- «Атақ та жоқ, жатақ та жоқ» деген бір сұхбатыңызды оқып едім. Тәу еткен Тәуелсіздігіміздің 20 жылдық тойында «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атандыңыз. Атақ алғаннан кейінгі көңіл күйіңіз, күн көрісіңіз қалай болып жатыр?
- Жалпы, ол сұхбатта атақ пен жатақты жеке өз басыма сұраған жоқ едім. Айналамдағы аты дардай қыз-жігіттерді айтпағанда, өнерде ескерусіз жүрген менің әкемдей кiсiлер көп. Мәселен, Тұрсынғазы Рахимов ағам әлі тиісті орындардан өз бағасын алған емес. Шәкәрімнің әнін насихаттаған жалғыз қазақ Келденбай Өлмесеков Үкіметтен бір жақсылық көрмей, өмірден өтіп кетті. «Қазақконцерт» бірлестігінде бірге жұмыс жасайтын алпысты алқымдаған Сембек Жұмағалиев пен ердің жасы — елуден асқан Жоламан Құжимановтың қолын қашан «құтты болсын» айтып қысады екенбіз?! Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваторияның сыбызғы сыныбының аға оқытушысы, қазақтан шыққан тұңғыш кәсіби сыбызғышы, Елбасының тапсырмасымен Мәдениет министрлігі шығарған «Қазақтың дәстүрлі 1000 күйі» аясында 100 сыбызғы күйін халыққа жеткізген Талғат Мұқышевтiң, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының профессоры, Тәттімбет атындағы шертпе күй сыныбының жетекшісі Біләл Ысқақовтың, шертпе күйдің шебері Сүгірдің мұрасын көзінің қарашығындай қорғап, сақтап келе жатқан Қазақ ұлттық өнер университетінің доценті Жанғали Жүзбаевтың еңбегі де жоғары атаққа тұрарлық. Кейінгі буынның ішінде де жас та болса бас болып, қыруар шаруа тындырған азаматтар бар. Елге талантымен танылып жүрсе де жұмсақ жерге жайғасқандар оларды топқа қосқысы келмейді. Сый-құрметтерін аяйтын тәрізді.
Атап айтқанда, «Қазақтың дәстүрлі 1000 күйі» мен «Қазақтың дәстүрлі 1000 әнін», «Қазақтың оркестрмен орындалатын 100 ән-күйін» жиыстырған Саян Ақмолданың маңдай терін неге бағаламасқа?! Консерваторияның фольклорлық кабинетіндегі үзілейін деп тұрған бүкіл ескі таспаларды сандық форматқа көшіріп, қырық жыл жаңартылмаған мұрағатты түгел аудио дискіге асқан шыдамдылықпен көшіріп шықты. Айына сегіз мың теңге жалақымен қаншама уақытын күн түспейтін көлеңкеде, шаң басқан мұрағат қоймалары мен жертөлесінде сарп етті. Бұл өнерге танытқан адалдық, халыққа сіңірген еңбек емей немене?! Екінің бірінің қолынан келетін іс емес. «Мәңгілік сарын» антологиясын шығарған да Саян болатын. Одан бөлек, бүкіл техникалық құрал-жабдықтарын көтеріп, ауыл-ауылды аралап, көне күйлерді хатқа түсірді. Соның бәрі биліктің бір ауыз рақметінсіз еш кетуі керек пе?
Шығыс күйлерін зерттеп, нотасын түгендеп, оннан астам музыкалық кітаптар шығарған күйші Мұрат Әбуғазы мен Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының аға оқытушысы, дәстүрлі әнші Ардақ Исатаеваның, аты ұмытылып кеткен композиторлардың әнін қайта тірілтіп, орындап жүрген Тілеулес Құрманғалиевтің, әнші-жыршы, филология ғылымдарының кандидаты Ұлжан Байбосынованың сахнада тер төккеніне қаншама жыл болды. Мен «Атақ жоқ» дегенімде, міне, осындай азаматтардың еңбегінің жанбай жүргенін айтқан едім.
- Әріптестеріңіз үшін жаныңыз ауырып отырғаны байқалады. Ал айналаңыздағылар сіздің жұлдызыңыз жанған сәтте бірауыздан құттықтап, қуанышыңызды шын жүректен бөлісе алды ма?
- Әрине. Алдымен Рамазан Стамғазиев ағамыз хабарласып, ақ тілегін білдіргенде, аз уақыт бұрын өмірге келген сәбиіме құтты болсын айтып жатыр екен деп ойлап қалдым. Оған дейін өзім де білмеген едім. Мәселенің мәнісін ұққаннан кейін қуанғанымды жасырмаймын. Себебі бұл атаққа жеткен де, жетпеген де бар. Бұл маған Құдайдың берген бір несібесі шығар. Бір қарасам, ерте алған сияқтымын. Ерен еңбектерін жоғарыда атап кеткен ағаларымыздың алдында өзімді ыңғайсыз сезініп те жүрмін. Сол кісілердің алдына түсіп кеткен секілдімін. Енді бір қарасам, уақытында бұйырған тәрізді. Алла нәсіп етсе, бір жылдан кейін қырыққа толамын. Қырыққа келгенше қашанғы жас әнші атанып жүреміз, сақа әнші боп қалдық қой.
- «Біржан сал» фильмінде әнші-композитордың әндерін орындағаннан кейін Досхан Жолжақсынов марапат алуға көмектесіпті» деген әңгімелер естіп қалдым. Сіз бұған не дейсіз?
- Алысқа бармай-ақ, өз ортамдағы кей замандастарым «Жылап жүріп, сұрап алған атағы ғой» деп сыртымнан күңкілдеп жатқан көрінеді.
Шындығында, биыл «Қазақконцерт» өнер бірлестігінің байырғы қызметкері ретінде Алтынбек ағамның алдына барып, Нұржан Жанпейісов екеуміз «құжаттарымызды ұсынып көрейік» дегенім рас. Әрі қарай «Аға-көке, осылай болып жатыр еді, бір демеп жіберсеңіз» деп басқа ешкімнің мазасын алып, телефон соқтырмадым. Араға адам салғаным жоқ. Керек десеңіз, қол қойылады деп күтпегенмін. «Биыл ілінбесем, келесі жылы тағы көрерміз» деп іштей өзімді жұбатып жүргенмін. Нақ фильмде орындалған ән үшін беріпті дейтін болса, онда осыдан үш жыл бұрын беру керек еді. Бұл менің тұтас шығармашылығыма берілген баға деп қабылдағанымыз жөн болар. Өз басым аса атаққұмар жан емес едім. Бірақ бұл сенің шығармашылық өсуіңе, әрі қарайғы ізденісіңе, шәкірттеріңнің алдында керек екен. Оны менің қатарластарым жақсы біледі. Құдайға шүкір, атақтымын деп аяқастынан өзгеріп шыға келіп, ақылды көзбен алысқа қарап қалған жайым жоқ. Баяғы сол қалпым. Енді алмағандар алса екен деп тілеймін.
- Атақ мәселесі түсінікті болды, жатаққа келейікші…
- Бұл да өнерде, әдебиетте, театрда жүрген дарынды, жалынды жастарға қатысты. Алматы қаласын Иманғали Тасмағамбетов басқарып тұрған кезде жан-жақтан келіп, осында жұмыс жасап жатқан талантты қыз-жігіттерге жаппай баспана берілді. Елдің бәрі қарқ болып қалды.
Сол жолы ілікпеген жастарда «келесі жолы біз де қоныс тойын тойлап қалармыз» деген бір үміт пайда болған. Сол тізімде өзіміз де бар едік. Қазір үйсіз-күйсіз жүргендердің барлығына сол бағдарлама, сол жақсылық арман болып қалды. Жақсы үрдіс жалғасын таппады.
Қыста салынып, жазда еріп кететін мұз қалашыққа жұмсалған қаржыға қарап, кейде ішім күйіп кетеді. Су боп аққан ақшаға одан да жылына 20-30 болса да пәтер салынса ғой. Бір қуанарлығы, Елбасының биылғы халыққа Жолдауында қолжетімді баспана мәселесін шешу тиісті орындарға тапсырылды. Осыған қуанып, жатақ мәселесі де көп ұзамай шешілетін шығар деп сеніп отырмыз.
- Жақында Ықылас атындағы музыкалық халық аспаптар мұражайының жанынан құрылған «Өнер» халықтық-қоғамдық университетінің бастамасы туралы не айтар едіңіз?
- Ұлттық классикалық өнерді насихаттап жүрген азамат ретінде бұл бастаманы қолдаймыз. Қазіргі кезде дәстүрлі орталық түгілі, облыс орталықтарында, үлкенді-кішілі қалалардағы музыкалық оқу орындарында дәстүрлі ән кластарын ашу мұңға айналып бара жатқан сияқты. Жақында оңтүстік өңірде жұмыс істейтін бір ініміз музыкалық колледж қабырғасынан дәстүрлі ән сыныбын ашайын десе, жергілікті басшылар «Арқа, Жетісуiң керек жоқ. Тек Қазығұрттың ән мектебін аш» дейтін көрінеді. О заман да, бұ заман «Қазығұрттың ән мектебі» деген тарихта қалыптаспаған. Сонда Арқада туған Біржан оңтүстікке жат па екен? Ру-руға, жер-жерге бөліну ән-жырға да келіп жеткенін, қарамайсыз ба? Осындай адам санасына сыймайтын алауыздық бой көтеріп тұрған уақытта дәстүрлі өнер орталықтары бізге ауадай қажет. Бірақ сиырқұйымшақтанып, болмаса жеке бір адамның мүддесін күйттеп кетіп қалмаса екен деп ойлаймын. Жігіттер «басын бастап көрейік» деп жатыр ғой. Дегенмен бұған міндетті түрде мемлекеттен қолдау болса екен деймін. Атаның сөзі мен ананың өнерін жалғастыру үшін қазынадан арнайы қаржы бөлінуі тиіс. Түрлі басылым беттері мен телеарналар ән-күйімізге жанашырлық танытып, насихаттауға ынталы болуға міндетті. Жан-жақтан демеу болса, шығармашылық ұжым өзара ақылдасып, халық игілігіне лайықты қызмет ететіні сөзсіз.
- Қазақстан арнасындағы «Кеш жарық» бағдарламасы туралы ойыңызды білсек…
- Шынымды айтсам, идея авторларының мақсатын аса түсініңкіремедім. Меніңше, әлі де өзінің концепциясын айқындамаған, бір қайнауы ішінде жатқан бағдарлама. Олқы тұстары көп. Әсіресе, әншілер сахнаға шығып келе жатқанда жүргізушінің «Дайындығыңыз қалай? Өзіңізге сенімдісіз бе?» деген сияқты сұрақтар қойып тұрып алатыны ұнамайды. Соған кеткен қайран 4-5 минут уақыт. Оның орнына жақсы-жақсы пікірлерге жол берілсе ғой.
Тағы бір түсінбейтінім, консерватория қабырғасында дәстүрлі ән сыныбын бітіріп, жұртшылыққа эстрадамен танылған әншілерді дәстүрлі әнші ретінде қайтадан эстрадалық туынды айтқызып жататындары. Эстраданың дәмін татып көрген адамдардан гөрі, соңғы курстың студенттерін шақырған әлдеқайда ұтымдырақ. «Кеш жарық» рейтинг көтергісі келсе, ауыл-аймақтағы өнерпаздарды шақырсын.
Сонда бағдарлама әрі қызықты, әрі жан-жақтағы дәстүрлі өнер иелерінің танылуына мұрындық болар еді. Ең қызығы, фонограммаға сеніп алған жұлдыздардың жағдайы белгілі болып қалды. Эстрада әншілерінің бірен-сараны ғана өз дауысымен ән айта алатынын байқадық. Егер фонограмманы алып тастасақ, сахнадан алыстатын әншілердің көп екеніне тағы бір көз жеткіздік.
- Сізді шақырса қалай қарайсыз?
- Маған қатысуға ұсыныс жасалды, бірден бас тарттым. Айжан Нұрмағамбетова апамыз менің әндерімді таңдаған екен. Ол кісінің репертуары менің болмысыма мүлде келмейді. Өзім саналы түрде эстраданың есігін ашпақ түгілі, қақпаған да адаммын. Сондықтан ел алдындағы абыройымды төккенше, осы қалпымда қала бергенім жөн шығар. Бірақ сарапшылар алқасында пікір білдіруге келістім.
- Сіздің пікіріңізге ренжігендер болды ма?
- Қайрат Байбосынов ағамыз бірде «Қазіргі жастар бір-бірімен пікірлері кереғар болып қалса, енді қайтіп көрместей болып араздасып кетеді. Баяғыда Жәнібек екеуміз бір шалдың тәрбиесін алсақ та өнер жөніндегі ойларымыз келіспей, дауласып қалатын-быз. Кешке жақын айтысып-тартысып, бір-бірімізді көрмейтіндей болып кететінбіз. Ертеңіне түк болмағандай, құшақтасып-көрісіп жататынбыз» деп айтқаны бар еді. Сол сияқты қазір кереғар пікір білдіргеніммен, артында зілім жоқ. Жалпы, өмірде де ешкіммен ат-тон кесісіп кеткен емеспін. Шамам келгенше үлкенмен де, кішімен де сыйласуға тырысамын. Әдебиетке, өнерге келген кейінгі жастармен де араласып тұрамыз.
- Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында оқытушылық қызметтесіз. Жұмысыңыз жайлы ма?
- Консерваторияға Халық музыкасы факультетінің деканы Кәрима Сахарбаева мен Халық әні кафедрасының меңгерушісі Сәуле Жанпейісова шақырды. 2009 жылдан бері шәкірт тәрбиелеп жатқан жайым бар. Жалпы, 2004 жылы консерватория бітірген уақытта ұсыныс тасталған. Бірақ жаз соңындағы гастрольдік сапардың ұзаққа созылуына байланысты оқу жылына кешігіп қалдым. Қазір сабақ берудің де оңай емес екенін енді түсініп келе жатырмын.
Жап-жақсы дайындықпен келген балаларды бұзып аламын ба деп қорқамын. Жақсы әнші болуың мүмкін, бірақ жақсы ұстаз бола алмауың мүмкін екен.
Үлкен тәжірибе қажет көрінеді. Мұғалімнің жұмысы біз ойлағаннан да ауыр екеніне көз жеткіздім. Кейбір мәселелерге қатысты арасында Қайрат ағамызға хабарласып, кеңес алып тұрамын.
- Өзіңіз кімдерге кеңес беріп, ағалық жол көрсете алдыңыз?
- Өзімнен кейінгі жас әншілердің жарыққа шығуына қолымнан келгенше көмектесуге дайынмын. Жетектеуге татитындарын сүйреуден қашпаймыз.
Бірақ беттің арын белбеуге түйіп, қайткенде шығарамын деп жанталасып көрмеппін. «Біреуді сүйреп, танымал жасау» — продюсерлік орталықтардың жұмысы. Ондай қызметпен айналысып көргенім жоқ.
- Жетекке ілеспегендер де болған сияқты…
- Мен өкінетін бір-екі жағдайдың болғаны рас. Бірін өзімнің туған жерім — Семей өңірінен Алматыға шақырғанмын. Екіншісі — Қытай елінен келді.
Біреуін үш жыл, екіншісін екі жыл сүйреген еңбегім далаға кетті. Ақыры болмаған соң, өзім шығарып салдым. Менің үміт артқан өнерпаздарымның ішінде үйімде қона жатып, оқу бітіріп кеткендері де бар. Мәселен, қазір азды-көпті аты аталып жүрген Саят Нұрғазин оқуға түскенше менен ән үйренді. Өзі де ізденімпаз, алғыр бала болды. Жалықпайтын. Тұрсынғазы Рахимов, Толғанбай Сембаев, Медет Салықов, Елдос Жақсылықұлы сияқты әншілерді көріп өскен жігіт. Аякөз ауданының Тарбағатай ауылынан. Кезінде әкесінің әнін Жүсіпбек Елебеков тыңдап, «қалаға алып кетеміз» дегенде ағасы жібермей қалған екен. Консерваторияға қабылданғаннан кейін Қайрат Байбосынов ағамыздан дәріс алды. Әлі күнге тұңғыш балам сияқты.
Қазір қолымда тәрбиеленіп жатқан шәкірттерім де ертеңгі күні жақсы аттарымен қуантады деген сенімім бар.
- Әңгімеңізге рақмет.
Сұхбаттасқан
Қаншайым БАЙДӘУЛЕТ, «Айқын».
