– Жарқын аға, азды-көпті жазған кітаптарыңызбен және күйшілік өнеріңізбен елімізге танылған өнер тұлғаларының бірісіз. Мәдени мұралар жайлы, ұлттық музыка жайлы жазып жүргеніңізді білеміз. Қазір сіздің ойыңызды не мазалап жүр?
– Ертеде осындай бір сауалды бір жиһанкезге қойғанда, ол «көргенімді айтсам ба екен, әлде көңілдегімді айтсам ба екен» деп, сәл кідіріпті де, бастан кешкендерін баяндай беріпті. Сол айтпақшы, кеудесі бірде қуанышпен, енді бірде өкінішпен, үнемі ой жетегінде жүретін адамды жалған дүниенің қонағы немесе жиһанкезі деуге болады. Әрбір адамның еншісінде өмірде көрген-білгендері, жадына түйгендері жүреді. Бірақ сол көрген-түйгендерін сыртқа шығару әр адамның өзіне байланысты. Мәселен, өз басым Тәуелсіздік таңына қуансам да, тірісінде сыйласқан Жүсіпбек Елебеков, үзеңгілес досым Жәнібек Кәрменов, ұстазым Болат Сарыбаевтар «әттең, Тәуелсіздікке жете алмады-ау» деген өкінішпен жүрдім. Жақсы мен жаман, қуаныш пен өкініш қатар жүреді делінетін ұғымды сол жылдарда анық аңғарғандаймын.
– Сіз академик Әлкей Марғұланға тас тасыған екенсіз. Кезінде ол туралы мақала да жарық көріпті. Ғұлама ғалымға ұсынған тастардың қандай қасиеті бар еді?
– Ол – жай тас емес, өскен өңірдегі көзім көрген, қолым ұстаған таңбалы тас. Кезінде Семей атом полигонының жерасты жарылыстарының дүмпуі сол маңайдағы ауыл үйлерінің терезесін сындыра отырып, арасы ат шаптырым жерлердегі тау шатқалдарын да шайқалтып жіберетін. Сондағы шатынаған таудың жотасынан жерге құлап түскен таңбалары бар тас сынықтарын әуелі үйге, одан соң мектептің бір бұрышына жинағанмын. Бір күні мектеп директоры Ғаббас Қасенғазин шақырып алып: «Көне дәуірден жеткен жәдігерлер ғой, Алматыға, академик Марғұланға апарып бермесең, мына жұрт тастарыңды түк қалдырмай фундаментке қалап жібереді», – деп еді. Содан жиған-тергенімді бірнеше қапқа салып, Таскескен ауылынан Аягөзге жеткізіп, пойызға тиеп, Алматыға, тура Әлкей ағаның үйіне әкелгенім бар. Содан тарихи және мәдени мұраға еңбегім бар бозбала есебінде 1976 жылдың жазында Қазақ ССР мәдениет ескерткіштерін қорғау қоғамының ІІ съезіне мені делегат етіп қатыстырды. Сол съезде қоғамның төрағасы Ниязбековтің баяндамасына ілігіп, менің өнер мұрасына деген жанашырлығым туралы жап-жақсы пікірлер айтылып, бала көңілімді аспанға шығарған болатын.
– Таскескен деп қалдыңыз, атына заты сай елді мекен-ау, шамасы. «Тасты кескен» деп қалай аталған екен?
– «Күлдір-күлдір кісінетіп» деп басталатын толғау айтқан жырау әрі батыр Ақтамберді бабамыз тауды кесіп, тасты тесіп тоған салып, су ағызып халықты шөлден құтқарған жер – осы Таскескен. Әлі күнге Ақтамберді баба ұрпақтарының қонысы. Қаршадай бала кезімде еркелеткен шешем бұ дүниеден ерте озып, Таскескендегі зират басына жиі баратынды шығардым. Анаға деген сағыныш қой. Келгіштеп жүріп, барғыштап жүріп, «зиратшыл бала» атанып, дала кезіп кететін кездерім болған. Сөйтіп жүріп, Таскескен маңынан 30 мыңға жуық таңбалы тас, төрт тас мүсін, мықтың үйі делінетін 300-ге тарта тастан үйілген қорған, обалар тауып, республикалық газеттерде 100-ге жуық мақала жазғаным бар. Тіпті республика көлемінен асып, Мәскеуде шығатын «Советская культура» газетінің 1976 жылғы 24 тамыз күнгі санындағы Таскескеннің тас мұралары жайлы жарияланған «Галерея на скалах» деген мақаланың шығуына да себепкер болғанмын. Ол өңірдің тағы бір таптырмас мұрасы деп, Таскескеннен сегіз шақырым жоғары өрлей, Қарақол өзенінің бойындағы жықпыл жартас қабағын үңгіп жасаған, көне заманнан жеткен «Тас әулие» үңгірін айтуға болады. Үңгірде тас қазан, ошақ орны мен жантаятын тас төсек болушы еді. Үңгірдің бір бұрышынан шыққан мөлдір су көзі екінші бұрышына барып сіңетін. Сегіз қанат киіз үйдің аумағындай үңгірдің кереге тәрізді іргесін айнала зат қоятын кертіктері болды. Үңгірге кіріп, Аллаға құлшылық етушілер сол кертікке жағалай тиын тастайтын. Амал не, қасиетті үңгірдің қиратылғанына да ширек ғасырдан асты.
– Ендігі әңгімемізді мәдени мұраның екінші бір қыры болып табылатын қазақтың музыкалық мұралары жайлы сөз етсек. Сіз музыканы зерттеумен қатар, музыка қайраткерлері жайлы деректі проза жазып жүрген адамсыз. Сіздің қаламыңыздан туған Әміре Қашаубаев, Нұрғиса Тілендиев, Шәміл Әбілтай жайлы жазған кітаптарыңыз, сонымен қатар қазақ музыкасының проблемалары жайлы пікірлеріңіз республикалық баспасөздерде жазылып, ел назарына іліккенін білеміз. Музыка маманы ретінде бүгінгі қазақ әндерінің насихатталуы мен ұлттық музыкамыздың жай-күйі туралы не айтасыз?
– Мысалы, қазақ жерінде 130-дан астам ұлттың өкілдері тұрады делінеді. Бізде сол ұлттардың ұлттық музыкалары қазақ жерінде терезесі тең даму үстінде. Әйтсе де қазақ жеріндегі әндер үш түрлі бағытта насихатталып отырғанын жоққа шығара алмаймыз. Осы бағыттарды классификациялы үлгімен жіктесек төмендегідей тізім шығады. Мен бұл жіктеуді үзбей жазып та, айтып та жүрмін. Әуелгісі – Құрманғазы атындағы халық аспаптары оркестрімен немесе Нұрғиса Тілендиев атындағы «Отырар сазы» оркестрімен, немесе жекелей домбыра мен қобыз тәрізді ұлттық музыкалық аспаптарымен, немесе фольклорлық ансамбльдер сүйемелімен орындалатын таза қазақ тіліндегі әндер насихаты. Екіншісі – тілі қазақша бола тұрып эстрадалық оркестрлер, компьютер немесе фортепьяно, скрипка, гитара тәрізді еуропалық музыкалық аспаптармен сүйемелденіп орындалатын эстрадалық әндер. Үшіншісі – Қазақстан жерінде тұратын әр ұлт өкілдерінің өз тілінде орындалатын әндері. Міне, осы үш ағым қазақ жеріндегі музыкалық әндердің дамуы мен насихатын құрайды. Осы үш бағыттың ішіндегі қазақ әні мен жалпы музыкалық мұрасы, әсіресе еуропалық аспаптар мен компьютер және фонограмма арқылы эстрадалық бағытта даму үстінде. Жалпы, әрбір әннің халыққа жол табуы, әншінің ән орындауы арқылы көпшілікке жетуі насихат жұмыстарына байланысты болады. Олай болса, әнші болсын, композитор болсын өз әндерін насихаттау жолында тікелей белсене кіріседі. Алайда осы күндерде өнер адамдарына «жұлдыздардың көбейіп кетуінің сыры неде?», «домбыра мен қобызымызға қарағанда эстрадалық әндер басым түсуде, осыған қалай қарайсыз?» деген сыңайдағы сауалдар жиі қойылуда.Осы сұрақтарға әркім қал-қадерінше жауап беріп жатады. Мен өз басым әндердің дамуын әлгінде айтқанымдай, үш түрлі бағыттағы жіктеу үлгісінде түсіндіргім келеді.
– Десек те, жоғарыда мысалға алған сұрақтарды қайыра өзіңізге қойсақ…
– Әр заманда өмір сүрген халықтың тарихи белгі-бедері, дамыған әдебиеті мен өнері және мәдениетіне сай өз ерекшеліктері болады. ХІХ ғасырда қазақ халқы қадір тұтқан өнерпазды «сал», «сері» деп құрметтеген. ХХ ғасырда «өнер саңлақтары» деп жүрдік. Мәселен, Жүсіпбек Елебеков, Ғарифолла Құрманғалиев, Мағауия Хамзин, Жамал Омарова сынды таланттарды «қазақ өнерінің саңлақтары» дейміз.
Сондай-ақ ауыл арасынан шыққан дарындыларды «ауыл өнерпазы» деп жүрдік. Ал ХХІ ғасырда ауызекі құрметтеу белгісі «жұлдыз» деген сөзге ауысты. Бұл өзі, негізінен, орыстардың «звезды эстрады» дегенінен алынса керек. «Сал-серілер мен өнер саңлақтары» деген теңеу халқына өнерімен жарқырап көрінген жүзден бір адамға ғана телінетін құрметтеу болса, «жұлдыз» деп отырғанымыз ә деп аузын ашқан әрбір адамға берілетін атаққа айналып кетті. Екінің бірі «жұлдыз» болған соң, өнер адамы болғаннан не қайыр бар? Яғни әншілерді құрметтеудің бүгінгі қадірі әлсіреген және таязданған.
Мәселен, Роза Рымбаевамен мектепті жаңа бітіріп, бір ән орындаған жеткіншекті «жұлдыз» деп қатарлас қоюға дәтіміз қалай барады? Ал біздің телерадиоарналардан, үлкенді-кішілі сахналардан осылай хабарланады, баспасөзде де осылай жазу қалыптасып кеткен. Меніңше, бұл дұрыс емес.
– Өзіңіз айтпақшы, екінің бірі жұлдыз болуға басты себеп не деп ойлайсыз?
– Әрбір адам – халықтың өкілі. «Жұлдыз» деп аспанға көтеретін де, түсіретін де – өзіміз. Мәселен, кейбір телеарналар мен радиоларда сол «жұлдыздар» үнемі жарнамаланып тұрады. Даусыңызды компьютермен өңдеп, фонограммамен бір ән айтсаңыз болды, «жұлдыз» болып шыға келесіз! Оп-оңай шаруа сияқты. Бұған әсіресе қазақ жастары қатты елітіп кетті. Тіпті жеке-жеке жұлдыз болумен қатар, қазіргі өнерпаздар топ-тобымен, отбасымен, ұжымымен бірге «жұлдызды» деген айдар тағып алып жүр. Сонда аспандағы жұлдыздардан да көп, не деген бітпейтін жұлдыздар деген ой туады. Осы әрекеттерімізбен жетесіне жете қоймаған талантты жас жеткіншекті құрметтеген болып, мойнына тумай жатып гүлдесте байлап, «жұлдыздай жарқыраған» деп марапаттап, астына көпшік қойып, төбесін көкке көтеріп, бойындағы дарынын жетесіне жеткізбей, буындырып тастайтын тәріздіміз. «Жұлдыз» деген сайын әлгі жас өнерпаз масаттанып барып құлап түсетінін де білмейді. Бұл өзі бүгінгі мәдениетімізде стихиялы түрде қалыптасып, әбден санамызға сіңіп кеткен бұқаралық құбылыс болып отыр.
– Бүгінгі эстрада фонограммасыз өмір сүре алмасы анық. Өнер зерттеушісі ретінде осы құбылыс туралы не айтасыз?
– Фонограмма жазу, фонограммамен ән орындау біреулердің жеп отырған наны десек те болады. Бұл – өте даулы мәселе. Мен 1973 жылы Мәскеудің «Мелодия» фирмасының Алматыдағы бөлімшесінің редакторы болып тұрғанымда 1000-нан астам фонограмма жазған адаммын. Фонограмма гректің фоно–дыбыс, грамма–жазамын деген сөзінен шыққан. Фонограмма дегеніміз – қазақша айтқанда, әндер мен күйлердің таспасы. Яғни үнтаспа. Фонограмма таспа ретінде радио фонотекасына арналып, магниттік лента түрінде де жазылатын болған. Сол кездегі халқымыздың жүздеген өнер саңлақтары мен өнерпаздарының фонограмма түрінде бәрінің де үнтаспасын және күйтабақтарын шығарғанбыз. Қазір дыбысты диск пен флешкаларға жазып алатын болдық қой. Өткен ғасырдың 70-80 жылдарынан бастап үнтаспаны теледидардан ән орындау үшін әншілер кеңінен пайдалана бастады. Әрбір әнші әуелі қатысатын концертке шығар алдында үнтаспасын жазып алады. Концерт үстінде әлгі таспаны (фонограмманы) концерттің сахналық дыбыс режиссерлерінің қолына беріп, сахна сыртында айналдыртқызады. Өзі сахнаға шығып, таспадан естіліп жатқан үнге қосылып ән айтқан болады. Ол кездің техникалық мүмкіндіктері әлсіз болғандықтан, осы әдісті қолдануға мәжбүр еді. Ал бүгінде фонограммадан арыла алмай отырғанымыз өзімізге сын. Бұл өнер адамының өсуін, жалпы, ән өнерінің өсуін тежейді. Таспадан шыққан үнге әнші түрін мимикамен келтіреді. Түр-қимылы, әрбір айтқан сөзі сахна сыртында шығып жатқан дауыспен бірдей болуы шарт. Сахнада әнші үнін, дауысын шығармастан таспаға ілесіп, таспадағы үн біткенше еліктейді. Мәжбүрленеді. Өзі үн шығармастан тек бет-әлпетімен, көзінің қиығымен, ауызды ашып-жабуымен, жалпылай айтқанда, таспадағы үнге тәуелді адамның рөлін ойнайды. Неге десеңіз, сол сәтте ол әнші ән айтып тұрған жоқ. Ол тек алдында таспаға жазылған дауысқа қосылудың әрекетін ғана істеп тұр. Яғни таспадан шыққан техникадағы дауысқа түрін келтіру арқылы халық алдына шығып тұр. Ол айтылып жатқан әрбір сөзге аузын дәл келтіруге тырысады. Былайша айтқанда, дыбыс зорайтқыштан шыққан дауысқа үнсіз күйде аузын ашып-жауып, еліктеп жүрген сахнада таспаға тәуелді күй кешеді. Әрі күлкілі, әрі жаның ашиды. Үнтаспаға қосылып ән орындаған әншіні «жансыз» дауыспен ән орындады дейтіні сондықтан.
– Жарқын аға, халқымызды елең еткізіп, 1000 күйіміздің антологиясы жарыққа шыққаны белгілі. Осындай үлкен олжалы жинаққа сіздің орындауыңыздағы күйлер де енген екен. «Қазақтың 1000 күйі» деп аталатын антология жөнінде өз айтарыңыз бар шығар…
– Осы уақытқа дейін өз басым әндер мен күйлер антологиясының үшеуін шығарысуға қатысқанмын. Соңғысы 2003 жылы диск болып шыққан 256 күйден тұратын антология болды. Онда мен жауапты редактор болғанмын. Өткен ғасырдың 70-жылдарында академик Рахманқұл Бердібаевтың тапсырмасымен Мәскеуден Әбікен Хасеновтің таспаға жазылған барлық күйлерін әкеліп, күйтабаққа көшіруге еңбек еткен де кездерім болды. Аққыз Ахметова, Дәулет Мықтыбаев, Жаппас Қаламбаев, Мағауия Хамзин, Әпике Әбенова, Төлеген Момбеков, Омархан Керімқұлұлы, Елемес Таласбайұлы, Боранқұл Қошмағамбетов, Бақыт Қарабалина, Уәли Бекенов, Ғабдылхақ Барлықов, Шағдар Ақылбеков, Сапаржан Торсықбаев, Генерал Асқаров, Файзолла Үрмізов сияқты аға буын күйшілерімізбен ағалап-жағалап, қатарлас күн кештік. Шындығын айтқанда, осы аталған орындаушы күйшілердің көзін көріп, теледидар мен радиоға жазылуына себепкер болған адамдардың бірі болғанымды үлкен мақтаныш тұтамын. Ал «Қазақтың 1000 күйі» антологиясына жоғарыда аталған өнер саңлақтарының радиода жазылып алынған және бейнеқорда жазылып қалған күй мұралары енді. Шындығын айтқанда, жаңадан шыққан 1000 күйдің антологиясы, негізінен, Қазақ радиосының «Алтын қорынан» және Орталық мемлекеттік кинофотоқұжаттар және дыбыс жазбалары мұрағатынан көшірілген.
– Жинаққа сіз орындаған қандай күйлер енген? Өзге де орындаушылардан кімдерді ерекше атап өтуге болады?
– Бұл кітапқа менің орындауымдағы «Жалқы жігіт», «Көктөбел», «Салкүрең», «Толғау» тәрізді төрт бірдей халық күйі енгізілген. Алайда антология редакторлары мен орындаған күйлер қосбұрау домбырада орындалғанын атамай кеткен екен. Қосбұрау – қазақтың теріс және оң, яғни екі бұрауы қатар тұрған үш ішекті қосбұраулы домбырасы ғой. Шығыс Қазақстанда Абайдың әншісі Әлмағамбет дәстүрі, Тілеулі дәстүрі дейтін қосбұрау домбырашылық дәстүрі болған. Тұңғыш Президентімізге тұңғыш бата берген Шәкір Әбеновтің қосбұрау домбырадағы күйлері мен атақты қосбұрау домбырашы Әзімханов орындаған күйлер табылып отыр. Шығыс Қазақстанның осы қосбұрау домбырашылық дәстүрі жайлы баяндау антологияға енбей қалған екен. Бүгінгі таңда Абай ауданынан шыққан Нұргүл Амантайқызы Әкімғожина қосбұрау домбырашы атанып, Абай, Шәкәрім, Шәкір Әбеновтер тартқан домбыраның үнін жаңғырта жалғастырып отыр. Нұргүлге кезінде Шәкір Әбенов батасын да беріп, қосбұрау домбырасын сыйға тартқан екен. Мен де шәкіртім ретінде күйші Нұргүлдің болашағынан үлкен үміт күтемін. Өз басым қосбұрау домбыраға қатысты қырық жыл бойғы еңбегімнің нәтижесін, көрген-білген, жиған-терген, зерттеген ізденістерімді баспаға ұсынып, алдағы уақытта кітап етіп шығармақпын. Ал «қандай орындаушыларды жоғары қояр едіңіз?» деген сауалыңа айтарым, антологияға орындаған күйлері енген орындаушылардың бәрі де – күйшілік дәстүріміздегі орны бар тұлғалар. Неге десеңіз, өткен ғасырдың 70-жылдары жарыққа шығарған антологиямызға енген адамдардан бүгіндері бұл дүниеде ешкім де қалған жоқ. Күйші өмірден өтсе де, күй – мәңгілікке қалады. Ал көзі тірі орындаушылардан көзіміз көрген Шәміл Әбілтайдан және шертпе күйде бармағынан бал тамған Таласбек Әсемқұловтай күйшіні өз басым әлі кездестірген емеспін. Осы екі домбырашы күйшілік мәдениетімізде Динадай, Әбікендей, Мағауиядай ерекшеліктерімен көрініп, орындаушылық дәстүрдің асқар шыңына көтерілді. Қазақ музыка өнерінде іздері қалды. Олардың басты ерекшеліктері – орындаған күйлерінің ұлттық бояуының қанықтығында, ішкі мазмұнының шыншылдығында.
– Әңгімеңізге рақмет. Шығармашылық табыстар тілейміз!
Айтарым бар…
Өткен жылы сенатор Ғани Қасымов үнтаспа (фонограмма) жөніндегі шындықтың бетін ашып, оны тежеу жөнінде мәселе көтерген болатын. 2009 жылдың 11 желтоқсан күнгі Сенаттың пленарлық жиынында депутаттар алдында сөйлеген сөзінде сол кездегі Мәдениет және ақпарат министрлігінің жауапты хатшысы Жанна Құрманғалиеваның республикамызда «фонограмманы жазуды доғарсақ, отандық эстрада құрдымға кетеді» дегені есімде. Әншілердің сахнада таспаны тыңдай отырып ән айтуы жөнінде әлі нақтылы тұжырым жоқ. Ал басқа елдерде бұл мәселе әлдеқашан шешілген. Мәселен, Мәскеу мэрі Юрий Лужков, Әзірбайжанның мәдениет министрі Полад Бюль–Бюльоғлы мемлекеттік шараларда, мәдени орындарда әншілердің таспаға қосылып ән орындауына толығымен тыйым салды. Молдова, Қытай, Түрікменстан елдерінде де фонограмма мәселесі арнайы тәртіпке бағынады. Біз болсақ, «жансыз» дауыстан ажырағымыз келмейтін сияқты. Бұл көрермендерді көпе-көрінеу алдау немесе көзбояушылық дер едім. Әрине, бұл – менің ғана ойым. Негізінде, концерт дайындаушылар концерт афишасына қатысатын әншінің таспаға қосылып орындайтынын немесе тікелей жанды дауыспен орындайтынын нақтылы көрсетіп жазулары шарт. Үнтаспаға (фонограммаға) қосылып орындайтын әншілер болса, өз басым ол концертке бармаймын. Осы мәселе жоғары деңгейде шешілсе…
Алмат ИСӘДІЛ,
«Алаш айнасы».
