Қаржы пирамидасы — бұл инвестициялық жобалардың бір түрі болып табылатын алаяқтықтың бір түрі. Мұнда алғашқы салымшыларға пайда төлеу үшін жаңа қатысушылардың ақшасы тартылады, бірақ бұл модель ұзақ мерзімге созылмайды, себебі соңында кірістерді алу мүмкіндігі болмайды. Қазақстанда да қаржы пирамидаларының құрбаны болған азаматтар саны жылдан-жылға артып келеді.
Қазақстанда қаржы пирамидасының пайда болу тарихы
Қаржы пирамидалары Қазақстанда 1990 жылдардың ортасында кең тарала бастады. Жеке тұлғалар мен кәсіпкерлер қаржы салымдары арқылы үлкен пайда алуға уәде беретін алаяқтық схемалар құра бастады. Мұндай схемалардың танымал болу себептері халықтың қаржылық сауаттылығының төмендігі мен жаңа экономикалық жүйеге бейімделу процесінің қиындығы еді. Мысалы, «Қазақинвест», «БанкАрт» сияқты қаржы ұйымдары алғашқы жылдары инвестициялардың үлкен табыс әкелетініне сендіріп, көптеген азаматтарды өздеріне тартқан болатын.
Қаржы пирамидаларының ерекшеліктері
Қаржы пирамидасының негізгі белгісі — жаңа қатысушылардың ақшасынан ескі қатысушыларға төлем жасау. Мұндай жүйе ешқандай нақты инвестициялық қызметке негізделмейді, тек жаңа адамдардың қаржы салымдарымен жұмыс істейді. Қаржы пирамидасы әдетте төмендегі сипаттамалармен ерекшеленеді:
1. Үлкен пайда уәде ету: Алаяқтар аз уақыт ішінде жоғары пайыздық мөлшерлеме ұсыну арқылы адамдарды өздеріне тартады.
2. Тұрақты емес табыс көзі: Шындығында, жүйенің өзінде нақты қызмет көрсету немесе өнім өндіру жоқ.
3. Тез арада ақша алу: Қаржы пирамидасына қатысушыларға бірден үлкен пайда немесе қайтарым күтіледі, алайда бұл уақыт өте келе өз күшін жояды.
4. Құпиялылық пен күмәнділік: Қаржы пирамидасына қатысушыларға оның нақты жұмысы мен құрылымы туралы толық ақпарат берілмейді.
Қазақстандағы қаржы пирамидаларының қазіргі жағдайы
Қазақстанда қаржы пирамидасын ұйымдастыру мен оған қатысу заңсыз болып табылады. Дегенмен, бұл алаяқтық схемалардан сақтану өте қиын, себебі олар үнемі жаңарып, жасырын түрде әрекет етеді. Осы соңғы жылдары бірнеше ірі қаржы пирамидаларының ашылуы мен жойылуы байқалды. Мысалы, 2018 жылы «Кэшбек» қаржы пирамидасы мен «Емельянов» пирамидасы азаматтарды алдап, ірі сомадағы қаржыны иемденген болатын.
Қазақстан Республикасында қаржы пирамидаларының құрбаны болған адамдардың саны артып отыр, ал бұл азаматтардың құқықтарын қорғау мәселесі де өзекті болып отыр. Алайда, ұлттық экономиканың дамуы мен нарықтық жүйенің қайта құрылуы қаржы пирамидаларының көбейіп кетуіне ықпал ететін факторлардың бірі болып табылады.
Қаржы пирамидаларының алдын алу шаралары
Қазақстанда қаржы пирамидасының әрекетін тоқтату және оларды болдырмау үшін бірқатар заңдық және ақпараттық шаралар қолданылып келеді:
1. Қаржылық сауаттылықты арттыру: Халықты қаржылық сауаттылыққа тәрбиелеу, оның ішінде қаржы саласында алаяқтықтың қандай түрлері бар екенін түсіндіру маңызды.
2. Құқық қорғау органдарының жұмысын күшейту: Қаржы пирамидаларын ұйымдастырушылар мен оған қатысушыларды жауапкершілікке тарту үшін құқық қорғау органдарының жұмысы үнемі жетілдіріліп отыруы керек.
3. Жаңа заңдарды қабылдау: Қаржы нарығын реттейтін заңдарды жетілдіру және қаржы пирамидасының әрекетіне қатысты жаңа санкциялар енгізу маңызды.
4. Қаржылық реттеуші органдардың бақылауы: Қаржылық ұйымдар мен компаниялар арасында мониторинг жүргізу, әсіресе инвестициялық қызметті жүзеге асыратын компанияларға қатысты қатаң бақылау жүргізу қажет.
Қаржы пирамидалары — бұл қоғамға зор залал келтіретін алаяқтық схемалар. Қазақстанда олармен күресу үшін халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру, құқық қорғау органдары мен қаржылық реттеушілердің күшін біріктіру қажет. Сонымен қатар, азаматтар әрдайым қаржылық ұсыныстардың заңдылығын тексеріп, күмәнді схемалардан аулақ болуға тырысуы тиіс. Қаржы пирамидасына қарсы күресте барша қоғам мен мемлекет бірлесе отырып әрекет етуі маңызды.
