Зиянды әдеттер – бұл адамның денсаулығына, психоэмоционалды жағдайына және әлеуметтік өміріне теріс әсер ететін дағдылар мен мінез-құлықтар. Мұндай әдеттер адамды уақыт өте келе тәуелділікке ұшыратуы мүмкін. Тәуелділік – бұл психологиялық және физикалық тұрғыдан белгілі бір затқа немесе әрекетке деген қажеттіліктің күшеюі. Зиянды әдеттер, мысалы, темекі шегу, алкогольді ішімдік тұтыну, есірткі қолдану, ұялы телефонға немесе компьютерге тәуелділік, құмар ойындарға қызығушылық секілді әрекеттер адамды әуелі зиянды дағдыларға, кейін барып тәуелділікке әкелуі мүмкін. Бұл мақаламызда зиянды әдеттердің адам өміріне ықпалын және олардан қалай сақтануға болатынын қарастырамыз.
Зиянды әдеттердің түрлері және олардың тәуелділікке әкелуі
- Темекі шегуТемекі шегу – әлемде кең таралған зиянды әдеттердің бірі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) деректері бойынша, әлемде әрбір алтыншы өлім темекі шегуге байланысты келеді. Темекі құрамында никотин бар, ол адамның миына әсер етіп, психологиялық және физикалық тәуелділік туғызады. Алғашында темекі шегу бір рет немесе сирек қолданылатын әдетке айналады, бірақ уақыт өте келе адам оны үнемі қолдануға әдеттеніп, тәуелділікке ұшырайды. Никотинге тәуелділік физиологиялық тұрғыда қан қысымының көтерілуі, жүрек-қан тамырлары аурулары мен өкпе ауруларын тудырады.
- Алкогольді ішімдік тұтынуАлкогольді ішімдік те зиянды әдеттердің қатарына жатады. Әлеуметтік жағдайлар, көңіл-күйдің өзгеруі немесе стресстен шығу үшін алкогольді тұтыну уақыт өте келе алкогольге тәуелділікке әкеледі. Алкоголь – орталық жүйке жүйесіне әсер етіп, адамды белгілі бір жағдайға қарай бейімдейді. Тұрақты ішімдік ішу адамды психологиялық және физикалық тұрғыдан тәуелді етеді. ДДСҰ зерттеулеріне сәйкес, әлемде жыл сайын алкогольге байланысты 3 миллионнан астам адам қайтыс болады. Сонымен қатар, алкоголь ішудің денсаулыққа кері әсері – бауыр циррозы, жүрек аурулары, асқазан-ішек аурулары мен психикалық бұзылулар болып табылады.
- Есірткі қолдануЕсірткі қолдану – адам өміріндегі ең қауіпті зиянды әдеттердің бірі. Есірткі адамды тек физикалық ғана емес, психологиялық тәуелділікке де әкеледі. Оларды қолдану адамның миындағы нейрохимиялық процестерді бұзып, жүйке жүйесіне теріс әсер етеді. Алғашында есірткі қолданушылар бұл әрекетті тек уақытша қызығушылық немесе көңіл көтеру үшін жасайды. Бірақ уақыт өте келе организм осы затқа тәуелді бола бастайды. Нәтижесінде адамның денсаулығына зор зиян келіп, ол өмір бойы тәуелділіктен шыға алмайтын жағдайға жетуі мүмкін. Есірткіге тәуелділіктің салдары ауыр психикалық және физикалық бұзылуларға, әлеуметтік оқшаулануға және өмір сапасының төмендеуіне әкеледі.
- Құмар ойындарға тәуелділікҚұмар ойындар да зиянды әдеттердің қатарында. Құмар ойындарға әуес болу бастапқыда бір рет ойын ойнау немесе қызығушылықпен басталуы мүмкін, бірақ бірте-бірте адамға тәуелділік пайда болады. Құмар ойындарға деген тәуелділік адамның қаржылық жағдайын, отбасы мен әлеуметтік қатынастарын қиындатуы мүмкін. Бұл тәуелділік ойнаушыны үнемі ұтысқа жетуге деген үмітпен ойынға тартқызады, бірақ көбінесе ол қарызға батып, әлеуметтік күйзеліске ұшырайды.
- Ұялы телефонға және интернетке тәуелділікҚазіргі технологиялардың дамуы ұялы телефон мен интернетке тәуелділікті тудырды. Әлеуметтік желілер, онлайн ойындар, бейнемазмұндар мен чаттар көптеген адамдардың уақытын ұрлайды. Әлеуметтік желілерде уақыт өткізу бірте-бірте әдетке айналады, ал адамның психологиялық жай-күйі теріс өзгерістерге ұшырайды. Ұялы телефон мен интернетке тәуелділік депрессия, әлеуметтік оқшаулану, тіпті көз аурулары мен ұйқының бұзылуына алып келеді.
Зиянды әдеттердің тәуелділікке әсері
Зиянды әдеттер адамды психологиялық және физикалық тәуелділікке әкеледі. Тәуелділіктің негізгі белгілері:
- Әдетке айналу: Зиянды әдеттер адам үшін міндетті іс-әрекетке айналады. Ол бұл әдетті күнделікті қайталай отырып, оған деген қажеттілікті сезінеді.
- Толеранттылықтың артуы: Алғашқыда жеңіл әрі аз мөлшерде қолданылатын зат немесе әрекет уақыт өте келе көбірек тұтынуды талап етеді. Мысалы, темекі шегуші алдымен бір сигареттен бастаса, кейін күніне бірнеше рет темекі шегуі мүмкін.
- Шығу белгілері: Зиянды әдетті тоқтатқан кезде адамда физикалық және психологиялық белгілер пайда болады, мысалы, тітіркену, көңіл-күйдің төмендеуі, агрессия және басқа да ауыр симптомдар.
- Өмір сапасының төмендеуі: Тәуелділік адамның күнделікті өмірін, әлеуметтік қарым-қатынастарын және жұмысын бұзады. Оның нәтижесінде психикалық және дене күштері әлсірейді, ал адамдардың қоғаммен байланысы үзіледі.
Зиянды әдеттерден қалай құтылуға болады?
Зиянды әдеттерден арылу үшін кешенді әдістер қолдану қажет. Оларға психологиялық және медициналық қолдау, әлеуметтік көмек және өздігінен мотивацияның күшеюі кіреді.
- Психотерапия: Зиянды әдеттерден арылуда психотерапияның рөлі өте зор. Когнитивті-мінез-құлық терапиясы, мотивациялық сұхбаттар және топтық терапия сияқты әдістер науқастың тәуелділіктен шығуына көмектеседі.
- Медициналық көмек: Нашақорлық немесе алкоголизм сияқты физикалық тәуелділіктерді емдеу үшін дәрігерлердің көмегі қажет. Детоксикация және арнайы дәрілер тәуелділікті жеңуге мүмкіндік береді.
- Қолдау топтары: Әлеуметтік қолдау да өте маңызды. Тәуелді адамдарға арналған арнайы топтар мен орталықтар, сондай-ақ отбасы мен достардың қолдауы үлкен рөл атқарады.
- Өзін-өзі тәрбиелеу: Зиянды әдеттерден арылу үшін адам өз ішкі мотивациясын тауып, өзгеруге деген ықылас танытуы керек. Өз-өзіне деген сенімділікті арттыру, мақсат қою және сол мақсатқа жету үшін қадам жасау тәуелділікті жеңудің алғашқы қадамы болуы мүмкін.
Зиянды әдеттер – адамның өміріне зиян келтіретін, оның денсаулығына, психологиялық жағдайына және әлеуметтік өміріне теріс әсер ететін дағдылар. Олар психологиялық және физикалық тәуелділікті тудырады. Бұл тәуелділіктен арылу үшін кешенді тәсілдер қажет, яғни медициналық көмек, психологиялық қолдау және әлеуметтік көмектің бірігуі. Ең бастысы, тәуелділіктен арылуға деген ішкі ниет пен мотивацияның болуы керек.