғамда бағасы жоқтығы қынжылтады.
Сондықтан сал-серілер дәурені келмеске кетті деп ойлаймын.
Кейде жиын- тойларда домбырамен ән айтқан сәттерімде, көрермендерге әдейі сынап қараймын. Кейбіреулері «Бұлар әлі тірі жүр ме?» дегендей, біртүрлі көзбен қарап отырады…
- Неге олай ойлайсыз?
- Өз мәдениетінен жерініп, Батысқа еліктеп жүргендер ғой. Оған таңғалмаймыз. Біз Кеңес үкіметінің отарлауынан құтылғанымызбен, қазір санамыз әлемдік отарлауға тұтылып отыр. Біреудің қаңсығын таңсық көреміз. Шетелден келген әншілердің концертіне ақша шашып жататындарды түсінбеймін. Астана мерекесі қарсаңында Стингтің концертіне билеттер 100 мың теңгеге дейін сатылыпты. Сол дүниежүзіне танымал британдық әншіңізді Қайрат Байбосыновтың бір тырнағына татырмас едім. Әлемдік музыканы жоққа шығармаймын, бірақ мен үшін оның өнері жат өнер. Фонограммамен ән айтатындардың концертіне аяғымды баспаймын. Саналы түрде бас тартамын. Мен домбыраны ешқандай құндылыққа айырбастамаймын. Өзгенің мәдениетіне, оның ішінде тобырлық мәдениетке бас ию жақсылық әкелмейді. Өкініштісі, біздің қоғам әзірге осыны ұқпай отыр.
Ал халық әндерінің кештерінде көзі ашық, қазақтың зиялы бір топ шоғыры ғана келеді. Сексенінші жылдары халық домбыра десе, ішкен асын жерге қоюшы еді. Қазір ешкім тыңдамайды, жатсынып қалды. Өйткені мемлекеттің қамқорлығымен домбырамен ән айтатындардың бірде-бірінің дискісі шыққан емес. Сонда қазақ мәдениетіне бөлінген қаржы қайда?
- «Қазақтың дәстүрлі 1000 әні мен 1000 күйі» жарық көрді емес пе?
- Ол жекелеген ұлт жанашырларының, мәдениет қайраткерлерінің еңбегінің арқасы. Барлық міндетті жекелеген азаматтардың, болмаса бір продюсерлік орталықтың иығына артып қоюға болмайды. Қазір ортамызда жүрген саңлақтарға, жастарға көңіл бөлуі қажет. Солардың өнері неге насихатталмайды? Қолдау қашан жасалынады? Мемлекет бұған ынталы болуы тиіс. Жекеменшік радиолардың қайсысы ұлттық классикалық әндерді беріп жатыр?! Соларды күніне он сағат эфир таратсаң, соның тым болмағанда бір-екі сағатында ұлттық мұраларды таратасың деп неге мәжбүрлемеске?!
- «Домбыраны ешкім тыңдамайды» деп кесіп айтуға да болмас…
- Енді бар ғой, бір-ақ аз. Бұрынғы балалар домбыраға қол созса, қазіргілердің фонограммаға кіндіктері жабысып қалған. Біздің қатарластарымыз, бізден кейінгі буын Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов, Мақпал Жүнісова Бекболат Тілеуханов, Жанар Айжанова болғысы келетін. Өйткені олардың кезінде өнерге көңіл бөлінетін. Олардан кейін қаншама өнерпаздар шықты, бірақ қамқоршысы жоқ. Қайрат Байбосынов жарқ етіп шыққанда Сапарғали Бегалин, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафиндер қатты қуанып, Жүсіпбек Елебековке рақмет айтқан көрінеді. Кезінде Бекболат Тілеуханов ең алғаш сахнаға шыққанда да Ақселеу Сейдімбеков ағамыз қолынан жетектеп шығып, бағасын беріп, жұртшылыққа таныстырғанын «Қазақстан» телеарнасы арнайы көрсеткен еді. Сондай-ақ батасын беретін, арқадан қағатын дуалы ауыз ағалар қайда? Қолына домбыра ұстаған бір қазақтың баласын қамқорлығына алып, сахнаға сүйрелеп жүрген аға буын бар ма, қазір? Осындай дүниелерді ойлап, жаның құлазып, қоңыр күйге түспегенде қайтесің…
- Ал сіз өнер зерттеушісі ретінде Арқаның ән мектебін зерттеп жүрсіз бе, жоқ палуанға оң-солы бір ме?
- Қазақтың халық музыкасының тарихын қолымнан келгенше қаттап, зерттеп жүрмін. Бұл біраз жылдан бері айналысып келе жатқан сүйікті ісім десем болады. Меніңше, қазақ әні біртұтас мектеп деп ойлаймын. Кейін бөліп-бөліп алған өзіміз. Бұрын бүкіл қазақ Арқаның да, Жетісудың да әнін бөліп-жармай тыңдайтын. Қазір әр өңірдің әні өзіне ғана керек сияқты жіктеліп қалды. Әрқайсысы өзіне қарай тартып, иемденіп алды. Бұл — қауіпті үрдіс. Сондықтан мен ұшар басынан бастап зерттеп келемін. Бізге ең бірінші ХVII ғасырдан жеткен бір-ақ ән ол — «Елім-ай». Одан кейін қазақ әнінің басында Біржан сал тұрады. Сосын Ақан сері, Мұхит, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Естай, Әсет, Жарылғапберді, Сары, Иманжүсіп, Шашубай, Мәди болып кете береді. Соңы Кененмен түйінделеді. Бұлардан бөлек, бір-екі әнмен танылып, атаусыз қалған әншілер бар. Солардың барлығын қамтығым келеді.
- Қандай деректерге сүйенесіз?
- Бұған дейін жазылған деректердің барлығына сүйенемін. Барлығын салыстырамын. Елдің аузынан жинаймын. Құдай маған сондай қабілет берген, ән тыңдаған кезде, кімнің әні екенін бірден біле аламын. Мысалы, Үкілі Ыбырайдыкі ма, дәл табамын. Әртүрлі себептермен Сегіз серіге біраз әндер таңылып кеткен. Олардың ара жігін ажырату қажет. Батыс өңірінде туған әнді солтүстік өңірге апарып телу — қиянат. Сондықтан керек дерекке абай болған дұрыс.
Әңгімелескен Қаншайым БАЙДӘУЛЕТ, «Айқын».
