الەمدىك وركەنيەتتە قازاق حالقىنىن ءوز اتىمەن، تىلىمەن، ءوز دىنىمەن، مەملەكەتتىگىمەن ورىن تەپكەنىنە 6 عاسىر شاماسىنداي ۋاقىت وتكەن ەكەن. اقباس تاريح ءۇشىن بۇل ايتارلىقتاي ۇزاق ۋاقىت ەمەس. ايتكەنمەن قامشىنىڭ قىسقا سابىنداي كورىنەتىن وسىناۋ عاسىرلار اياسىندا حالقىمىز جەڭىستى جارقىن كۇندەردى دە، قارا بۇلتتاي كاپتاعان سىن ساعاتتاردى دا باستان وتكەردى. XVIII عاسىر باسىندا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان» امان قالعان، جوڭعارداي جويقىن جاۋدىڭ بەتىن قايتارعان قازاق ەتنوسى XIX عاسىردا بوداندىقتىڭ قامىتىن كيىپ، ەلدىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلسا، XX عاسىردا توتاليتاريزم شەڭگەلىنە ىلىگىپ، اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىنگە، دەموگرافيالىق اپاتقا دۋشار بولدى. ادامزاتتىڭ رۋحاني قازىناسىنا اباي مەن شوقاندى، مۇحتار مەن قانىشتى، امىرە مەن كۇلاشتى سىيلاعان حالىق مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلدى، كۇلتەگىن جازۋىندا ايتىلعانداي، «ەلدى حالىق ەدىم، ەلىم ەندى قايدا، كىمگە ەلدىك جاسايمىن؟ قاعاندى حالىق ەدىم. قاعانىم كايدا؟ قاي قاعانعا كۇش - قۋاتىمدى بەرەمىن»، — دەپ كۇڭىرەنە ءجۇرىپ، ءۇمىت وتى ۇزىلەردەي كورىنگەن ساتتە، جاڭا مىڭجىلدىق قارساڭىندا ازاتتىققا قول جەتكىزدى. ءۇش عاسىرعا جۋىق سوزىلعان وتارلاۋ مەن قۋعىن-سۇرگىندەردە حالقىمىزدىڭ توز-توز بولىپ جوعالىپ كەتۋدەن، جات وركەنيەت پەن قۇندىلىققا ءبىرجولاتا كىرىگۋدەن امان قالۋى - ءبىرىنشى بايلىعىمىز، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ الەۋمەتتىك ىرگەتاسى.
«قازاقتى ساقتاپ قالعان قانداي قۇدىرەت؟» دەگەن سۇراق بارشامىزدىڭ الدىمىزدان ءجيى شىعاتىنى راس. زيالىلار تاريحىنا جازىلعان ءبىر زەرتتەۋ كولەمىندە بۇل سۇراققا تولىق جاۋاپ بەرە الماسپىز. دەگەنمەن ءوز پايىمداۋىمىزدى ۇسىنعاندى ارتىق كورمەدىك.
سونىمەن، قازاقتىڭ نەبىر تەپەرىش كورە ءجۇرىپ جەر بەتىندە ساقتالىپ قالۋىنا بەرىك تە شەشۋشى نەگىز بولعان ەكى قۇدىرەت بار دەپ بىلەمىز. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى - قازاق ايەلىنىڭ ەرلىگى، ەكىنشىسى - تاريحي تامىرلارى سوناۋ ساق داۋىرىنەن، ودان دا ارىدەن باستاۋ الاتىن، عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ شىڭدالعان، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاستىعىنان اجىراماعان رۋحاني-مادەني بايلىعىمىز بەن قۇندىلىقتارىمىز.
قازاق ايەلىنىڭ ۇلت تاريحى مەن تاعدىرىنداعى ەرلىگى دەگەن پايىمداۋىمىزدىڭ ءمانىن قىسقاشا عانا ايتار بولساق، ءبىزدىڭ انالارىمىز قانداي قيىن-قىستالاڭ شاقتاردا دا حالىقتىڭ تابيعي ءوسىمىن بيىك دەڭگەيدە ساقتاپ قالعانىن، ۇرپاعىن جورگەگىنەن حالقىنا، وتانىنا ادال رۋحتا تاربيەلەگەنىن اۋىزعا الۋىمىز كەرەك. وتارلاۋ كەزەڭىن بىلاي قويعاندا، XX عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا بولشەۆيكتەر جۇزەگە اسىرعان حالىق شارۋاشىلىعىن يندۋستريالاندىرۋ ساياساتى دا بۇل ءۇردىستى توقتاتا المادى. قازاق ايەلدەرى ونەركاسىپ وندىرىسىندەگى جۇمىسقا جاپپاي تارتىلا ءجۇرىپ، كەنتتىك پسيحولوگيانى بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، بالالى ءۇيدىڭ بازارىن تارقاتپادى. كۇنى كەشەگە دەيىن قازاقي وتباسىنىڭ ارقايسىسىندا ورتا ەسەپپەن 6-7 قارادومالاق جارىسا ءوسىپ كەلە جاتاتىن. تاپ سول توقىراۋ جىلدارى بالتىق بويىنداعى رەسپۋبليكالاردا، رەسەيلىك ءىرى قالالاردا تابيعي ءوسىم ماسەلەسى وتكىر قويىلا باستاعان ەدى.
قازاق ايەلىنىڭ دارحاندىعى مەن ۇلتجاندىلىعى ارقاسىندا گولوششەكين ناۋبەتىمەن كەلگەن الاپات شىعىن وتىز جىلدىڭ ىشىندە، ياعني ءبىر عانا ۇرپاق وسىمىمەن تولتىرىلدى. دەمەك، بۇگىنگى ازاتتىعىمىزدىڭ ادامي فاكتورىن انالارىمىز قالىپتاستىردى. «ورنىندا بار – وڭالار»، دەگەن وسى. قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ مىنا تۇجىرىمىندا ۇلى اقيقات جاتىر: «ماقتاساق، ايەلدى ماقتايىق تا، قۇرمەتتەيىك تە ايەلدى. ايەل - انا، بارلىق قيىندىقتى جەڭەتىن سارقىلمايتىن كۇش، كوزدى بۇلاق ەمەس پە!.. بۇل شىندىق قوي. ويتكەنى قاي انادان سۇراساڭ دا: - ءبىز ولىمنەن كۇشتىمىز. ءبىز دۇنيەگە اقىن دا، عالىمدى دا، دانىشپان دا، ەر دە بەرەمىز. ءولىم ادام بالاسىن قۇرتۋعا تىرىسسا، ءبىز ونى جەڭىپ، ادام بالاسىن كوبەيتتىك-دەمەي مە!..».
بۇگىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا كوز جۇگىرتىپ، قۇلاق قويساق، قازاق قىز - كەلىنشەكتەرىنىڭ اتىنا اۋىر سوزدەر ايتىلىپ، كىنا تاعۋ جيىلەپ كەتكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. «شەتەلدىكتەردىڭ قولتىعىندا كەتتى، ءتانىن ساتىپ ءجۇر، كوكەكتەن ايىرماشىلىعى قالمادى»، - دەيدى. راس، داۋلاسپايمىز. بىراق اقيقاتتان الشاقتامايىق. بىرىنشىدەن، جەزوكشەلىك -مەيلىنشە كونە كاسىپ. ازىرگە ول كەدەي ەلدەردە عانا ەمەس، شىلقىعان باي امەريكادا دا جويىلعان جوق. ەكىنشىدەن، قازاق قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ ءىشىنارا جاڭساق باسۋىنا ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەرىمىز، ەر-ازاماتتار كىنالى. جۇمىسسىزدىقتى سىلتاۋراتىپ، ساۋساعىنىڭ ۇشىن قيمىلداتپاستان جانىن ايالاسا، ەتىن اۋىرتپاسا، بار جاۋاپكەرشىلىكتى ايەلىنىڭ موينىنا ارتىپ، بازار جاعالاتىپ جىبەرسە، ارينە، اتام قازاق ايتقانداي، باقپاعان مال كەتەدى، قاراماعان قاتىن كەتەدى. سوندا دا ەشتەن كەش جاقسى. ءالى سۇيەككە سىڭە قويماعان بۇل دەرتتىڭ الدىن الۋعا مۇمكىندىك بار. وسىدان 50-60 جىل بۇرىن سەكسۋالدى رەۆوليۋتسيا باتىس ەۋروپانى دا جايلاعان ەدى. بىلىكتىلىكپەن جۇرگىزگەن ساياسات ارقاسىندا ساباسىنا ءتۇسىپ، باسىلدى. ءبىز دە قۇتىلارمىز.
ەندى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ىرگە تاسىنا قالانعان ەكىنشى فاكتورعا كوشەيىك. ارينە، بۇل جەردە ەكونوميكالىق، ساياسي، تاعى باسقا فاكتورلاردىڭ ءرولى مۇلدە ماڭىزسىز دەگەن وي تۋماۋ كەرەك. ولار - وتان تاريحىنىڭ اجىراعىسىز بولىگى. سويتە تۇرعانمەن ءبىزدىڭ حالقىمىزعا ءتان ءداستۇرلى شارۋاشىلىق پەن ساياسي قۇرىلىستى الىس-جاقىن ەتنوستار تاريحىنان بايقاۋعا بولادى. ال رۋحاني-مادەني بولمىس-ءبىتىمىمىزدى باسقانىكىمەن شاتاستىرۋىمىز مۇمكىن ەمەس. ەلباسى ن. نازارباەۆ ءدوپ باسىپ ايتقانداي، «وركەنيەتتى ۇلت، ەڭ الدىمەن، تاريحىمەن، مادەنيەتىمەن، ۇلتىن ۇلىقتاعان ۇلى تۇلعالارىمەن، الەمدىك مادەنيەتتىڭ التىن قورىنا قوسقان ۇلكەندى-كىشىلى ۇلەسىمەن ماقتانادى. ءسويتىپ، تەك ءوزىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى ارقىلى عانا باسقاعا تانىلادى».
مادەني-رۋحاني بايلىق - حالىقتىڭ ءوسىپ-ءونۋىنىڭ، كەمەلدەنۋىنىڭ، تاريحى مەن تاعدىرىنىڭ، بولمىس-ءبىتىمىنىڭ انىقتاۋىش بولىگى، باسپالداقتارى مەن ءماندى ولشەمى. ول شارۋاشىلىق تۇرىنە قاراي، قورشاعان تابيعي ورتانىڭ مۇمكىنشىلىگى جانە ەرەكشەلىگىمەن تىعىز بايلانىستا، سان الۋان تاريحي ۇردىستەردىڭ كىرىگۋى بارىسىندا قالىپتاسادى. 1918 جىلى 21 جاسار مۇحتار اۋەزوۆ «مادەنيەت ءھام ۇلت» اتتى ماقالاسىن جاريالاپ، وندا بىلاي دەگەن ەكەن: «مادەنيەت دەپ ادامنىڭ دۇنيە جۇزىنە العاش كەلگەنىنەن وسى كۇنگە دەيىن تاپقان ءھام سول بىلىمگە سۇيەنىپ ىستەپ وتىرعان ونەرىن ايتامىز ...مادەنيەتكە نەگىز سالۋشى ادامنىڭ اقىلى ءھام جۇرەگىنىڭ كورگەن نارسەدەن اسەر العىش سەزىمدىلىگى». دەمەك، مادەني -رۋحاني بايلىقتاردى جاساۋشى دا، تۇتىنۋشى دا ادام. ال ادام بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى بولاتىنىن ەسكەرسەك، مادەنيەت تە ۇلتتىق سيپاتتا داميتىنىن جوققا شىعارا المايمىز. مادەنيەتتىڭ ۇزدىك جەتىستىكتەرى ادەبيەت، ءان-كۇي، عىلىم، ساۋلەت ونەرى، ەل باسقارۋ ءتارىزدى سالالار مەن نۇسقادا دۇنيەگە كەلىپ، ۇرپاقتار يگىلىگىنە اينالادى. ال بۇل قۇندىلىقتاردى بارشا حالىق بولىپ باعالاعانمەن، باسىنا كوتەرگەنمەن العاشقىدا ارقايسىنىڭ ناقتى اۆتورى بولعانى ءسوزسىز. ايتالىق، XVII عاسىردىڭ مۇراسى «قىز جىبەك» پوەماسىن بارشا قازاق بالاسى جيىلىپ جازعان جوق، ءبىرىنشى نۇسقاسى بۇگىندە اتى ۇمىتىلعان اقىن-جىراۋدىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسىمەن دۇنيەگە كەلدى. حالىق ءانى، حالىق كۇيى دەپ جۇرگەن مۇرالارىمىزدىڭ دا ناقتى سازگەرى بولعانى اقيقات. ەندەشە مادەني-رۋحاني مۇرانى باعالاۋشى، ۇقساتۋشى، ساقتاۋشى حالىق ەكەن دە، ونى دۇنيەگە اكەلۋشى، مۇقاڭ جازعانداي، «اقىلى ءھام جۇرەگىنىڭ كورگەن نارسەدەن اسەر العىش سەزىمدىلىگى» بار ناقتى تۇلعا ەكەن. عىلىمدا بۇلاردى «ينتەلليگەنتسيا» دەگەن تەرمينمەن بەينەلەۋ ورنىققان.
«ينتەلليگەنتسيا» ءسوزى قازاق ءتىلىنىڭ قورىنا كەيىنىرەكتە كىردى. قازاق حاندىعى تۇسىندا "جاقسىلار", "ەل ۇستايتىن ۇل", "ەرلەر" ۇعىم - تۇسىنىكتەرى قولدانىلعان ەكەن. كەلە-كەلە جيناقتاما تەرمين ورنىقتى. ا. بايتۇرسىنوۆ پەن ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان شوعىر تاريح ساحناسىنا شىققان عاسىر باسىندا ادامداردىڭ وسىناۋ قاۋىمداستىعىن وقىعاندار، زيالىلار دەپ اتادى. ۇلى
م.اۋەزوۆ وسىدان ءجۇز جىلعا جۋىق بۇرىن بىلاي دەپ جازعان ەكەن: «ءجا، قازاقتىڭ سول باستا دەپ الدىنا سالىپ وتىرعان كوسەمى كىم؟ ول - قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارى، زيالىلارى».
تاريحقا ماتەرياليستىك كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراعاندا، وي ەڭبەگىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ، ونىڭ دەنە ەڭبەگىنەن ءبولىنىپ شىعۋىنىڭ وبەكتيۆتى جانە جالعىز عانا نەگىزى - مال شارۋاشىلىعى مەن جەر شارۋاشىلىعى اراسىنداعى، جەر شارۋاشىلىعى مەن قولونەر اراسىنداعى، دەرەۆنيا مەن قالا اراسىنداعى قوعامدىق ەڭبەك ءبولىنىسى. مۇنىڭ سىرتىندا، قوعامدىق ەڭبەك ءبولىنىسى وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋىنان عانا تۋىنداپ قويماي، ولاردىڭ بۇرىنعىدان دا جىلدامىراق وسۋىنە ىقپال ەتەدى. مىنەكي، وسى ءوزارا بايلانىستى جانە ءوزارا تاۋەلدى ۇدەرىستىڭ تەرەڭدەي ءتۇسۋى ناتيجەسىندە ادامزات قوعامى الەۋمەتتىك جىكتەلىسكە تۇسەدى، مادەنيەتى ءارالۋاندالادى، جاڭا كاسىپ سالالارى شىعادى، مەملەكەت پايدا بولادى.
ماسەلەنى باسقاشا تۇسىندىرەتىن تۇجىرىمدامالار دا بار.
بيلىك پەن بايلىققا يە ادامدار قاۋىمداستىعى باسقالارعا ۇستەمدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن جانە وعان زاڭدى سيپات بەرۋ ءۇشىن وي ەڭبەگىنە قابىلەتتى جانداردىڭ بەلگىلى ءبىر توبىن قامقورلىعىنا الادى، ءوز ورتاسىنان دا ءبولىپ شىعارادى ءارى سولارعا ارقاشان يەك ارتادى. بۇل ادامدار ءوز كەزەگىندە ۇستەم تاپتىڭ يدەيالىق جانە ساياسي مۇددەسىن بىلدىرەدى، دۇنيەتانىمى مەن سالت-ساناسىن جاقتايدى، قولىنا قارۋ الىپ جارىلقاۋشىسىنىڭ بايلىعى مەن تىنىشتىعىن قورعايدى، مەملەكەتتىك بيلىكتى جۇزەگە اسىراتىن اپپاراتتا شوعىرلانادى، اسكەر باسقارادى. اكىمدەر، قولباسىلار، مەملەكەت قايراتكەرلەرى قانداي بولۋى كەرەكتىگىن، ولارعا لايىق قاسيەتتەردىڭ ءبىرازىن وسىدان مىڭ ءبىر ءجۇز جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ۇلى جەرلەسىمىز ءال-فارابي ءوزىنىڭ تراكتاتتارىندا ەگجەي-تەگجەيلى جازعانى بەلگىلى.
جيناقتاي ايتساق، العاشقىدا وي ەڭبەگى ادامدارىنىڭ اسكەري ماماندار، باسقارۋشى، كوركەم ينتەلليگەنتسيا سياقتى توپتارى قالىپتاستى. قوعامدىق ەڭبەك ءبولىنىسىنىڭ تەرەڭدەۋىمەن ەكونوميكانىڭ جانە مادەنيەتتىڭ جاڭا سالالارى بوي كوتەرىپ، وي ەڭبەگى سالاسىندا سۇرانىستى ۇلعايتقان ۇستىنە ۇلعايتا بەردى. ينتەللەكتۋالدى ەڭبەكتىڭ قولدانۋ اۋقىمىن ەلەستەتۋ ءۇشىن ورتا عاسىردىڭ وزىندە-اق ۋنيۆەرسيتەتتەر اشىلعانىن، عىلىمي، شىعارماشىلىق مەكتەپتەر، باعىتتار، كوركەم ۇجىمدار بولعانىن ايتسا جەتكىلىكتى. يندۋستريالىق قوعام مامانداردىڭ، ينتەلليگەنتسيانىڭ قاتارىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان دارەجەدە ءوسىردى. ولار ەندى ساياسي، مادەني، اسكەري عانا ەمەس، وراسان زور ەكونوميكالىق كۇشكە دە اينالىپ الدى.
سونىمەن، ينتەلليگەنتسيا قوعامدىق-ەكونوميكالىق دامۋدىڭ جەمىسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ پايدا بولۋى كاپيتاليستىك قاتىناستاردىڭ ورنىعۋىمەن ولشەنبەيدى. الەۋمەتتىك-كاسىبي، تاپتىق، ءتىپتى مۇلىكتىك جىكتەلۋ قاشان دۇنيەگە كەلسە، سودان بەرى ول – قوعامنىڭ بەلسەندى ءارى كورنەكتى مۇشەسى، حالىقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىن، بولمىسىن ارلەندىرۋشى جانە ۇرپاقتان ۇرپاققا اماناتتاۋشى قاۋىم. ول-ول ما، تاريح ساحناسىنا شىققان حالىق ينتەلليگەنتسياسىز بولمايدى. الەمدىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي، تاريحتىڭ بەتبۇرىستى كەزەڭدەرىندە، ءومىر مەن ءولىم بەتپە-بەت كەلگەندە حالىقتىڭ، مەملەكەتتىڭ تاعدىرى كوبىنەسە باسقارۋشى، اسكەري، ديپلوماتيالىق جانە باسقا ينتەلليگەنتسيا توپتارىنىڭ ءىس-ارەكەتى مەن ۇيعارىمدارىنا بايلانىستى شەشىلەدى. سوندىقتان دا جاسامپازدىق الەۋەتى مول ينتەلليگەنتسياسى جوق حالىق باسەكەگە توتەپ بەرمەگەندىكتەن تاريح ساحناسىنان ءتۇسىپ قالۋى نەمەسە ماڭگۇرتتىككە ۇشىراۋى ابدەن مۇمكىن. جانە كەرىسىنشە. ءوز حالقىنىڭ مۇددەسى مەن قاجەتىنەن قول ۇزگەن ينتەلليگەنتسيا قوعامدىق پروگرەستىڭ تەجەۋىشىنە، سول قۇرىلىستىڭ وبەكتيۆتى قاجەتتىلىكتەرىن بۇركەنگەن ماسىلعا اينالادى.
ەندەشە، قازاق زيالىسى قاشان پايدا بولىپ، قالاي قالىپتاستى؟ ول ءداستۇرلى كوعام پەرزەنتى مە، جوق الدە وتارلاۋمەن تۋعان قۇبىلىس پا؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپتى قازاق ەتنوگەنەزىنىڭ كويناۋىنان ىزدەۋ كەرەك. قازىرگى تاريح عىلىمىنىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقستان جەرىندە ءارىسى ساقتاردان تارتىپ، بەرىسى بايىرعى تۇركى حالىقتارى مەكەندەگەن زامانداردا تەگى ءبىر ەتنوستاردىڭ جاقىنداسۋى مەن كىرىگۋى نەگىزىندە سولاردىڭ زاڭدى مۇراگەرى - قازاق حالقى تاريح ساحناسىنا شىققان. بايىرعى تۇركىلەر قوعامىندا زيالىلاردىڭ مارتەبەسى مەن قۇرامى مەيلىنشە كۇردەلى بولعانىن ورحون-ەنيسەي جازۋلارى بۇلتارتپاي ايعاقتاپ وتىر. رۋنا جازۋلارىندا قاعانداردى، تارحاندار مەن بەكتەردى «بىلگىش كىسىلەر، الىپ، باتىل كىسىلەر» دەگەن ۇعىم-تەرمينمەن ۇلىقتاسا، اسكەرباسىلار مەن قول باستاعان باتىرلاردى «سوعىس يەسى، اسكەر يەسى» دەپ اتاعان، كورشى ەلدەرگە جىبەرگەن مامىلەگەرلەرى مەن تىڭشىلاردى دا «حابارشى، كورگىش، ءتىلدى» ۇعىمدارىمەن دەرەكتەرگە ەنگىزگەن ەكەن. عالىمدار مەن ۇستازدارعا، ساۋلەتشىلەر مەن كوركەمونەر ماماندارىنا بايلانىستى ايتقاندارى از ەمەس. مامانداردى دايارلايتىن وقۋ ورىندارى جايلى جىلى سوزدەرىن تاسقا دا، قاعازعا دا ءتۇسىرىپتى. ودان بەرىدە وتىراردان شىققان ءال-ءفارابيدى، تۇركىستاندىق قوجا احمەت ءياسساۋيدى، موڭعولدارمەن سوعىستا قول باستاعان قايىرحاندى، جەرۇيىق ىزدەپ شارق ۇرعان اسان قايعىنى زيالىلار قاتارىنا جاتپايدى دەپ كىم ايتا الادى؟ ەندەشە XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار شاڭىراعىن كوتەرگەن قازاق حاندىعىنداعى الەۋمەتتىك قۇرىلىمدا زيالىلار قاۋىمى لايىقتى ورىن العانى كۇمانسىز. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك. قازاق حاندىعىمەن تۇيدەي قۇرداس شالكيىز جىراۋ /1465 -1560/ بىلايشا جىرلايدى:
عادىل تورە ەل باستار،
باتىر جىگىت جاۋ باستار،
اعا جىگىت قول باستار،
شەشەن ادام ءسوز باستار
[بەس عاسىر جىرلايدى. ا.، 1984. ءى-توم.-49 ب]. وسى جىردىڭ ءار جولىندا قازاق زيالىلارىنىڭ الەۋمەتتىك-كاسىبي توپتارى ءتىزىلىپ تۇرعان جوق پا؟
قازاق زيالىلارىنىڭ مارتەبەسى مەن قۇرامى رەسەيگە بودان بولعانعا دەيىنگى حاندىق ءداۋىر بارىسىندا ناقتىلانىپ، سۇرىپتالىپ، كەمەلدەنىپ، كۇردەلىلەنە ءتۇستى. ارينە، ولاردىڭ سانى، جاسى، الەۋمەتتىك قۇرىلىمداعى ۇلەسى، ايماقتىق جىكتەلۋى بىزگە تولىق ءمالىم ەمەس. جازبا دەرەكتەر مەن اۋىزشا تاريحنامادا حانداردىڭ، سۇلتان-تورەلەردىڭ، بيلەردىڭ، باتىرلار مەن اسكەرباسىلاردىڭ، جىراۋلار مەن سال-سەرىلەردىڭ، كۇيشىلەردىڭ اتتارى، ۇلاعات سوزدەرى، شىعارمالارى ساقتالىپ كالعان. بۇلاردان باسقا ەمشى-سىنىقشىلار، باقسى-بالگەرلەر، عالىمدار مەن ۇستازدار، باپكەرلەر، يشان-مولدالار از بولماعانى ءسوزسىز. تاريحي-تابيعي دامۋ ءۇردىسىن سىلكىنىسسىز، باسقانىڭ وكتەمدىگىنسىز كەشىپ جاتقان قازاق حاندىعىنا قانشا زيالى قاۋىم قاجەت بولسا، سونشا زيالىنى قوعام ءوز ورتاسىنان شىعارىپ وتىردى. بۇرىنعىدان جەتكەن رۋحاني-مادەني مۇرانى يگەرە العان جانە ونى جاڭاشا جالعاستىرا بىلگەن بۇلار مەملەكەتتىڭ، حالىقتىڭ شىنايى كۇش - قۋاتىنا اينالدى. ەگەر ساق، بايىرعى تۇركى وركەنيەتىن قازاق مادەنيەتى مەن زيالىلارىنىڭ باستاۋ كوزى دەپ قابىلداساق، وسىناۋ قۇندىلىقتاردىڭ ۇلتتىق نەگىزدە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنداعى ءبىرىنشى كەزەڭ رەتىندە XV-XVIII عاسىرلاردى پايىمداعانىمىز ءجون. رەسەيدىڭ قول استىنا ەنگەنگە دەيىنگى قازاق قوعامى وي ەڭبەگى ادامدارىنا كەندە ەمەس بولاتىن. حV-ءحVىىI عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسيانىڭ جەكەلەگەن كورنەكتى وكىلدەرى وزدەرىنىڭ مۇرالارى ارقىلى بىزگە بەلگىلى بولىپ وتىر. ماسەلەن، قازاق پوەزياسىنىڭ ءۇش تومدىق «بەس عاسىر جىرلايدى» اتتى انتولوگياسىندا وننان استام اقىننىڭ شىعارمالارى جاريالانعان، اباي مەكتەبىنىڭ وكىلى ش.قۇدايبەردىۇلى تاپ وسى اقىندارعا بايلانىستىرا ايتپاسا دا: «تەرەڭ وي، ءتۇزۋ تاجىريبەسى بار ادام عايىپتان حابار بەرەدى»، - دەي كەلە: «اۋليە دەگەنى سول بولسا كەرەك»، - دەپ تۇيىندەيدى. ال ولاردى ۋنيۆەرسيتەت نەمەسە باسقا وقۋ ورنىن بىتىرمەدى دەگەن سىلتاۋمەن ينتەلليگەنتسيا قاتارىنا، وي ەڭبەگى ادامىنا ساناماۋىمىزعا ەش قۇقىمىز جوق. ءتىپتى قازىرگى عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس زامانىندا ءبىلىمي كورسەتكىش، ديپلوم الەۋمەتتىك سۋبەكتىنى قوعامداعى بەلگىلى ءبىر توپقا جاتقىزۋعا كەپىل بولا المايدى.
رۋحاني-مادەني الەۋەتىمىز بەن زيالىلارىمىز XVIII عاسىر باسىندا مەيلىنشە تولىسقانىن جوڭعارلارمەن سوعىس ايداي انىق كورسەتتى. كۇتپەگەن جەردەن «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراعان قازاق قوعامى ابىلاي مەن ابىلقايىردى، بۇقار جىراۋ مەن اقتامبەردىنى، قابانباي مەن بوگەنبايدى تاريح ساحناسىنا شىعارا الدى، ەلدىگىن ساقتاپ قالدى.
ۇلت زيالىلارى تاريحى مەن تاعدىرىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى رەسەيگە بودان بولۋمەن باستالدى. بۇل كەزەڭدە جاسامپازدىق ارەكەتكە كوپ كەدەرگى تۋعانى راس. ايتكەنمەن حالقىنىڭ ءتولتۋما قاسيەتتەرى مەن قۇندىلىقتارىن ساناسىنا سىڭىرە وسكەن قازاق زيالىلارىنىڭ جاڭا تولقىنى وتارلىق ءتارتىپ تۇسىندا دا ۇلتتىق مادەنيەتكە از ولجا سالعان جوق. وتارلاۋشىلار اكەلگەن جات وركەنيەتتىڭ تالاپتارى مەن سۇرانىستارىنا بەيىمدەلە الۋىمەن-اق الەۋمەتتىك يكەمدىلىك تانىتتى. جوعالتقانىمىز دا از بولمادى. ءداستۇرلى باسقارۋ جۇيەسى كۇيرەتىلدى، 1847 جىلى قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى ءولتىرىلدى، تورە-سۇلتانداردىڭ قادىر-قاسيەتى تومەندەدى. بيلەر مەن باتىرلاردان گورى ورىسشانى يگەرگەن ءتىلماشتىڭ ءسوزى ءوتىمدى بولدى. رەسەي ۇلگىسىمەن قازاق جەرىندە اشىلعان مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى قىزمەتتەن قازاق زيالىلارى مەن وقىعاندارىنا بولار بولماسى عانا ءتيدى. كەزىندە حانى دا، ساردارى دا، توبە ءبيى دە وزىنەن شىققان حالىقتىڭ جاقسىلارىنا ەندى بۇيىرعانى بولىستىق پەن ستارشىندىق ەدى. قازاق زيالىلارى بيلىك پەن بايلىقتان شەتتەتىلدى. بيلىك پەن بايلىقتىڭ جات قولىندا كەتۋىمەن كاپيتاليستىك قاتىناستار ولكەگە ەنگەنمەن ۇلتتىق بۋرجۋازيا شىن ماعىناسىندا قالىپتاسپاي، مەشەۋ كۇيدە قالا بەردى. كەزىندە جارتى دۇنيەنى اشسا – الاقانىندا، جۇمسا – جۇدىرىعىنا ۇستاعان كوشپەلىلەردىڭ داۋرەنى وتكەنى تۇپكىلىكتى انىقتالدى. ماحامبەت جىرعا قوسقان:
«مۇسىلمانشىلىق كىمدە جوق،
تىلدە بار دا، دىندە جوق.
كوشپەلى داۋلەت كىمدە جوق،
بىردە بار دا، بىردە جوق.
ازامات ەرلەر كىمدە جوق،
ەرىككەن كۇنى قولدا جوق.
زامانىم مەنىڭ تار بولدى،
تۋرا ادىلدىك بيدە جوق»،
اپالاڭ - توپالاڭ مەزگىل جەتتى.
ەكىنشىدەن، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي قۇرىلىمدارىنداعى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە لايىق ماماندار دايارلاۋ قولعا الىنبادى. بىتپەيتىن ىرعالۋ-جىرعالۋمەن ولكەدە اشىلعان 6-7 ورتا ارنايى وقۋ ورىندارى ۇلتتىق زيالىلاردىڭ ۋاقىت تالاپ ەتىپ وتىرعان توپتارىن - ينجەنەرلەردى، اگرونومداردى، دارىگەرلەردى، اسكەري مامانداردى، تاعى باسقالاردى دايارلاپ شىعارۋعا شاماسى جەتپەدى. ماسكەۋ، پەتەربور، ومبى، قازان سياقتى قالالاردا ءبىلىم العان قازاق جاستارىنىڭ قاتارى مولايعانمەن، سۇرانىس جانە ۇسىنىس اراسىنداعى الشاقتىق جەر مەن كوكتەي ەدى. مەكتەپ ىسىندەگى ولقىلىقتار ءوز الدىنا ءبىر توبە بولدى. تۇپتەپ كەلگەندە، قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني ءومىرىن تۇسىنبەگەن ءارى مەنسىنبەگەن، ۇلت زيالىلارىنىڭ ساندىق - ساپالىق ءوسۋىن تەجەگەن وتارلاۋشىلار قوعامدىق رەگرەستى تۋعىزىپ قانا قويماي، بار كىنانى وزىمىزگە جاۋىپ، بۇراتانا حالىق، نادان حالىق، مادەنيەتسىز حالىق، بولاشاعى جوق حالىق اتاندىردى. 1893 جىلى دات عالىمى ۆ.تومسەن 1500 جىلعا جۋىق تاريحى بار بايىرعى تۇركى جازۋىن وقىعاندا دا، «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» پوەماسىنا ۇلى اقىنى ا.س. پۋشكين دەن قويعاندا دا، شوقان شىعىس تۇركىستاندى الەمگە تانىتقاندا دا سەلت ەتپەدى. قارا شەكپەندىلەردى قاپتاتتى، جەردى الدى، شوقىندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى، ءبىرتۇتاس قازاق جەرىن اكىمشىل-تەرريتوريالىق تالاپايعا سالدى. قازاق زيالىلارىنىڭ باستاۋ بۇلاعى مەن تامىرىنا اپات قاۋپى ءتوندى. بۇقار جىراۋ كۇڭىرەنە اشكەرەلەگەن:
ءتۇستى مىناۋ تۇمان-اي،
ءىستىڭ ءبارى كۇمان-اي!
باسپاق تانا جيىلىپ،
فانا بولعان زامان-اي.
قۇل -قۇتاندار جيىلىپ،
قۇدا بولعان زامان-اي!
ارعىماعىن جوعالتىپ،
تاي جۇگىرتكەن زامان-اي
ازاماتىڭ قۇلاپتى،
جۇرت تالىق بولعان زامان-اي! – تۋدى.
ۇشىنشىدەن، وتارلاۋدىڭ زىلدەي سالماعىنان كۇيرەمەسە دە سىر بەرگەن ءداستۇرلى كوعامعا، ۇلت زيالىلارىنىڭ اراسىنا جىك ءتۇستى. قازاق حاندىعى تۇسىندا ارا-كىدىك بايقالىپ قالاتىن ساياسي تۇراقسىزدىق، رۋ-تايپا اراسىنداعى قاقتىعىستار مۇلدە باسقا سيپات الدى. حانعا باسۋ ايتاتىن، وكپەلەگەن اعايىننىڭ كوشىن توقتاتاتىن، شەكىسكەن باتىرلاردى تاتۋلاستىراتىن دۋالى اۋىز بيلەر، اقىن-جىراۋلار كوزدەن ۇشتى. وت اۋىز، وراق ءتىلدى شەشەندەر، ءدۇيىم جۇرت اۋزىنا قاراعان اقىندار «حان ەمەسسىڭ، قاسقىرسىڭ، قاس الباستى باسقىرسىڭ» دەپ ءسوز ساپتاۋدى ادەتكە اينالدىردى. وقىعاندار مەن زيالىلاردىڭ ءبىر توبى وتارلاۋشىلاردىڭ سويىلىن سوعىپ، تۋعان حالقىنىڭ قانىن تەسپەي سورسا، ەكىنشىلەرى «سەن تيمەسەڭ - مەن تيمەن» دەگەن پسيحولوگيامەن قاراقان باسىنىڭ قامىن كۇيتتەۋمەن اۋرەلەندى، ۇشىنشىلەرى جالپىقازاقتىق يدەيا مەن ۇيلەسىم ءۇشىن جانتالاسا قىزمەت قىلسا، تورتىنشىلەرى بولاشاقتىڭ التىن كىلتىن بولشەۆيكتىك باعدارلامادان نەمەسە ءدىني قاعيدالاردان ىزدەدى. ءبىرىن-ءبىرى سىناۋدا، مازاقتاۋدا، رەتى كەلسە جازالاپ جىبەرۋدە ساراڭدىق تانىتقان جوق. جىكشىلدىكتىڭ اۋىر دەرتكە اينالعانى XVIII عاسىرداعى س.داتۇلى كوتەرىلىسىنەن العاش بايقالسا، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس تۇسىندا بادىرايىپ كوزگە ءتۇستى. 1917 جىلعى قوس رەۆوليۋتسيا ونى بارىنشا اسقىندىردى. وسىلايشا قازاق زيالىلارىنىڭ ىشتەي ىدىراۋى مەن ءوزارا تارتىسى حالىق تاعدىرىنا جانە رۋحاني بىرتۇتاستىققا قاۋىپ-قاتەر بۇلتىن ءۇيىردى.
سانى از، باسى بىرىكپەگەن ۇلت زيالىلارىنىڭ الەۋمەتتىك پراكتيكاسى ارقاشان پارمەندى بولا بەرمەدى. اباي قۇرمانعازىنى، قۇرمانعازى جامبىلدى بىلمەي دۇنيەدەن ءوتتى. تىڭداۋشىلار مەن وقىرماندار دا وسى دارەجەدە قالدى. 1913 جىلى قازاقتىڭ باس اقىنى اباي جايلى ا.بايتۇرسىنوۆ بىلاي جازعان ەدى: «اقمولامەن سىبايلاس تورعاي وبلىسىندا ابايدى بىلەتىن ادام كەم، ءتىپتى جوق دەپ ايتسا دا بولارلىق». ەل ءومىرىن ۇيىستىرىپ وتىراتىن ورتالىق مەملەكەتتىك قۇرىلىم، ۇلت مۇددەسىن قورعايتىن زاڭ مەن يدەيا جۇمىس ىستەمەي، زيالىلار اراسىندا كەلىسىم ورنىقپاعاندا باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. بۇل مىندەتتەردى تارالىم سانى شەكتەۋلى «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتى دە تۇپكىلىكتى شەشۋى قيىن-تىن. وزىق ويلى زيالىلاردىڭ ايتقان، ايتسا دا بارشاعا جەتە بەرمەگەن اسىل، شىرىن ءسوزى مەن ءىسى، اسان قايعى جىرلاعانداي، «اتاجۇرتى بۇقارا ءوز قولىندا بولماسا، قانشا جاقسى بولسا دا، قايراتتى تۋعان ەر عارىپ» بولعان سول داۋىردە بار ءۇمىت كوشپەلىلەردىڭ جادىندا ساقتاۋ قابىلەتىنە ارتىلدى. سولاي بولىپ شىقتى دا. اۋىزشا ادەبيەت مۇرالارى، ءان-كۇيلەر، شەجىرە، ماقال-ماتەلدەر - ءبارى قاعاز بەتىنە حاتتالا بەرمەسە دە، حالقىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني قورجىنىنان ءتۇسىپ قالماستان ەلدىگىمىزدى، بولمىسىمىزدى، ەتنيكالىق سايكەستىلىكتى (ەتنيچەسكايا يدەنتيچنوست) جويىلىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالدى.
زيالىلاردىڭ قوعامداعى قاۋقارسىزدىعىنىڭ ءبىر سەبەبى ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ قالىپتاسپاۋىندا جاتتى. ۇستانعان جوبالارى مەن باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ارقا سۇيەيتىن ماتەريالدىق - قارجىلىق تىرەك تاپپاعان بۇلار مادەني-اعارتۋشىلىق بىرلەستىكتەر قۇرۋدان اسپادى. قاجەتتىلىگىن 1905 جىلى مويىنداعان ساياسي پارتيانىڭ ءوزىن 1917 جىلى عانا قۇرا الدى. كوشەلى بۋرجۋازياسىنىڭ بايلىعى مەن قولداۋىنا يە بولعان فينليانديا، پولشا، بالتىق ەلدەرىنىڭ زيالىلارى حالقىنىڭ كوش باستاۋشىسى دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ جاتقان عاسىر باسىندا قازاق وقىعاندارى ءتۇرلى يدەيا سوڭىنا ءتۇسىپ، ءبىر - ءبىرىن جاعادان الۋمەن اۋرەلەندى. جالپى، ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ قالىپتاسۋى مەن تاعدىرى - كۇنى بۇگىنگە دەيىن عىلىمي تۇرعىدان زەردەلەنبەگەن، «اقتاڭداق» كۇيدە قالىپ كەلە جاتقان ماسەلە. ولكەدە كاپيتاليستىك قاتىناستارمەن بوي كوتەرگەن جۇمىسشى تابى تاريحىنان توم-توم كىتاپتار كەزىندە ساياسي تاپسىرىمعا ساي جارىق كوردى دە، مەدالدىڭ ەكىنشى جاعىنداي بۋرجۋازيا تابى ەسكەرۋسىز قالا بەردى. تۇپتەپ كەلگەندە، ونىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى، قالىپتاسۋ كوزدەرى مەن قۇرامى، ساياسي باعىت- باعدارلارى، XIX عاسىردىڭ اياعى - XX عاسىر باسىنداعى ورىس جانە شەتەل كاپيتالىمەن كىرىگۋى، جەڭىسى مەن جەڭىلىسى زيالىلار تاريحىنا عانا ەمەس، بۇكىل ولكە تاريحىنا تىكەلەي قاتىسى بار، وزىندىك ءىزىن قالدىرعان قۇبىلىس.
1917 جىلدىڭ اقپانىندا سامودەرجاۆيەنىڭ قۇلاۋىمەن، قازانىندا بولشەۆيكتەردىڭ جەڭۋىمەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىرگەسى شايقالىپ، العاشقىدا ءۇمىتى مول، كەيىن كۇدىگى كۇشەيگەن ءارى-ءسارى سەگىز جىل باستالدى. 1925 جىلى ءستاليننىڭ سەنىمدى قولشوقپارى ف.ي. گولوششەكين قازاقستان باسشىلىعىنا جايعاسقانشا بولشەۆيكتەردىڭ ۇلت رەسپۋبليكاسىنداعى ساياساتى ءتاتتى ۋادەگە تولى ەدى. اقپان مەن قازان رەۆوليۋتسيالارى ارالىعىنداعى جانتالاستا انتيكەڭەستىك پوزيتسيادا قارۋلى كارسىلىق كورسەتكەن الاش زيالىلارىنا كەشىرىم جاريالاندى، ۇلتتاردىڭ ءوزىن ءوزى باسقارۋعا قۇقىعى بار دەگەن تەزيس ۇزدىكسىز العا تارتىلىپ وتىردى، قازاق مەملەكەتتىگى دۇنيەگە كەلىپ، ا.بايتۇرسىنوۆ سىندى زور بەدەل يەسىنىڭ باسشى قىزمەتكە تارتىلۋىنا بايلانىستى كوعامدىق پىكىردە وڭ وزگەرىس ءجۇردى. الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك ۇستانىمدارىنىڭ جەر-سۋ، مەنشىك، وندىرىستىك، ۇلتارالىق قاتىناستار سالاسىندا قولدانىم تابا باستاۋى، ايەل تەڭدىگى جولىنداعى نىق قادامدار، قارا حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنان شىققان تۇلعالاردىڭ مەملەكەتتىك اپپارات جۇمىسىنا كەلۋى - ءبارى قوعام مۇشەلەرىنىڭ ەنتۋزيازمىن تۋعىزدى. مادەنيەت قۇرىلىسىندا مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ءىس-شارالار قولعا الىندى. 1919 جىلى جەتىسۋ اقىندارىنىڭ ايتىسى ۇلكەن تابىسپەن ءوتتى، قازاقستاندى زەرتتەۋ قوعامى يگىلىكتى ىستەردى تىندىردى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، ساكەن سەيفۋللين، امىرە قاشاۋباەۆ ءتارىزدى ءىرى اقىن-جازۋشىلاردىڭ، انشىلەردىڭ ەسىمدەرى مەن شىعارمالارى بۇكىل قازاقستان جۇرتشىلىعىنا تانىمال بولايىن دەدى. جۇمىسشى فاكۋلتەتتەرى، ينستيتۋتتار مەن تەحنيكۋمدار، قىسقا مەرزىمدى كۋرستار اشىلىپ، مىڭداعان قازاق جاستارى زيالىلار مەن ماماندار قاتارىن تولىقتىرىپ جاتتى. حالىقتىڭ مادەني الەۋەتىن كوتەرۋگە ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ناۋقانى، جاڭادان اشىلعان مەكتەپتەر، گازەت-جۋرنالدار سۇبەلى ۇلەس قوسۋمەن بولدى. ارينە، بولشەۆيكتىك بۇرا تارتۋلارسىز بولعان جوق.
قازاق زيالىلارىنىڭ تاعدىرىنا اۋىر سوققىلار، ءتوتاليتاريزمنىڭ كەشىرىلمەس قىلمىستارى گولوششەكيننىڭ 1925 جىلى ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنە ءبىرىنشى باسشىلىققا كەلۋىمەن باستالدى. ىلە-شالا الاش قوزعالىسىنىڭ باسشىلارىنا قارسى كۇرەستى قولعا العان ول 1929-1931 جىلدارى ۇلت زيالىلارىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقان رەپرەسسيانىڭ ءبىرىنشى تولقىنىن ۇيىمداستىرسا، 1931-1933 جىلدارعى اشتىقپەن حالىقتىڭ جارتىسىن قىرىپ جىبەرۋگە قول جەتكىزدى. قازىرگى عىلىمي زەرتتەۋلەردە كەڭەستىك ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيە 1929-شى جىلدان ورنىقتى دەگەن تۇجىرىم ايتىلىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاقستاندا ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيە گولوششەكيننىڭ كەلۋىمەن قالىپتاستى. گولوششەكين ءوزىنىڭ قولعا العان «سولشىل» باعىتىنىڭ ءمانى مەن بولمىسىن ستالينگە ماقۇلداتىپ العانى تاريحتان بەلگىلى. بۇل - ءبىر.
ەكىنشىدەن، ستالين گولوششەكيندىك كەشەندى ەكسپەريمەنتتى ءجىتى باقىلاپ وتىرىپ، 1929 جىلى باستالعان اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋ سىلتاۋىمەن ونى بۇكىل كەڭەستەر قوعامىنا تاڭعان ءتارىزدى. ويتكەنى، ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەنىڭ بارشا ءماندى بەلگىلەرى - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، شارۋانى مەنشىكتەن اجىراتۋ، ەش كىناسى جوق ادامداردىڭ ءومىرىن قيۋ، ۇلتتىڭ مادەني قۇندىلىقتارىن اياق استى قالدىرۋ، ءبىر ادامنىڭ شەكسىز بيلىگىن ورناتۋ، تاعى باسقالار گولوششەكين باسقارعان جىلدارى قازاقستان ءۇشىن قالىپتى تارتىپكە اينالدى.
قىسقاسى، سوتسياليستىك قۇرىلىستىڭ العاشقى 10-15 جىلى قازاق زيالىلارىنىڭ تاعدىرى مەن بولاشاعىن نە كۇتىپ تۇر دەگەن سۇراققا تولىق جاۋاپ بەردى. قوعامدىق - ساياسي باعىت-باعدارى مەن تاپتىق پوزيتسياسى ۇيلەسپەگەن، بىراق حالقى ءۇشىن بارىن سالا قىزمەت ىستەگىسى كەلگەن زيالىلار مۇنى ءتۇسىندى. رەۆوليۋتسيا الاساپىرانىندا بارريكادانىڭ ەكى جاعىندا تۇرعان س.سەيفۋللين مەن م.جۇماباەۆتىڭ 1929-1931 جىلدارداعى رەپرەسسيادان كەيىن، 1931-1933 جىلدارعى اشتىقتان كەيىن ءبىر-ءبىرىن ىزدەۋى، سىرت كوزدەن جاسىرىن كەزدەسۋى تەرەڭ نىساندىق ءمانى بار وقيعا عوي. بىراق ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ ۇيىسۋعا، ۇيىمداسۋعا مۇمكىندىك بار مەزگىل ءوتىپ كەتكەن ەدى. ءوز ىرقى وزىنەن كەتكەن زيالىلارىمىزدىڭ تاعدىرى ورتالىقتا قالدى. بۇدان كەيىن دە ۇلت زيالىلارىنا ماسكەۋدىڭ ۇستانعان ساياساتى مەن پراكتيكاسى 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىنا دەيىن ايتارلىقتاي وزگەرە قويعان جوق. بۇكىل كەڭەستەر ەلى بويىنشا الساق، ستاليننەن گورباچەۆكە دەيىن، قازاقستاندا ميرزوياننان كولبينگە دەيىن مامانداردى دايارلاۋ مەن پايدالانۋ، ولاردىڭ الەۋمەتتىك-كاسىبي جانە مادەني-يماندىق كەلبەتىن قالىپتاستىرۋ، دۇنيەتانىمدىق نەمەسە شىعارماشىلىق ەرەكشەلىكتەرىمەن ەسەپتەسۋ - ءبارى-ءبارى، ءارىسى جالپى ادامزاتتىق، بەرىسى ۇلتتىق ۇستانىمدارعا ەمەس، پارتيالىق، تاپتىق، تۇپتەپ كەلگەندە شوۆينيستىك ماقساتقا باعىندىرىلدى. شوۆينيستىك يمپەريالىق وكتەمدىك «يادرولىق شوقپار» قولعا تيگەن سوڭ مۇلدەم جۇگەنسىز كەتتى. سەمەيدە اتوم قارۋىن سىنايتىن پوليگون سالعاندا، تىڭ جەرلەردى يگەرۋگە شەشىم قابىلداعاندا، ورتا ازيا اسكەري وكرۋگىن قۇرعاندا قازاق زيالىسىمەن اقىلداسقان، ساناسقان ەشكىم بولمادى. رەسپۋبليكاداعى ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ 93 پايىزى ورتالىقتان باسقارىلعان جىلداردا دا ۇلت نامىسىنا تيگەن ماسكەۋدەگىلەر ايىلىن جيمادى. حرۋششەۆتىڭ، برەجنەۆتىڭ، گورباچەۆتىڭ قولداۋىنا ارقا سۇيەگەن ۇلكەندى-كىشىلى باسشىلار قازاقستاندا وتىرىپ، قازاق زيالىلارى مەن ماماندارىنا مۇرىن ءشۇيىرىپ قارايتىن استامشىلىققا باردى. ەڭ كەرەمەتى - وسى جىمىسقى ساياسات اسقان شەبەرلىكپەن بۇركەمەلەندى. بىرەر ايعاق كەلتىرە كەتەيىك.
1928 جىلى قازاق ەلىندە العاشقى جوعارى وقۋ ورنى پايدا بولدى دا، كەيىندە ولاردىڭ سانى ۇزدىكسىز مولايىپ وتىردى. كۇمان جوق، مۇندا ۇلت زيالىلارىنىڭ باسىم بولىگى دايارلاندى. بىراق ۋاقىت وتە كەلە ۇلتتىق سانا-سەزىم وسكەن سايىن، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ادىمى ارشىنداي تۇسكەن كەزەڭدە اياققا تۇساۋ بولعان كەرەعار ءۇردىس تە بايقالا بەردى. وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ اياعىنا دەيىن قازاقستاندىق جوعارى مەكتەپتەگى ستۋدەنتتەردىڭ كوپشىلىگىن قازاق ۇل-قىزدارى ەمەس، سلاۆيان تەكتەستەر قۇرادى. جاعداي 70-جىلدارى عانا وزگەردى. بىراق وقۋ ۇدەرىسى كوبىنەسە ورىس تىلىندە ءجۇرىپ جاتتى، ياعني بولاشاق زيالىلاردىڭ ساناسى، ءتىلى، مىنەز -قۇلقى باسقا ۇلتتىق نەگىزدە ءورىلدى. ءسويتىپ، ورىس تىلىندە سويلەيتىن «ماڭگۇرتتەر» مەن قازاق تىلىندە سويلەيتىن «مامبەتتەر» دەگەن ماسەلە تۋىپ، ونى ءتىپتى قالا مەن اۋىلدىڭ اراسىنداعى قايشىلىق دارەجەسىندە تۇسىندىرگىسى كەلگەندەر تابىلدى. قايشىلىق ءتالىم-تاربيەدەن تۋىنداعان دۇنيەتانىمدىق ايىرماشىلىقتا جاتقانى ەسكەرىلمەدى. مۇنىڭ سىرتىندا رەسپۋبليكا ۋنيۆەرسيتەتتەرى مەن ينستيتۋتتارى جوعارى تەحنولوگيالى ماماندىقتاردى ماسكەۋ، لەنينگراد، نوۆوسيبيرسك ەنشىسىنە قالدىرىپ، وزدەرى نەگىزىنەن مەكتەپكە جانە اگرارلىق ەكونوميكاعا مامان دايارلادى. مادەنيەت پەن ونەرگە جوعارى بىلىكتى ماماندار دايارلاۋ مەيلىنشە ماردىمسىز ءجۇردى. قازاقستاندا قازاق جاستارىنان مامىلەگەر، اسكەري ماماندار، عارىشكەرلەر دايارلاۋ ءىسى ماسكەۋدەگى «كوسەمدەردىڭ» قاپەرىنە دە كىرمەدى. وقۋ-ماتەريالدىق بازا دا زامانا تالابىنا ساي كەلمەيتىن. ايتالىق، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باس اكىمشىلىك عيماراتىن سالۋعا ەكى جىل عانا ۋاقىت كەتسە، كەڭەستىك قازاقستان باسشىلارى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاڭا كەشەنىن سالۋدى باستاۋعا رۇقسات الۋ ءۇشىن تابانى كۇرەكتەي 15 جىل قايرات قىلعان ەدى، قاراعاندىدا ەكىنشى ۋنيۆەرسيتەت اشۋعا ماسكەۋدىڭ رۇقساتىن 10 جىل كۇتۋگە تۋرا كەلدى. ال مۇنىڭ استارىندا، ساياسي تەڭسىزدىككە قوسا، مادەنيەت سالاسىنا سارقىندى ۇستانىممەن قارجى ءبولۋ جاتقان ەدى. سارقىندى قارجىلاندىرۋ 50-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىندا-اق ورىن تەپكەن بولاتىن. سەبەبى، جەكە باسقا تابىنۋدى اشكەرەلەۋمەن تەگىن جۇمىس كۇشى رەتىندە پايدالانىلعان ميلليونداعان تۇتقىندار بوستاندىققا شىعارىلدى، جانتالاسا قارۋلانۋ ءداۋىرى كەلدى، سوتسياليستىك ەلدەر مەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن قولداۋعا قىرۋار قارجى جۇمسالدى. مۇنشاما شىعىنعا توتەپ بەرە الماعان كەڭەستىك ەكستەنسيۆتى ەكونوميكا مادەنيەتتى قارجىلاندىرۋدى سارقىندى نەگىزگە كوشىرۋدى دۇنيەگە اكەلدى. 1940 جىلى رەسپۋبليكا بيۋدجەتىنەن اعارتۋ ىسىنە جۇمسالعان قارجى شىعىستىڭ 40 پايىزىن قۇراسا، 1955 جىلى ول 19 پايىزعا دا جەتپەدى. ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەت مەكەمەلەرىندەگى جابدىقتار مەن قۇرالدار جاڭارتىلماي، توزعان ۇستىنە توزا بەردى.
وسى تۇجىرىمداردى قازاقستاندا اۋىلشارۋاشىلىق ماماندارىن دايارلاۋ تاريحىنىڭ 1946-1965 جىلدارى جيناقتالعان تاجىريبەسىندە كورسەتە كەتەيىك. اۋىلشارۋاشىلىق ينتەلليگەنتسياسى دەپ اگرارلىق ەكونوميكادا كۇردەلىلىگى جانە مازمۇنى ارقيلى وي ەڭبەگىمەن اينالىسقان ماماندار توبىن ايتامىز. عىلىمي ادەبيەتتەردە بۇلاردى «وندىرىستىك»، «وندىرىستىك-تەحنيكالىق»، «اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ وندىرىستىك-تەحنيكالىق ينتەلليگەنتسياسى» دەپ تە اتاي بەرەدى.
1946-1965 جىلدارى رەسپۋبليكادا اۋىلشارۋاشىلىق ماماندارىن دايارلايتىن جوعارى جانە ارنايى ورتا وقۋ ورىندارىنىڭ اۋقىمدى جۇيەسى ورنىعىپ، اگرارلىق ەكونوميكانى بىلىكتى قىزمەتكەرلەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى نەگىزىنەن شەشىلگەن بولاتىن. ارينە، وڭتايلى ىلگەرىلەۋلەر وزدىگىنەن كەلە قالعان جوق. قاراجاتتىڭ تاپشىلىعى، وكىتۋشى-پروفەسسور كادرلارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، ينتەلليگەنتسياعا كارسى رەپرەسسيالار، ءتوتاليتاريزمنىڭ يدەولوگيالىق وكتەمدىگى - ءبارى بىلىكتى ماماندار دايارلاۋعا زيانىن تيگىزۋمەن بولدى. ءتورت جىلعا سوزىلعان سوعىس تا اۋىل-سەلولارداعى ماماندار قاتارىن سيرەتىپ جىبەردى. ناقتىراق ايتساق، 1945 جىلى اگرارلىق سەكتوردا ەڭبەك ەتىپ جاتقان جوعارى جانە ورتا اۋىلشارۋاشىلىق ءبىلىمدى ماماندار سانى 4 مىڭنان ءسال عانا اساتىن. ەگەر تاپ وسى جىلى رەسپۋبليكادا 7 مىڭنان استام كولحوز، سوۆحوز جانە ماشينا-تراكتور ستانساسىنىڭ بولعانىن ەسكەرسەك، ءار شارۋاشىلىققا ءبىر ديپلومدى ماماننان كەلمەگەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
بىلىكتى ماماندار تاپشىلىعى جانە ولارعا سۇرانىمنىڭ ۇدايى ءوسۋى ينستيتۋتتار مەن تەحنيكۋمداردى كوپتەپ اشۋدى تالاپ ەتتى. 1951 جىلى سەمەي مال دارىگەرلىك، 1958 جىلى اقمولا اۋىلشارۋاشىلىق، 1963 جىلى باتىس قازاقستان اۋىلشارۋاشىلىق، جامبىل گيدرومەليوراتسيالىق-قۇرىلىس ينستيتۋتتارى شاڭىراق كوتەردى. 1946 جىلدىڭ باسىندا رەسپۋبليكالىق جەر شارۋاشىلىعى ناركوماتى جۇيەسىندە 17 ارنايى ورتا وقۋ ورنى بولسا، ولاردىڭ سانى 20 جىل وتكەندە 31-گە جەتىپ، وندا 33,4 مىڭ ستۋدەنت وقىپ جاتتى.
اۋىلشارۋاشىلىق وقۋ ورىندارىنىڭ دامۋىن زەرتتەي وتىرىپ، ءۇش ءۇردىستى كورە الامىز. بىرىنشىدەن، ولاردىڭ ساندىق ءوسۋى دايارلايتىن ماماندىق تۇرلەرىنىڭ دە كەڭەيۋىمەن قاتار ءجۇردى. ەگەر 20-جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىق وقۋ ورىندارى 2-3 ماماندىق بويىنشا مامان دايارلاسا، 30-جىلدارى ول 8-گە، تىڭ يگەرۋ قارساڭىندا 13-كە، ال 60-جىلدار باسىندا 15-كە جەتتى. ەكىنشىدەن، اۋىلشارۋاشىلىق وقۋ ورىندارى قالالاردا عانا ەمەس، اۋىل-سەلولىق جەرلەردە ءجيى اشىلىپ جاتتى. 50-جىلداردىڭ باسىندا رەسپۋبليكامىزداعى 28 اۋىلشارۋاشىلىق ورتا وقۋ ورىندارىنىڭ 12-ءسى اۋىل-سەلولىق ەلدى مەكەندە ورنالاسسا، 60-جىلداردىڭ باسىندا 29-نىڭ 17-ءسى اۋىل-سەلولاردا جۇمىس ىستەپ تۇردى. بىزدىڭشە، بۇل - ابدەن قۇپتاۋعا تۇرارلىق قۇبىلىس. ويتكەنى، اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتتارى مەن تەحنيكۋمدارىندا نەگىزىنەن كولحوز-سوۆحوزداردان كەلگەن جاستار وقيتىن، مۇنىڭ سىرتىندا ولار وندىرىستەن قول ۇزبەي وقۋعا مۇمكىندىك الدى.
ۇشىنشىدەن، وقۋ ورىندارى ايماقتىق تۇرعىدان العاندا ايتارلىقتاي ۇيلەسىمدى ورنالاستى. قازاقستاننىڭ كەز-كەلگەن ايماعىنداعى مامان كادرلارعا دەگەن سۇرانىستى قامتاماسىز ەتۋگە بەيىمدەلىپ اشىلدى. ماسەلەن، 1930 جىلى قۇرىلعان قارقارالى مال دارىگەرلىك تەحنيكۋمى 30 جىل ىشىندە 900-گە جۋىق مامان شىعارسا، پەتروپاۆل قالاسىندا ورنالاسقان اۋىل شارۋاشىلىعىن مەحانيكالاندىرۋ تەحنيكۋمى وسى مەرزىم ىشىندە 5 مىڭ مامان دايارلاپتى، ال 1929 جىلى شاڭىراق كوتەرگەن قاپلانبەك مالدارىگەرلىك تەحنيكۋمى 2,6 مىڭ مامانعا جولداما بەرگەن ەكەن. تەحنيكۋمدار مەن ينستيتۋتتاردىڭ تەرريتوريالىق-ايماقتىق وڭتايلى ورنالاسۋى اۋىل شارۋاشىلىق ماماندارىنىڭ شوعىرلانۋىنا دا يگى اسەر ەتتى. ايعاقتاردى سويلەتەر بولساق، 1959 جىلى 1,9 ملن سەلولىق تۇرعىنى بار وڭتۇستىك ايماقتا (الماتى، جامبىل، قىزىلوردا، تالدىقورعان، شىمكەنت وبلىستارى) جوعارى جانە ورتا ارنايى ءبىلىمى بار 59 مىڭ ادام اۋىل-سەلولاردا تۇرىپ جاتسا، وسىنشا حالقى بار سولتۇستىك ايماقتا (كوكشەتاۋ، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان، اقمولا وبلىستارى) 63 مىڭ ديپلومدى مامان سەلو ينتەلليگەنتسياسىنىڭ الدىڭعى قاتارلى توبىن قۇرادى. اۋىل-سەلو تۇرعىندارىنىڭ سانى بۇدان 3 ەسە كەم باتىس جانە شىعىس ايماقتارىندا ديپلومدى ماماندار 19-20 مىڭنان اسپادى.
اۋىل شارۋاشىلىق ماماندارىنىڭ سوعىستان كەيىنگى جىلدارداعى تاپشىلىعى ولاردى دايارلاۋدىڭ ءداستۇرلى جولى - ينستيتۋتتار مەن تەحنيكۋمداردى اشۋمەن قاتار قىسقا مەرزىمدى وقۋ ورىندارىن ۇيىمداستىرۋدى تالاپ ەتتى. تەك 1950-1954 جىلدار اياسىندا ءۇش جىلدىق اگرونومدىق مەكتەپتەردى 627 ادام ءبىتىرىپ شىعىپ، ولارعا كىشى اگرونوم اتاعى بەرىلدى. 1949-1956 جىلدارى ەكى جانە ءۇش جىلدىق ورتا اۋىلشارۋاشىلىق مەكتەپتەرىن 2894 ادام ءتامامدادى. بۇلار نەگىزىنەن كولحوز توراعاسى قىزمەتىنە دايارلانعان بولاتىن. جوعارى جانە ورتا اۋىلشارۋاشىلىق وقۋ ورىندارى جانىنان 6 ايلىق نەمەسە ءبىر جىلدىق كۋرستار ۇيىمداستىرىلىپ، مۇندا وندىرىستىك-تەحنيكالىق ماماندار بىلىكتىلىگىن كوتەردى.
سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قازاقستان ءۇشىن ۇلتتىق ماماندار دايارلاۋ، قازاق قىز-كەلىنشەكتەرىنە جالپىعا بىردەي ورتا نەمەسە كاسىبي ءبىلىم بەرۋ ايرىقشا ماڭىزعا يە ساياسي-مادەني مىندەت بولاتىن. ويتكەنى، سوتسياليستىك قۇرىلىستىڭ العاشقى 20-25 جىلى ىشىندە بۇل ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋ مۇمكىن بولمادى. بىرىنشىدەن، ۋاقىت از ەدى. ەكىنشىدەن، سوعىستار مەن قۋعىن-سۇرگىندەر ازدى-كوپتى ىلگەرىلەۋلەردى جوققا شىعارىپ وتىردى. ۇشىنشىدەن، قازاقستان توپىراعىنداعى تۇڭعىش ينستيتۋت 1928 جىلى شاڭىراق كوتەرگەنىن ەسكەرسەك، سوعىسقا دەيىنگى بەسجىلدىقتار ىشىندە ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانى قالىپتاستىرۋ ەش مۇمكىن بولماعانىن ۇعىنۋ قيىن ەمەس.
مىنە، وسى سەبەپتەردەن دە بەيبىت قۇرىلىسقا كوشكەن رەسپۋبليكانىڭ بار سالاسىندا - ەكونوميكادا، مادەنيەتتە، الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق سالادا ماماندار تاپشىلىعى، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق كادرلار ازدىعى قاتتى سەزىلدى. 1951 جىلى حالىق شارۋاشىلىعى بىلىكتى ماماندارمەن 47,5 پايىزعا عانا قامتاماسىز ەتىلگەن ەكەن، اۋىل شارۋاشىلىعىنا جوعارى ءبىلىمدى 8 مىڭ، ورتا ارنايى ءبىلىمدى 8,2 مىڭ مامان جەتىسپەيتىن. 50-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا دا جاعداي وڭالىپ كەتە قويعان جوق: رەسپۋبليكاعا 117 مىڭ جوعارى ءبىلىمدى مامان كەرەك بولسا، بارى 65,2 مىڭ عانا ەدى، ياعني 55,8 پايىزعا عانا قامتاماسىز ەتىلگەن.
ۇلتتىق مامان دايارلاۋ ماسەلەسى كۇردەلى دە قاراما-قايشى ۇردىسپەن شەشىلگەنىن تەوريالىق-مەتودولوگيالىق تۇرعىدان دايەكتەۋدىڭ ماڭىزى زور. باسقارۋ تىزگىنىن قولىنا العان پارتيا مەن ماسكەۋ قابىلداعان شەشىمدەردە، ساياسي-يدەولوگيالىق قۇجاتتاردا ۇلت ماسەلەسى، ۇلتتىق كادرلار دايارلاۋدىڭ وزەكتىلىگى توڭىرەگىندە ءادىل دە وپتيميزمگە تولى قاعيدالار از بولعان جوق. ولار جەرگىلىكتى باسشىلىق دەڭگەيىندە دە قايتالانىپ جاتتى. ال ناقتى ومىردە ءىس پەن ءسوز قابىسا بەرمەدى. قازاقستاندا، ايتالىق، سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ينستيتۋتتار مەن تەحنيكۋمدار كوپتەپ اشىلىپ جاتقانمەن ولاردا وقيتىن ستۋدەنتتەر اراسىندا قازاق جاستارىنىڭ ۇلەسى وتە باياۋ ءوستى. 1949-1950 وقۋ جىلىندا رەسپۋبليكا جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن ستۋدەنتتەر ىشىندە قازاقتار ۇلەسى 36%، ارنايى ورتا وقۋ ورىندارىندا 23% عانا بولاتىن. ەگەر 1946 جىلى قازاق اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى ستۋدەنتتەرىنىڭ 26%-ى قازاق بولسا، ارادا ون جىل وتكەندە ول 38,6%-عا عانا كوتەرىلدى. الماتى زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىندا 9%-دان 48,4%-عا جەتتى. 1956 جىلى سەمەي زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىندا وقيتىنداردىڭ 40,7%-ى قازاقتار ەدى. 1965-66 وقۋ جىلىندا رەسپۋبليكا جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنىڭ 22%-ى، ارنايى ورتا وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنىڭ 38%-ى قازاق جاستارى بولاتىن. سول جىلداردا كەز-كەلگەن قازاق اۋىلىنان شىققان ستۋدەنتتىڭ بەدەلى دە، وعان دەگەن اۋىلداستارىنىڭ سەنىمى دە وتە جوعارى ەدى.
قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇلەسىن باياۋ وسىرگەن سەبەپتەر مىناداي: بىرىنشىدەن، قازاقستان حالقى سىرتتان كەلۋشىلەر ەسەبىنەن كوبەيىپ، وسى جەردىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ ۇلەسى كەمىگەن ۇستىنە كەمي بەردى. 1926 جىلى رەسپۋبليكادا 3,6 ملن. قازاق ءومىر ءسۇرىپ، بارشا تۇرعىنداردىڭ 58,5%-ىن قۇراسا، 1959 جىلى قازاقتىڭ سانى 2,8 ملن. شاماسىندا عانا بولىپ، ۇلەسى 30 %-عا دەيىن قۇلدىرادى. ەسەسىنە 1926-1959-جىلدار ارالىعىندا ورىستاردىڭ سانى 1,3 ملن.-نان 4 ملن.-عا دەيىن كوبەيىپ، ۇلەس سالماعى 20,6%-دان 42,7%-عا جەتتى. نەمىستەر، بەلورۋستار، تاتارلار، كورەيلەر سانى كۇرت ءوستى. وزبەكتەردىڭ ازىن-اۋلاق وسكەنى بايقالدى. ۇلەس سالماعى كەمۋ ۇستىندەگى قازاق حالقىنىڭ جاستارى ستۋدەنت قاتارىندا كوپشىلىك قۇراي قويۋى قيىن عوي. قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇلەسى، اسىرەسە، تەحنيكالىق وقۋ ورىندارى مەن قازاق تۇرعىندارى از وبلىستاردا ماردىمسىز بولدى. قازاعى قالىڭ وڭىردەگى شىمكەنت قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ تەحنولوگياسى ينستيتۋتىندا 50-جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن قازاق جاستارىنىڭ ۇلەسى 30 %-دان اسقان ەمەس. بۇل ازدايىن رەسپۋبليكاداعى بارلىق تەحنيكالىق جوعارى وقۋ ورىندارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى 40 جىلىندا نەبارى 929 ينجەنەر-قازاق دايارلاپ شىققان ەكەن. 1947 جىلى پەتروپاۆلوۆ اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكۋمىندا قازاقتار ستۋدەنتتەردىڭ 48%-ىن، قازالى زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك تەحنيكۋمىندا 55%-ىن قۇراپتى. 50-جىلداردىڭ اياعىندا دا وسى احۋال ساقتالىپ قالا بەردى. 1957 جىلى، ماسەلەن، قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە قارايتىن ارنايى ورتا وقۋ ورىندارىندا 18,2 مىڭ ادام وقىسا، ولاردىڭ 6,4 مىڭى عانا قازاقتار ەدى (35%), ال ورىس ستۋدەنتتەرىنىڭ سانى 8,9 مىڭ، ياعني 49% بولاتىن.
ستۋدەنتتەردىڭ ۇلتتىق قۇرامى دايارلانعان مامانداردىڭ دا سانىنا سايكەس كەلدى. ايتالىق، سوعىستان كەيىنگى 12 جىل اياسىندا قازاقستان جوعارى وقۋ ورىندارىن 43,5 مىڭ مامان اياقتادى، ال سولاردىڭ 16,5 مىڭى عانا (38%) قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى ەدى. اقمولا زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك تەحنيكۋمى 1954-1957-جىلدار ارالىعىندا 334 مامان شىعارسا، اراسىندا 68 عانا قازاق جاستارى بارتىن، قىزىلوردا گيدرومەليوراتسيا تەحنيكۋمى 1949-1956 جىلدار اياسىندا تيىسىنشە 475 جانە 164, سەمەي اۋىل شارۋاشىلىعىن مەحانيزاتسيالاۋ تەحنيكۋمى 1950-1967 جىلدارى - 433 جانە 42, وسكەمەن اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكۋمى 1948-1967 جىلدارى - 744 جانە 65 ماماننان بەرگەن ەكەن.
سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قازاق جاستارىن ينستيتۋتتار مەن تەحنيكۋمدارعا تارتۋ جۇمىستارى ناشار جۇرگىزىلدى دەسەك، اقيقاتتان اتتاعاندىق بولادى. I كۋرسقا قابىلداۋ ەمتيحاندارىنىڭ قورىتىندىسى جىل سايىن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا قارالىپ جاتاتىن، قازاق جاستارىن ستۋدەنت قاتارىنا قابىلداۋ مەن مامان رەتىندە دايارلاپ شىعارۋدىڭ جوسپارلارى جاسالاتىن، قازاق مەكتەپتەرىن بىتىرگەن قىزدار مەن بالالار ەسەپكە الىنىپ، جوعارى مەكتەپ وكىلدەرى ولاردى اڭگىمەگە تارتىپ، ستۋدەنت بولۋعا ۇگىتتەيتىن، گازەتتەر مەن جۋرنالدار دا بۇل ىستەن تىس قالمايتىن.
بىراق بولاشاق ماماندار اراسىنداعى قازاق جاستارىنىڭ ۇلەسى باياۋ ءوستى. بۇعان تەجەۋىش بولعان جانە ءبىر ىرگەلى سەبەپ حالىقتىڭ اۋىر الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك. قالت-قۇلت ەتىپ ارەڭ كۇنىن كورىپ وتىرعان وتباسى قاي بالاسىن وقۋعا جىبەرە قويسىن. ال قالاعا وقۋعا تۇسكەن، بىراق جاتاقحانامەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن جاستى كىم اسىراي الادى.
بولاشاق مامانداردىڭ بىلىكتىلىگى وقۋ ورىندارىنداعى پروفەسسور-وقىتۋشىلار ساپاسىنا قاراي انىقتالاتىنى ەجەلدەن بەلگىلى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە دە جاعداي باياۋ وڭالدى. 1952-53 وقۋ جىلىندا اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە قارايتىن 28 تەحنيكۋمدا 616 وقىتۋشى قىزمەت ەتكەن. ولاردىڭ جارتىسىنان كوبىندە عانا (473 ادام) جوعارى دارەجەلى ءبىلىم بولسا، ءاربىر ونىنشىسىندا ورتا دارەجەلى عانا ءبىلىم بار ەكەن. عىلىم دوكتورى نەمەسە كانديداتى مۇلدە بولماعان. باسقا وقۋ ورىندارىنداعى جاعداي وسىدان وزىپ كەتە قويعان جوق. 50-جىلداردىڭ باسىندا رەسپۋبليكا جوعارى وقۋ ورىندارىندا جۇمىس ىستەگەن 1668 وقىتۋشىنىڭ 100-ءى عانا پروفەسسور، 324-ءى اسسيستەنت ەدى، عىلىم دوكتورى 70 بولسا، عىلىم كانديداتتارىنىڭ سانى 300-دەن استى. سالىستىرۋ ارتىقتىق ەتپەس: سوعىس بىتكەن 1945 جىلى تيميريازەۆ اتىنداعى اۋىل شارۋاشىلىق اكادەمياسىندا 65 پروفەسسور ەڭبەك ەتىپتى. قازاقستانداعى ەڭ ءىرى وقۋ ورىندارى قاتارىنا جاتاتىن الماتى زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىندا 1949 جىلى 15 عىلىم دوكتورى، 33 عىلىم كانديداتى، قازاق اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا 1950-ءى جىلى 8 پروفەسسور جانە عىلىم دوكتورى، 36 دوتسەنت پەن عىلىم كانديداتى عانا جۇمىس ىستەدى. 50-جىلداردىڭ اياعىنا قاراي وسىناۋ ەكى ينستيتۋتتا 26 عىلىم دوكتورى مەن 145 عىلىم كانديداتى بار ەدى. 1961 جىلى قازاق اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنداعى 281 وقىتۋشىنىڭ 13-ءى عىلىم دوكتورى، پروفەسسور، 69-ى عىلىم كانديداتى، دوتسەنت، 199-ى عىلىمي اتاق-دارەجەسىز بولسا، الماتى زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىندا تيىسىنشە 193, 13, 78 جانە 102, تسەلينوگراد اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا 81, 1, 16 جانە 64, سەمەي زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىندا 115, 1, 27 جانە 86 ەدى. وسى ءتورت جوعارى وقۋ ورنىندا 670 وقىتۋشىنىڭ 28-ءى عىلىم دوكتورى، پروفەسسور، 190-ى عىلىم كانديداتى، دوتسەنت، 451-ءى، ياعني 67 پايىزى عىلىمي اتاق-دارەجەسىز بولدى. 1966 جىلى قازاقستاندا اۋىلشارۋاشىلىق جانە مالدارىگەرلىك عىلىمدارىمەن اينالىسقان 2320 عالىمنىڭ ىشىندە 518 عانا عىلىم دوكتورى مەن كانديداتى بار ەكەن.
ارينە، بۇدان اۋىلشارۋاشىلىعى عىلىمى مەشەل قالعان دەگەن قورىتىندى شىقپايدى. ن.و. بازانوۆا، ف.م. مۇحامەدعاليەۆ، ۆ.ا. بالمونت، ت.ف. تاۆيلداروۆا، ي.يا. كلەينبوك، ا.ي. باراەۆ، ت.ب. اشقان جاڭالىقتار الەمدىك دارەجەدە قولداۋ تاپقانى اقيقات. ايتكەنمەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى عىلىمي كادرلار الەۋەتى ۋاقىت تالابىنان تومەن تۇرعانى باسى اشىق ماسەلە. جاعداي كەيىنگى جىلدارى دا كوپ وزگەرگەن جوق. ساندىق وسۋگە ساپالىق نىعايۋى ساي كەلمەدى. بۇل ءۇردىس 70-جىلداردا دا ساقتالا بەردى. ءتىپتى 80-جىلداردىڭ ورتاسىندا دا قازاقستان جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامىنىڭ جارتىسىنان استامىندا عىلىمي دارەجەلەر مەن اتاقتار جوق بولاتىن. ال عىلىم دوكتورلارى مەن پروفەسسورلاردىڭ ۇلەسى ەكى پايىزدان اسپادى. الماتى زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىندا ءاربىر ءۇشىنشى وقىتۋشى عىلىمي اتاق - دارەجەگە يە بولماسا، قازاق اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا بۇلار وقىتۋشىلار قاۋىمىنىڭ جارتىسىنان كوبىن قۇرادى.
سوعىستان كەيىنگى شيرەك عاسىر بويىندا اۋىلشارۋاشىلىعى ءوندىرىسىنىڭ بىلىكتى ماماندارعا سۇرانىسىن قازاقستان جوعارى جانە ورتا ارنايى وقۋ ورىندارى قاناعاتتاندىرا المادى. 1963 جىلى رەسپۋبليكامىزدىڭ اۋىلشارۋاشىلىق وقۋ ورىندارىندا دايارلانعان ماماندار سۇرانىستىڭ 18-20 پايىزىن عانا قاناعاتتاندىرسا، باسقا ۇلت رەسپۋبليكالارىنان جىبەرىلگەن اگرارلىق ەكونوميكا ماماندارى ەسەبىنەن قاجەتتىلىك 45-50 پايىزعا عانا وتەلەتىن ەدى. اسىرەسە، تەحنيك-مەحانيكتەر، ەكونوميستەر، بۋحگالتەرلەر، قۇرىلىس ماماندارى، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن وڭدەۋ تەحنولوگياسى مەن ساقتاۋ ماماندارى جەتىسپەيتىن. سوندىقتان كسرو-نىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن وقۋ بىتىرگەن جاس ماماندار قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا جولدامامەن كەلىپ جاتتى. ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەمەي، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ باسقا سالالارىندا جۇرگەن اگرونومداردى، زووتەحنيكتەردى، مال دارىگەرلەرىن، ينجەنەر-تەحنيكتەردى اگرارلىق ەكونوميكاعا قايتارۋ ناۋقانى دا دۇركىن-دۇركىن ءوتىپ، كولحوز، سوۆحوز ءوندىرىسى بىلىكتى ماماندارمەن تولىعىپ وتىردى.
وقۋ ورىندارىنداعى جاعداي وسىلاي قالىپتاسقاندىقتان قازاقستان زيالىلارىنىڭ، اسىرەسە قازاق زيالىلارىنىڭ الەۋمەتتىك قاۋىم رەتىندە ءپىسىپ-جەتىلۋى ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناعانىنا 40 جىل تولعاننان كەيىن دە قىزمەتكەر مەن مامانداردىڭ باسىم بولىگى (1959 جىلى - 56%) ارنايى ءبىلىمى جوق پراكتيكتەر ەدى. بۇعان ۇزدىكسىز قۋعىن-سۇرگىننىڭ، الاپات اشتىقتىڭ، 1941-1945 جىلدارعى سوعىستىڭ زاردابىن قوسساق، كەڭەستىك قازاق زيالىلارىنىڭ قالىپتاسۋى 60-جىلداردىڭ اياعى مەن 70-جىلداردىڭ باسىنا ءدوپ كەلەدى دەپ تۇيىندەۋىمىزگە بولادى. ويتكەنى، تاپ وسى تۇستا عانا قىزمەتكەرلەر مەن مامانداردىڭ كوپشىلىگى ارنايى ءبىلىمى بار ادامداردان جاساقتالدى. ەكىنشىدەن، جۇمىس ىستەپ جاتقان ءاربىر ءتورتىنشى قازاق وي ەڭبەگى سالاسىنا شوعىرلاندى. دەگەنمەن، عىلىمي جانە شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسيا نەگىزىنەن الماتى قالاسىنا جينالدى. بۇل دا ولاردىڭ جايىلا ءوسىپ-ونۋىنە، پارمەندى كۇشكە اينالۋىنا تەجەۋ بولماي تۇرمادى. ەڭ باستىسى، 70-جىلدارى قازاق زيالىلارىنىڭ كاسىبي كەمەلدىگى ساياسي-ەتنيكالىق تۇرعىدان دا تولىسقانىن پاش ەتەتىن ءۇش وقيعا ورىن الدى: 1. رەسپۋبليكا باسشىسى د. قوناەۆ كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەلەرى قاتارىنا كىردى (كسرو-داي الپاۋىت دەرجاۆادا بۇرىن-سوڭدى مۇنداي ساياسي بيىككە كوتەرىلگەن قازاق بولعان ەمەس). 2.تۇركى تەكتەس وقىرمانداردى ءدۇر سىلكىندىرگەن ەڭبەك - و.سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» كىتابى جارىق كوردى (اۆتورعا قارسى ناۋقاندى كوكپ وك حاتشىسى م.ا. سۋسلوۆتىڭ قولعا الۋى عىلىمي اقيقاتتى قورعاۋدا ەمەس، ساياسي ەسەپتە جاتىر). 3. 1979 جىلعى تسەلينوگراد وقيعاسى. ميلليونداعان تىڭگەرلەر كەلگەندە، ۇلت ليدەرى ج.شاياحمەتوۆتى جات جەرلىك پ.ك. پونومارەنكومەن اۋىستىرعاندا، وزبەكستانعا وڭتۇستىكتەن جەر ءبولىپ بەرگەندە ءۇنسىز قالعان قازاق نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋدى ەلدىڭ تۇتاستىعىنا تونگەن قاۋىپ رەتىندە قابىلدادى. پارتيانىڭ ۇلت ساياساتىنداعى وكتەمدىگىنە نارازىلىعىن بىلدىرگەن باسقا دا باس كوتەرۋلەر، نارازىلىقتار ورىن الا بەردى. ماسەلەن، «جاس تۇلپار» ۇيىمىنىڭ قىزمەتىن، حاسەن قوجاحمەتتىڭ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراۋىن زيالىلار تاريحىنىڭ ماڭىزدى ءساتى دەگەن ءجون. وسىنىڭ ءبارىن ىشىنە بۇگىپ كەلگەن ماسكەۋ 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ءوزىنىڭ بەت پەردەسىن اشىپ سالدى. قىسقاسى كەڭەستىك جىلداردى قازاق زيالىلارى تاريحىنىڭ ءۇشىنشى ءداۋىرى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
كەڭەستىك قازاق زيالىسىنىڭ ساپالى جاڭا كۇش رەتىندە جارتى عاسىردان استام ۋاقىت وتە كەلە قالىپتاسۋىنا الەمدىك وركەنيەتتەگى ىلگەرىلەۋلەر، رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكاداعى، ادەبيەت پەن ونەردەگى، عىلىم مەن تەحنيكاداعى تابىستارى تىكەلەي اسەر ەتتى. ق.ساتباەۆتىڭ، م.اۋەزوۆتىڭ، ي.ەسەنبەرليننىڭ، ش.قالداياقوۆتىڭ، ك.بايسەيىتوۆانىڭ، ا.جۇبانوۆتىڭ، ج.مولداعاليەۆتىڭ، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ، ب.مومىشۇلىنىڭ، ن.الدابەرگەنوۆتىڭ، ش.ايمانوۆتىڭ، ءا. مارعۇلاننىڭ تاعى باسقالاردىڭ شىعارمالارى مەن جەڭىستەرى سانانى اشىپ، تانىمدى تەرەڭدەتتى، ۇلتجاندى نامىس وتىن جاقتى، ۇرپاققا ونەگە بولدى.
دەي تۇرعانمەن، ۇلت زيالىلارىنىڭ بويىندا، الەۋمەتتىك پراكتيكاسىندا جاعىمسىز قىلىقتار مەن تەندەنتسيالار ساقتالىپ قالا بەردى. ەسكى «اۋرۋعا» اتاققۇمارلىق، تاققۇمارلىق، ماسكۇنەمدىك، ىمىراشىلدىق تارىزدىلەرى قوسىلدى. 60-80 جىلدارى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ، انا ءتىلىنىڭ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ، وقۋلىقتاردىڭ مۇشكىل حالگە ۇشىراۋىنا بەلگىلى دارەجەدە ۇلت زيالىلارى جاۋاپتى. كەڭەس داۋىرىندەگى قازاق زيالىسىن تيتىقتاتقان اۋىر دەرت كەدەيشىلىك ەدى. قالاداعىلارى پاتەرگە جارىمادى، اۋىلداعىلارى تاتىمدى ەنبەكاقىعا جەتە الماي، قۇرىققا سىرىق جالعاپ كۇن كورۋمەن بولدى. باي ولكەنى شيكىزات كوزىنە اينالدىرىپ، سۇلىكتەي سورعان دەرجاۆا تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ زيالىلارىن تاس قاماۋدا ۇستاعانى بىلاي تۇرسىن، تۇرمىستاعى تارشىلىقپەن وي-ساناسىن اسقارالى ىستەرگە بۇرعىزباي، اس ءۇي مەن جان باعۋدىڭ اۋرەسىنە شىدەرلەپ تاستادى. تۇپتەپ كەلگەندە، 1929-1933, 1937 جىلدارعى زوبالاڭ ۇلتتىڭ ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتىنە قانشا زارداپ اكەلسە، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس زامانىنداعى كەدەيشىلىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ ۇزاققا سوزىلعان ەكىنشى نۇسقاسى ەدى. مۇنىڭ ءبارى ءىز-ءتۇزسىز كەتپەدى. بۇگىندە بايقوڭىردى، ءىرى كەن ورىندارى مەن زاۋىتتاردى شەتەلدىك ينۆەستورلارعا جالعا بەرۋىمىزدىن سەبەبى، بىرىنشىدەن، قاراجاتىمىزدىڭ تاپشىلىعىنان بولسا، ەكىنشىدەن، ءىستى جاڭاشا جۇرگىزىپ كەتۋگە دايار ماماندارىمىزدىڭ جوقتىعىنان ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
كەڭەستىك داۋىردەگى قازاق زيالىلارىنىڭ تاريحى مەن تاعدىرىن قوزعاعاندا عىلىمي-پراكتيكالىق شەشىمىن تاپپاعان ەڭ كۇردەلى ماسەلە رەتىندە ساياسي-مەملەكەتتىك باسقارۋشىلار مەن قۇقىق قورعاۋ ماماندارى جايلى مەتودولوگيالىق ۇستانىمدى انىقتاۋ كەرەك.
ماسەلەگە بارماس بۇرىن «ينتەلليگەنتسيا»، «زيالىلار»، «ماماندار» دەگەن ۇعىم-تەرميندەردىڭ ءمان-ماعىناسىنا قاتىستى مەتودولوگيالىق تۇعىرنامامىزدى اشىپ الايىق. بۇگىندە ينتەلليگەنتسيا مارتەبەسىنە لايىق بولۋ ءۇشىن ءبىلىمدى نەمەسە ەركىن كاسىپ وكىلى بولۋ جەتكىلىكسىز. كەڭ قولداۋ تاۋىپ وتىرعان قازىرگى جالپى انىقتاما بويىنشا ينتەلليگەنتسيا دەگەنىمىز - وي ەڭبەگىمەن كاسىبي تۇردە اينالىسۋشى ادامدار قاۋىمى. بىراق وي ەڭبەگى تەرمينىنىڭ مازمۇندىق اۋقىمى كەڭ عوي. شىعارمالارىمەن الەمدى ءتانتى ەتكەن جازۋشى دا، قاراماعىنداعى دۇكەندە 10-15 قىزمەتكەرى بار مەڭگەرۋشى دە وي ەڭبەگىمەن اينالىسادى ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ينتەلليگەنتسيا الەۋمەتتىك قاۋىم رەتىندە زيالىلاردان (ينتەللەكتۋال، ەليتا) جانە مامانداردان تۇرادى. زيالىلار دەپ ينتەللەكتۋالدىق ىزدەنىسى ارقىلى تانىم مەن پراكتيكانىڭ جاڭا كوكجيەكتەرىن اشقانداردى اتاساق، ماماندارعا ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى وي ەڭبەگى مىندەتىن تەرەڭ ىزدەنۋسىز-اق، كەزىندە العان كاسىبي ءبىلىمى اۋقىمىندا اتقارۋشىلاردى جاتقىزۋعا بولادى. ايتالىق، ايگىلى اكادەميك ءا. مارعۇلان جارتى عاسىرعا جۋىق ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر، ءارىسى ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەدى، شوقانتانۋدىڭ نەگىزىن قالادى، كونە تاريح پەن ساۋلەت ونەرىنەن، فولكلوردان باعا جەتپەس ەڭبەكتەر قالدىردى. ال تاپ سول جىلدارى، تاپ سول ينستيتۋتتا اعا عىلىمي قىزمەتكەر مىندەتىن اتقارىپ، عىلىمدا بولار-بولماس ءىز قالدىرعاندار از ەمەس. باسقاشا ايتقاندا، الەكەڭ زيالى قاۋىمنىڭ ناق ورتاسىندا تۇرسا، اتى اتالماعان سوڭعى ازامات ماماندار قاتارىنا جاتادى. ينتەللەكتۋال، ەليتا دەپ قىزمەتىمەن نەمەسە شىعارماشىلىعىمەن تانىمنىڭ، پراكتيكانىڭ، پروگرەستىڭ جاڭا قىر-سىرىن اشقان، كەلەسى باسپالداعىنا اتتاۋعا نەگىز قالاعان وي ەڭبەگى ادامدارىنىڭ جۇزدەن - جۇيرىك، مىڭنان - تۇلپار شىققان ساڭلاقتارىن ايتامىز. ەگەر قازاقستاننىڭ كەڭەس داۋىرىندەگى ينتەلليگەنتسياسىندا ينتەللەكتۋال توپتى كىمدەر كۇرايدى دەگەن ساۋال قويىلسا، ادەبيەتتە ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت، ماعجان، مۇحتار، ولجاس، مۇقاعالي، عىلىمدا احمەت بايتۇرسىنوۆ، سانجار اسفەندياروۆ، قانىش ساتباەۆ، ونەردە كۇلاش بايسەيىتوۆا، مۇقان تولەباەۆ، احمەت جۇبانوۆ، شاكەن ايمانوۆ، ساياساتتا تۇرار رىسقۇلوۆ، دىنمۇحامەد قوناەۆ، تاعى باسقالار اۋىزعا الىنار ەدى. ينتەللەكتۋالدار توبىنىڭ باعاسى، پارقى مەن نارقى ساندىق كورسەتكىشتەرمەن ولشەنبەك ەمەس. قانىش ساتباەۆتىڭ سان-سالالى بىلىمپازدىعىن جەتكىزۋ ءۇشىن مۇحتار اۋەزوۆ: «قانىش - ءبىر ءوزى ءبۇتىن ءبىر مەكەمە» دەپ ايتقانداي، ينتەللەكتۋالداردىڭ ارقايسىسى دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن، الدا ءوسىپ كەلە جاتقان بىرنەشە ۇرپاقتاردىڭ جۇگىن، مىندەتىن يىعىمەن كوتەرىپ كەلەدى، سولاي بولا دا بەرمەك.
ەندى ماماندار توبى تۋرالى ماسەلەگە كوشەلىك. بۇل توپقا كىرەتىندەر، بىرىنشىدەن، مەيلىنشە كوپ، ەكىنشىدەن، ولار اتقارۋعا ءتيىس وي ەڭبەگى جوعارى مەكتەپتە وقۋمەن العان بەلگىلى ءبىر كاسىبي دايارلىقتى تالاپ ەتەدى. ەڭبەك ءبولىنىسىنىڭ تەرەڭدەۋىمەن مامانداردىڭ قاتارى دا، جىكتەلۋى دە ارتا بەرمەك. ماسەلەن، جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارى مادەني-اعارتۋ مەكەمەلەرىندە كىتاپحاناشىلار، كلۋب ۇيلەرىنىڭ مەڭگەرۋشىلەرى عانا بولۋشى ەدى. ەندى كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەلەرىنىڭ جەتەكشىلەرى، اۆتوكلۋب قىزمەتكەرلەرى، باسقا دا ماماندىقتار دۇنيەگە كەلدى. ولار ارنايى وقۋ ورىندارىندا - كونسەرۆاتوريادا، ونەر ينستيتۋتتارىندا، مادەنيەت ۋچيليششەلەرىندە دايەكتى دايارلاندى. ونەركاسىپ پەن اۋىلشارۋاشىلىعى وندىرىسىندە دە وسىنداي احۋال بار. الپىسىنشى جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ كولحوز-سوۆحوز وندىرىسىندە 50 ماماندىق پەن كاسىپ ءتۇرى بولسا، بۇگىندە ولاردىڭ سانى 160-تان اسىپ وتىر.
ينتەللەكتۋالداردى قولدان جاساۋ مۇمكىن ەمەس. ولاردى ۋاقىت، ءومىر تالابى دۇنيەگە اكەلەدى. ال مامانداردى بەلگىلى مەرزىم اياسىندا دايارلاپ شىعارۋعا بولادى. 1931 جىلى رەسپۋبليكانىڭ توپىراعى تۇڭعىش جوعارى وقۋ ورنى - قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىن 59 جاس مامان ءبىتىرىپ شىققان ەكەن، 1940 جىلى - 7,7 مىڭ، 1950 جىلى - 16,3 مىڭ، 1960 جىلى -30,6 مىڭ، 1970 جىلى - 75,5 مىڭ، 1980 جىلى - 108,9 مىڭ مامان، كەيىندە جىلىنا 120 مىڭنان استام ادام رەسپۋبليكا ۋننۆەرسيتەتتەرى مەن ينستيتۋتتارىن، تەحنيكۋمدارى مەن ۋچيليششەلەرىن ءتامامدادى. ناتيجەسىندە مامانداردىڭ حالىق شارۋاشىلىعى سالالارىندا شوعىرلانۋى قاۋىرت ۇلعايدى. XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاقستاننىڭ حالىق شارۋاشىلىعىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جۇمىسشىلار مەن قىزمەتكەرلەر سانى 8 ەسەگە جۋىق وسسە، جوعارى جانە ورتا ارناۋلى ءبىلىمى بار ماماندار قاتارى 36 ەسەگە ارتىپتى. ەكونوميكا مەن مادەنيەتتىڭ ولار ات سالىسپايتىن سالاسى قالعان جوق.
ينتەللەكتۋالدار ءبىرىن-ءبىرى قايتالامايدى، قالدىرعان مۇرالارىن شاتاستىرىپ الۋ دا مۇمكىن ەمەس. ال مامانداردىڭ ءجونى باسقالاۋ. كەز-كەلگەن وندىرىستە، زاۋىت-فابريكادا سول كاسىپورىن قۇرىلعاننان بەرى جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان ينجەنەر، تەحنيك، مەحانيك ەڭبەك ەتكەنى اقيقات. بىراق ولار ارتىنا ماڭگى وشپەستەي كەرەمەت ءىز قالدىرعان جوق، قالدىرۋعا مىندەتتى ەمەس تە بولاتىن. ولار قالىپتاسقان تەحنولوگيالىق پروتسەستەردى قاداعالاي قامتاماسىز ەتۋىمەن، ءوندىرىستىڭ ىرعاقتى جۇمىس ىستەۋىنە ءوز ۇلەستەرىن قوسۋىمەن كاسىبي جانە ازاماتتىق بورىشتارىن اتقارىپ وتىردى. سونىسىمەن ۇجىم قۇرمەتىنە بولەندى. بىراق بۇدان مامانداردىڭ ءبارى ءبىر قالىپتان شىققانداي، ولاردىڭ بولمىسىن جالعىز عانا باعامەن سيپاتتاۋعا مۇمكىندىك بار دەگەن قورىتىندى تۋماسا كەرەك. ءىرى كونسترۋكتورلىق بيۋروداعى ونەرتاپقىش، ىزدەنگىش ينجەنەر مەن اۋداندىك، بايلانىس تورابىنداعى ورىنداۋشى، وزىنە عانا ءتيىستى ءجۇمىستى اتقارۋشى ينجەنەردى ەگىزدىڭ سىڭارىنداي دەپ كىم ايتا الادى؟ ەشكىم دە. تىزە بەرسە، قاتار قونعان ەكى كاسىپورىنداعى ينجەنەرلەردىڭ كاسىپتىك ارەكەتىندەگى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي بولعانى ومىردە كەزدەسە بەرەتىن قۇبىلىس.
ينتەللەكتۋالداردىڭ ساندىق جانە ساپالىق ىلگەرىلەۋىن جوسپارلاۋ، الدىن-الا بولجامدار قۇرۋ - ۋتوپيانىڭ ءىسى، ونبەيتىن شارۋا. ال مامانداردىڭ ءبىلىمي، تەرريتوريالىق، ۇلتتىق جانە باسقا دا ءوسىپ-ءونۋ باعدارىن كۇن ىلگەرى ايقىنداپ، نىسانالى تۇردە رەتتەپ وتىرۋعا بولادى. بۇعان قازاقستان تاريحىنان كوپتەگەن دالەلدەر، ايعاقتار بار. بۇل جەردە ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز - ەكى ماسەلە. بىرىنشىدەن، ماماندارعا سۇرانىستى الدىن-الا ءدوپ باسىپ تاۋىپ، بولاشاق قاجەتتىلىكپەن ۇشتاستىرا ءبىلۋ - ىلگەرىگە باستايتىن قۋاتتى فاكتورلار قاتارىنا جاتسا، ەكىنشىدەن، بۇل - بولاشاق ينتەللەكتۋالداردى تاربيەلەۋگە قالانعان العاشقى كىرپىشتەردىڭ ءبىرى. «الىپ انادان تۋادى» دەگەن ەمەس پە. ەندەشە ينتەللەكتۋالدار دا نەگىزىنەن ماماندار ورتاسىنان شىعادى.
سونىمەن، بەينەلەپ ايتساق، ينتەلليگەنتسيا - شالقىعان مۇحيت ايدىنىنداعى مۇزتاۋ بولسا، ينتەللەكتۋالدار - وسى مۇزتاۋدىڭ بيىك-بيىك شىڭدارى، ال ماماندار - سول شىڭدارعا تىرەك بوپ تۇرعان، بىراق سۋ استىنداعى بولىكتەي كوزگە كورىنە بەرمەيتىن مۇزتاۋدىڭ ەڭ قالىڭ، ەڭ بەرىك نەگىزگى بولىگى. ينتەلليگەنتسيا-ىشكى قۇرىلىمى مەيلىنشە كۇردەلى، ديناميكالىق دامۋ ۇستىندەگى ادامداردىڭ ۇلكەن قاۋىمى.
سونىمەن، ساياسي - مەملەكەتتىك باسقارۋشىلار مەن قۇقىق قورعاۋ ماماندارى ماسەلەسىنە قايتا ورالساق، بۇلار كەڭەستىك داۋىردە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىندە، ۇكىمەتتە، جوعارعى كەڭەستە، مينيسترلىكتەردە، باس پروكۋراتۋرادا، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە، ادىلەت مينيسترلىگىندە شوعىرلاندى. بۇلاردىڭ قىزمەتكە تاعايىندالۋى، مىندەتتەرى، نە ىستەپ، نە قوياتىنى ماسكەۋدە شەشىلەتىن بولعاندىقتان جانە ورتالىق ورناتقان قاساڭ قالىپتان شىعۋعا ەشقانداي مۇرسات بەرىلمەگەندىكتەن (22 جىل قازاقستاندى باسقارعان د.قوناەۆتى ماسكەۋدەن كەلگەن ورتاڭقول عانا حاتشى 18 مينۋت ىشىندە قىزمەتتەن بوساتىپ جىبەرگەن جوق پا) بولشەۆيكتەر بيلەگەن قازاقستاندا ساياسي-مەملەكەتتىك باسقارۋشىلار مەن قۇقىق قورعاۋ ماماندارى قاعاز جۇزىندە بولعانى راس تا، ءىس جۇزىندە تولىق قالىپتاسا المادى. قازاقستانداعى ساياسي-مەملەكەتتىك باسقارۋشىلاردىڭ پۇشايمان حالىن كەزىندە م.شوقاي اياۋسىز اشىپ بەرگەن بولاتىن. ينتەلليگەنتسيانىڭ اتالعان ەكى توبى ءىس جۇزىندە قالىپتاسپادى دەگەن تۇجىرىمعا توقتاعاندا، ءبىز ولار تابان تىرەپ تۇرعان نەگىزدەر - سوتسياليستىك ەكونوميكا، ماركستىك-لەنيندىك يدەولوگيا، كەڭەستىك زاڭدىلىق - ۋتوپيا بولىپ شىققانىن دا ەسكەردىك. كادر ساياساتىندا رۋشىلدىق، جۇزگە بولىنۋشىلىك ءتارىزدى بىلىق-شىلىققا بوي الدىرعاندار دا وسىلار. سىيىنعانىنان سۇيەنگەنىن مىقتى سانايتىندار قاشاندا لاي سۋدان بالىق اۋلاۋعا شەبەر كەلەدى.
قوعامدا بوس كەڭىستىك بولمايدى ەكەن. ءداستۇرلى قازاق مەملەكەتتىگىنەن بەرى ۇزىلمەي كەلگەن ساياسي ەليتا وتارلاۋ داۋىرىندە حاندىق باسقارۋ جۇيەسىن جويۋمەن تاريح ساحناسىنان ءتۇسىپ قالعانداي كورىنىپ ەدى. ال XX عاسىر باسىنداعى رەسەيدە ليبەرالدىق كوزعالىستىڭ جاندانۋىمەن ول الاش باسشىلارىنىڭ دۋماداعى، قوعامدىق-ساياسي ۇيىمدارداعى بەلسەندى قىزمەتىمەن ساپالى جاڭا كۇيدە باس كوتەردى. وكىنىشكە وراي، عۇمىرى ۇزاققا سوزىلمادى. بولشەۆيزم تۇسىندا ساياسي ەليتانىڭ ورنىنا ماسكەۋ ماقۇلداعان كوممۋنيستىك-كومفورميستىك پيعىلداعى جوعارى لاۋازىمدى باسشىلار جايعاستى. ەڭ باستىسى - بۇلاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي بولاتىن. ەگەر ءداستۇرلى ساياسي ەليتا مەن XX عاسىر باسىنداعى دەموكراتيالىق ساياسي ەليتا حالىق مۇددەسىن ءبىلدىرىپ، سوعان قىزمەت ىستەسە، كەڭەستىك ساياسي-باسقارۋشى ۇلت ينتەلليگەنتسياسى ءتوتاليتاريزمنىڭ كادرلىق سۇرىپتاۋى مەن وكتەمدىگىنەن ءجۇنى جىعىلىپ، جاقىن مەن الىستى، وزىنىكى مەن وزگەنىكىن ايىرا المايتىن، ماسكەۋدىڭ جەتەگىندەگى باعىنىشتىلاردان قۇرالدى. ارينە، بۇلاردىڭ اراسىنان دا سماعۇل سادۋاقاسوۆتاي، تۇرار رىسقۇلوۆتاي، جۇمابەك تاشەنوۆتەي بىرەن-ساران تۇلعالار كەزدەسىپ قالاتىن. مىڭمەن جالعىز الىسقان بۇلار بۇگىندە وتان تاريحىنان لايىقتى ورىن الدى. بىراق قانشا باتىر بولعانمەن جالعىزدى جاۋعا قويۋ بەكەر ەكەن. ورتالىقتىڭ پارمەنىمەن جانباي جاتىپ ءسوندى، تۇنشىقتىرىلدى.
شىن ماعىناسىنداعى ساياسي ەليتاسى بار قوعامدا حالىقتىڭ جاسامپاز كۇشى اشىلىپ، عالىمنىڭ حاتى، اقىننىڭ ءسوزى ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرىلادى. بۇل ويدى XVII عاسىردا ءومىر سۇرگەن جيەمبەت جىراۋ بىلايشا ورنەكتەيدى:
كورۋشى ەدىم، ەسىم حان،
حانىمدى كۇنىم، ءسىزدى ايىمداي.
سىرىم ساعان ءتۇزۋ-ءدى،
ساداققا سالعان بۇلىڭداي.
جۇمىسكەرىڭ مەن ەدىم،
ساتىپ العان قۇلىڭداي.
ءجۇرۋشى ەدىم اراڭدا،
ءوزىڭنىڭ ءىنىڭ مەنەن ۇلىڭداي.
ارادا ءۇش عاسىر وتكەندە وسى تۇجىرىمعا س.تورايعىروۆ تا كەلگەنىن كورەمىز:
دۋلاتوۆ، بايتۇرسىنوۆ، بوكەيحانوۆ،
بىلەمىن بۇل ءۇش ەردىڭ ايتپاي جايىن.
كەشەگى قارا كۇندە بولماپ پا ەدى،
ءبىرى كۇن، ءبىرى شولپان، ءبىرى ايىم.
سولاردان باسقا كەشە كىم بار ەدى،
قازاق ءۇشىن شام قىلعان جۇرەك مايىن.
جۇرەك مايىن حالقى ءۇشىن شام قىلعان ساياسي ەليتا جويىلعان سوڭ تاعدىردىڭ جازۋىمەن باسقا تۇسكەن اۋىرتپاشىلىقتان، جالعان ۇراننان ەتنوستىڭ ساناسى ۋلانىپ، جىگەرى جاسىدى. الىپپەمىز لەنيننىڭ، كرەملدىڭ سۋرەتتەرىمەن اشىلاتىن بولدى، تاريحي زەرتتەۋلەردە اسىلدارىمىزدىڭ ەسىمدەرىنەن گورى باس حاتشىنىڭ دايەك سوزدەرى ءجيى قولدانىم تاپتى، ءانۇرانىمىزدا بولشەۆيكتەردىڭ كوسەمىن كۇنگە تەڭەدىك. ساياسي - باسقارۋشى ينتەلليگەنتسيانىڭ مامان دارەجەسىنەن ارتا الماي قالۋى قاراپايىم ەڭبەك ادامىن عانا ەمەس، عىلىمي جانە شىعارماشىلىق زيالىلارىمىزدى اداستىردى، تاعدىرىنا كولەڭكە ءتۇسىردى. ايتپەسە، اقيىق اقىن م.ماقاتاەۆ «ماۆر» مەن «يليچكە» اسىل ۋاقىتىن سارپ ەتپەي، جالپىۇلتتىق تاقىرىپقا قالام سىلتەر ەدى-اۋ، ە.بوكەتوۆ پەن ش.ەسەنوۆ كىزمەتتەن قۋىلماي، باستاعان ىستەرىن سوڭىنا دەيىن اپارار ما ەدى دەگەن ويعا قالاسىڭ.
ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتى جوعارى رەسەيدە ساياسي ەليتا ميسسياسىن ديسسيدەنتتەر اتقارۋعا تالاپ قىلدى. ال بىزدە ديسسيدەنتتىك قوزعالىس ۇيىمداسپاعان، بالاڭ كۇيدە قالا بەردى. مۇنىڭ سىرتىندا، ساياسي ەليتا كوپپارتيالى قوعامدا، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا سۇيەنگەن، زاڭى ءادىل ورتادا عانا قالىپتاسادى ەكەن. كەشەگى توتاليتارلىك جۇيەدە بۇلار ۇگىت – ناسيحات تىلىندە بار دا، ناقتى پراكتيكادا ورنىقپاعانىن ەندى تۇسىنۋدەمىز. سوناۋ 1935 جىلى م.شوقاي جازعانداي، "كەڭەس ۇكىمەتى مەن بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ باستاۋ كوزى لاس. سول سەبەپتى دە ودان ىلعي دا لاس نارسەلەر اعادى" ەكەن. شىن ماعىناسىنداعى باسقارۋشىلار مەن قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ قالىپتاسپاعاندىعىنان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى وبەكتيۆتى قيىنشىلىقتار ابدىراۋدان، ورالىمسىزدىقتان ءتىپتى تەرەڭدەپ ءارى اسقىنىپ كەتتى. ەلدى قىلمىس جاساۋ، ناشاقورلىق، ۇرلىق-قارلىق جايلادى. مينيسترلەر، اكىمدەر ءجيى اۋىساتىنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس، ءبىرشاماسى جاۋاپقا تارتىلىپ، سوتتالدى. ينتەلليگەنتسيا تاريحى تاعىلىمىنىڭ ءبىر پاراسى وسىندا. جاڭا بۋىن باسقارۋشىلار مەن قۇقىق قورعاۋ ماماندارى ەندى عانا قالىپتاسۋ ۇستىندە.
قازاق زيالىلارى مەن وقىعاندارى عاسىرلار بويى اڭساعان تاۋەلسىزدىكتى شەكسىز قۋانىشپەن قارسى الدى. وسىلايشا ۇلت ينتەلليگەنتسياسى تاريحىنىڭ ءتورتىنشى ءداۋىرى باستالدى. بۇگىندە ارتتا قالعان جىلدار ولارعا تابىس پەن رەنىش تە، ءۇمىت پەن كۇدىك تە سىيلادى. دۇنيەتانىمى، ومىرلىك پوزيتسياسى، جانسارايى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. تۇتاستاي العاندا، قازىرگى قازاقستان ينتەلليگەنتسياسىنىڭ بويىندا، وعان دەگەن كوزقاراسقا قاراما-قايشىلىقتارعا تولى ۇردىستەر ءتان بولىپ وتىر. قوعامدىق سانادا الەۋمەتتىك ورلەۋدىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى زيالىلاردىڭ قارەكەتىمەن بايلانىستىرىلاتىنى اقيقات. ۋاقىت ارتقان مىندەتتى اتقارا الا ما ەكەن دەگەن كۇدىك تە جوق ەمەس. ويتكەنى، مامانداردىڭ قالىڭ توبى جۇمىسسىزدىق پەن كەدەيشىلىككە ۇشىرادى، ال جوعارى جانە ورتا ارنايى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جاتقانداردىڭ سانى بۇرىن-سوڭدى بولماعان دارەجەگە جەتتى. شەكاراداعى تەمىر پەردە ىسىرىلىپ، ەلىمىز الەمدىك وركەنيەتكە كىرىگە باستادى، ەسەسىنە جاڭا جاعدايدا ءوز ورنىن تاپپاعان نەمەسە نارىق قيىنشىلىقتارىنا توتەپ بەرە الماعان ءبىراز وقىعاندارىمىز بىلىكتىلىگىن جوعالتۋدا. الەمدى باۋراپ العان جاھاندانۋدى، باسەكەنى كورە-بىلە تۇرا جاس ماماندار ساياز بىلىكتىلىكپەن ومىرگە جولداما الۋدا. الىس-تاياۋ شەتەلدەردەن كەلگەن ورالمان مامانداردىڭ قارىمدى ەڭبەك ەتۋىنە ارقاشان جاعداي تۋا بەرمەيدى. قازاقستاننان كوشىپ كەتكەن بىلىكتى دە تاجىريبەلى مامانداردىڭ ورنى ويسىراپ تۇر. زيالىلار مەن ماماندار ەڭبەگىنسىز وركەنيەتكە ىلەسە المايتىنىمىز بارشاعا ايان بولسا دا، ولارعا ەڭبەكاقى تولەۋگە كەلگەندە، اسىرەسە ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەت، مەديتسينا سالالارىندا، شىق بەرمەس شىعايبايدىڭ جۇرىسىنەن شىعا المايمىز.
ناتيجەسىندە ءوز ءىسىن تەرەڭ بىلەتىن دارىگەرلەردىڭ، مۇعالىمدەردىڭ، عالىمداردىڭ ءبىرازى ساۋدا-ساتتىقپەن كەتتى، شەتەلدە جۇرگەندەرى دە بار. وقۋ ورىندارى جۇزدەپ اشىلعان، ماماندىقتار سانى مەيلىنشە ۇلعايعان تۇستا اۋىل-سەلونىڭ ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتى قۇلدىراپ تۇر. قازىرگى اۋىلدا قولىندا بيلىگى بار ەكى-اق مامان جاقسىلى-جاماندى بەدەلگە يە: ءبىرى - اكىم، ەكىنشىسى - پوليتسيا باستىعى. قالعاندارىن قوعامدىق پىكىر قارا كوبەيتۋشىلەر رەتىندە عانا قابىلدايدى. پارتيالىق، يدەولوگيالىق وكتەمدىك پەن بىرىزدىلىك كەلمەسكە كەتىپ، شىعارماشىلىق ەركىندىك ورنىقسا دا شىعارماشىلىق زيالىلارىمىز قاناتىمەن جەر سابالاپ جۇرگەن ءتارىزدى اسەر قالدىرۋدا. عىلىمي جانە عىلىمي-پەداگوگيكالىق قاۋىمنىڭ سىلبىرلىعىن ەلباسىمىز الدەنەشە رەت قاداپ-قاداپ ايتقانى بەلگىلى. وتانىمىزدىڭ ازاتتىعىن نىعايتۋعا ۇلەس قوسۋعا دايار ەكەندىگىن جاريالاۋشى ماماندار كوپ تە، ءىس جۇزىندە ەسەپتەسۋسىز، قوعامدىق نەگىزدە اعارتۋشىلىق بەلسەندىلىك تانىتۋعا كىرىسكەندەر كوپ ەمەس. قوعامنىڭ ونىڭ ىشىندە ءبىلىم مەن مادەنيەت سالالارىنىڭ شەكسىز كوممەرتسيالانۋى دەموكراتيالى، زايىرلى، قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋعا پايداسىنان گورى زيانىن تيگىزۋدە. ودان زيالىلار مەن مامانداردىڭ ءتىل، مادەنيەت، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، عىلىم، ءبىلىم تۋرالى زانداردى جۇزەگە اسىرۋ نيەتىندەگى ۇمتىلىسىنا كەسە-كولدەنەڭ كەلەتىنىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس.
تاۋەلسىزدىگىمىزدى بەكەمدەۋگە دايىن رەتسەپت جوق. ول اركىمنەن ۇزدىكسىز ىزدەنىستى تالاپ ەتەدى. الايدا، زيالىلار اراسىنداعى پىكىرتالاس، داۋ-داماي، كەيدە قازاقستاننىڭ ەمەس، بوتەننىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءجۇرىپ جاتقان جوق پا ەكەن دەگەن ويعا قالاسىڭ. جورگەگىنەن جەرىگەندەر دە، جالاۋلاتىپ، قىزدىرمانىڭ قىزىل تىلىنە سۇيەنۋشىلەر دە جاس مەملەكەتىمىز ءۇشىن بىردەي قاۋىپتى. قىسقاسى، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيامىزدىڭ قىزمەتىنەن تۋىندايتىن پايدالى اسەر كوەففيتسيەنتى ازىرگە كوڭىلدەن شىعا بەرمەيدى. وسىنىڭ قىرسىعىنان دا بولار، مامانداردىڭ ەل اراسىنداعى قادىر-قاسيەتى، باسقا الەۋمەتتىك توپتارمەن ىنتىماقتاستىعى السىرەگەن. سۇرانىس پەن ۇسىنىس، مۇمكىندىك پەن قاجەتتىلىك، ءسوز بەن ءىس اراسىنداعى الشاقتىق ۇلعايماسا، جاقىنداعان جوق. مۇنىڭ نەگىزگى دەنى، ارينە، وتپەلى داۋىرگە ءتان قايشىلىقتار. ەڭ باستىسى - قايشىلىقتاردى، قيىنشىلىقتاردى جەڭسەك دەگەن ساياسي ەرىك-جىگەر بار. ەگەر باتىس پەن شىعىستىڭ دامىعان، وركەنيەتتى ەلدەرى عاسىرلار بويى جيناقتاعان وڭ تاجىريبەنى قازاقستاندىق ەرەكشەلىكتەرگە بەيىمدەي كادەگە جاراتساق، تاريحي تامىرلارىمىزدى ساقتاي الساق، ءبىز دە كوسىلە ىلگەرىلەرمىز. زيالىلارىمىزدىڭ ماڭدايى جارقىراپ، ەل باستاپ، قول باستاپ، كوشتىڭ الدىنا تۇسەر. ويتكەنى سوڭعى جىلدارى بوي كوتەرگەن جاعىمدى ناتيجەلەر بولاشاققا سەنىممەن قاراۋعا نەگىز قالاپ وتىر. وتارشىلدىق پەن توتاليتاريزم تۇسىندا دا زامانا ۇدەسىنەن شىققان زيالىلارىمىزدىڭ بۇگىنگى مۇراگەرلەرى تاريح تاعىلىمىن تارك ەتپەي، ايدارىنان جەل ەسكەن كۇش ەكەنىن ءالى-اق دالەلدەيدى.
بۇگىندە ادام بالاسى سان الۋان كاسىپتى يگەردى، تالاي قۇپيالاردىڭ سىرىن اشتى. بىراق قيىننىڭ قيىنى - ءوزىڭدى تانۋ. ءوزىڭدى تانۋدى ۇلت زيالىسىن تانۋدان باستاساق، تار جول، تايعاق كەشۋگە ۇشىراماي، ۇلى كوشتەن ءوز ورنىمىزدى تابارىمىز ءسوزسىز.
