- «Қазақстан» ұлттық арнасынан осы маусымда ашылған «Саз толғау» бағдарламасын жүргізе бастадыңыз. Жаңа жобаның жаңалығы неде?
- «Саз толғау» бағдарламасына көптен бері телеарнада тер төгіп, осыған дейін «Дала думан», «Аманат», «Сегіз қырлы» бағдарламаларын ашқан ұлттық мәдениетіміздің жанашыры, музыкатанушы, ғалым Сағатбек Қалиев шақырған еді. Өздеріңіз көріп жүргендей, ұлттық классикалық өнерге арналған «Сегіз қырлы» хабарының телевизиялық түсіріліміне көбіне жастар, студенттер қатысады. Кейінгі кездері ғана өнер биігінде жүрген танымал орындаушыларымыз шақырылатын болды. Ал «Саз толғауда» көрермен біраз уақыттан бері эфирден жоғалтып алған, бүгінде Астана қаласындағы Қазақ Ұлттық өнер университетінде дәріс беретін дүлдүл әнші Қайрат Байбосынов, Түркістанда еңбек етіп жатқан Қазақстанның халық артисі Қажыбек Бекбосынов, Маңғыстаудағы жыр-терменің майталманы Амандық Көмеков, бал бармақ күйші Сержан Шәкіратов сияқты дәстүрлі өнердің жүгін арқалап жүрген майталмандарымызбен қауышады. Халық алдыңғы толқыннан, олардың ізін өкшелей басып келе жатқан орта буын өкілдерінен қол үзіп қалғаны рас. Кезінде Ғарифолла Құрманғалиев, Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержановтарды ел-жұрт радиодан тыңдап, құлағдар болса, қазіргілерді кім іздеп барып, жазып жатыр? Біздің мақсатымыз — сол кісілерді халыққа көрсету, шығармашылығын насихаттау, ұлттық өнерімізді дәріптеу.
- Көпшілік түсіне алмай жүр, студиядағы көрермен неге орынды-орынсыз жиі қол шапалақтайды?
- Біздің қонақтарымыздың өнерлері көрермен көңіліне ұнап, арасында өздері де бағдарламаға атсалысып, қолпаштап отырса, түсірілім қызықты әрі көңілді өтеді. Егер, керісінше бірі телефонын шұқылап, бірі аспанға қарап, сағызын шайнап немесе бір-біріне әңгіме айтып отырса, «Саз толғауға» келген адамның да, көрген адамның да іші пысып кетпей ме?
- Әрине, жастардың белсенділік танытқаны дұрыс қой. Дүйсенбек Өмірәлиев Кенен атамыздың «Көк шолағын» келістіріп айтқанда, оған қол ұрып, қошеметтеп, ықылас танытпай қарап отыра алмайсың. Бірақ Айгүл Үлкенбаева орындаған Динаның «Бұлбұлы» мен Біләл Ысқақов тарихын тарата айтып, тартып берген Төлеген Момбековтің «Салтанат» күйі көңіл көтеретін күй емес қой…
- Көрерменге «Сіздер қол шапалақтамаңыздар, қойыңыздар, доғарыңыздар» деп айтуға болмас. Дәстүрлі өнерді ұйып тыңдап жүрген азаматтарға бұл оғаш көрінуі де мүмкін. Бірақ дегенмен де бағдарламаға ғылыми түп-тамырын тереңнен алатын мәдениетімізді күрт өзгертіп жіберетін дүние деп қарамаған жөн. Бұл — телевизиялық бағдарлама, эфирге шыққаннан кейін, он мыңдаған адам көреді. Тартымды, бірден кісіні үйіріп әкететіндей музыкалық шоу болуы тиіс. Мен де дәстүрдің ішінде талай жылдан бері біте қайнасып келе жатқандардың бірімін. Егер сол орындаушылардың бір өзін ортаға отырғызып қойып, бір сағаттық концертін жаздыртсақ, 15-20 минуттан кейін, «Басқа арналарда не болып жатыр?» деп қызығырақ бірдеңе іздеуіңіз кәдік. Шынайы өнерге берілген адам болса, әрине, ол рахаттанып тамашалайды. Біз батысқа еліктеп бара жатқан басқа да тыңдаушының назарын ұстап тұруымыз керек қой. Көрермен тарту қажет. Қазіргі жас буын тек шетелдік музыкалық арналарды көреді. Құрманғазының, Дәулеткерейдің, Тәттімбеттің күйін, Ақан сері, Біржан сал, Үкілі Ыбырайдың әндерін тыңдап, құлағына сіңіріп жатыр деген сөзді маған сеніммен айтыңызшы…
Бізде бір ұлттық дүние жарқырап шықса, соны бәрі жан-жақтан «анаусы опақ, мынаусы сопақ» деп сынай бастайды. Титтей бағдарлама мәдениеттің бүкіл жүгін көтеретіндей… Ал егер ол болмаса «Бізде түк жоқ» деп тағы айғайға басады. Сондықтан қайталап айта кетейін, бұл — тек телевизиялық жоба. Сол арқылы ұлттық өнердің туын көтеру.
- «Жоқтан бар жақсы» дейсіз ғой…
- Әрине, «Сегіз қырлы» ең алғаш тұсауын кескен кезде де бүкіл өнер адамдары «Бұл не?» деп түсінбеген. Бірақ уақыт өте келе, халық оған қанығып, жай-жапсарын бағамдап «Мынау бір керемет дүние екен ғой» деп, құлақ түре бастады. Жалғыз «Саз толғау» емес, кез келген бағдарламаның жаңадан басталған кезде, ой-шұқыры болады. Сосын өзіндік жолын қалыптастырғаннан кейін, өзімен-өзі жайлап бір ізге түсетін күн туады.
- «Арнау» бөлімі жақсы ойластырылған екен…
- Жалпы, бағдарлама «Бастау», «Арнау», «Самғау», «Толғау» деп аталатын төрт бөлімнен тұрады. Бір әнші, бір күйші шақырылады. «Бастауда» әр орындаушы өзінің төлқұжатына айналған шығармадан бастаса, «Арнауда» әріптесінің болмысына, мінезіне, жасына сай келетін өз репертуарындағы бір туындыны арнайды. «Самғауда» көрермендердің сұрағына жауап беріп, «Толғауда» толғандырып жүрген, көптен көкейлерінде жүрген көкейкесті ойларын ортаға салады. Өнер иесінің біз білмейтін қырлары ашылады. Әнші мен күйші бір-біріне деген, шығармашылығына деген көзқарастарын, құрметтерін көрсетеді.
Ұлттық музыкамыздың төңірегінде сөз қозғалып, әніміз айтылып, күйіміздің тартылып жатқаны жаман ба?! Біз осындай бағдарламалар арқылы кейінгі толқынның санасына сәуле түсіреміз. Дәстүріміз бен мәдениетімізге ертеңгі тыңдарманның назарын аударамыз. Ұлтжанды ұрпақ тәрбиелейміз.
- Әңгімеміз өз-өзінен ұрпақ тәрбиесіне ойысып келе жатқан тәрізді. Сіздің ұлттық «Мұрагер» бағдарламаңыздың жүзеге асу барысы қалай?
- Мен — педагогикалық және концерттік қызметті бірге алып жүргеніммен, негізінен көп жылғы еңбегімді білім саласына арнаған адаммын. 1985 жылдан бастап, зерттеу жұмыстарымен айналысып, жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың бойына ұлттық мәдениетті сіңірудің озық әдістемелерін ойлап тауып, әлі күнге жалғастырып келе жатырмын. «Мұрагер» бағдарламасын түсіндіру үшін бастапқыда он жылдан астам уақыт мектептерге барып, ақысыз жұмыс істедім. Телеарнаға балаларды тасып, «Домбыра үйренейік» бағдарламасын аштым. Осы ізденістердің нәтижесінде «Мұрагер» бағдарламасы бойынша оқулықтар, әдістемелер жасалып, мұғалімдерге арналған көмекші оқу құралдары жарыққа шықты.
Бір сөзбен айтқанда, біз қазақ мектептеріне арналған ұлттық музыка кітабын дайындадық. Бұл кітап арқылы оқушылар домбыра үйреніп, жыраулардың терме-толғауларымен танысып, тұрмыс-салт жырларын, айтыс өнерін, халық композиторларын бүге-шігесіне дейін біліп шығатын болады. Сондай-ақ әлем халықтарының музыкасын, түбі бір туыстас, түркі тектес халықтардың эпостық жырларының сырын ашады. Әлем халықтарының би өнері арқылы олардың дәстүрі мен мінез-құлқын таниды. Көптеген музыкалық аспаптардың сырлы үнін естіп, сән-салтанаты жарасқан ең озық опера театрларына сапар шегеді. Опера мен балет өнерін түсінуді үйренеді.
Алайда бізді мемлекет емес, халықаралық «Ага Хан» қоры қаржыландырып отыр. Осы бағдарлама авторларының бірі» — жыршы Ұлжан Байбосынова Америкаға концерттік сапармен барған кезінде, ұйым өкілдерімен танысып, жобаға тартып, сол кісілердің көмегінің арқасында соңғы 10-15 жылда сексеннен аса мектепке домбыра жасатып, кітаптарымызды тараттық. Электронды оқулықтарымыз, СД дискілеріміз жазылды. Қазіргі есебіміз бойынша, еліміздің 80 білім ошағында 15 мың бала «Мұрагер» бағдарламасымен оқытылып жүр.
Тіпті осы «Мұрагер» бағдарламасы негізінде Өскемендегі бір мектеп бір сыныпты алып, эксперимент жасапты. Психолог мамандардың арнайы зерттеуі мен сараптамасы біздің әдістемемен оқитын балалардың бүкіл пәннен отыз пайыз жоғары деңгей көрсеткеніне көз жеткізіп отыр. Яғни басқалармен салыстырғанда, бұл балалардың шығармашылық қабілеті жоғары. Мейлі, олар ертең физик, химик, биолог, математик болсын, шығармашылық ізденісі бәрібір басқалардан бір саты биік болады. Жаңалық ашады. Түбінде жарып шығады. Мұның бәрін біз оңайлықпен жүзеге асырып отырған жоқпыз. Қиындығы көп.
- Басты қиындық неде болып тұр?
- Біздегі ең қиын проблема — қазір осыны мемлекеттік стандартқа енгізу. Мемлекет бұл жұмыстарды өз мойнына алмаса, біз қашанға дейін осылай әр шетелдіктен ақша сұрап, «Қазақтың қаракөздеріне домбыра жасап беріңізші, оқулыққа көмектесіңізші» деп жалынып жүреміз?! Бұл мемлекеттің ісі емес пе?! Ұлтымыздың ісі емес пе?! Жылда министр ауысады. Министрліктің табалдырығын тоздырып болдық. Біріне жетем дегеніңше, екіншісі келеді. Осыны бір жолға салып, жоғары жақта проблема қылып көтеріп, депутаттық сауал жолдап, қолданысқа енгізу керек.
- Жалпы білім беретін мектептің 5-сыныбына арналған Музыка оқулығын ашып қарасақ: - «Ержүрек Гагарин мен Титовтардай, Төрінде космостың шарықтаймыз» деген өлең жүр. Яғни қазіргі білім жүйесі балаларға Тоқтар Әубәкіров пен Талғат Мұсабаевты емес, әлі күнге кеңестік батырларды үлгі етіп келеді. Бұған не дейсіз?
- Менің шырылдайтыным осы ғой. «Жаһандану заманы» деп көрінгеннің көшіне ілесіп кете берсек, бір ұрпақтан кейін мәңгүрт елге айналамыз.
«Музыка тілі — ортақ» дейтіндер бар. Менің ойымша, бұл пікір дұрыс емес. Әрине, тыңдайсың, қызығасың, бірақ неге біз Қытайдың, Жапондардың туындыларын үйде рахаттанып жатып, тыңдай алмаймыз? Себебі қанымызда жоқ. Біз ұлттық мұрамызбен ғана рахаттана аламыз.
Төл музыкамызды балаларымыз 12 жасқа дейін бойына сіңірмесе, әрі қарай зорласаң да қабылдай алмайды. Осыны білетін жапондар 12 жасқа дейін ұл-қыздарына тек өз музыкасын тыңдатып, өз тілінде оқытады екен. Біздің де баламыз өз мәдениетін, өз тарихын оқысын. Тілдің проблемасынан дәстүр мен музыканы бөлек алып қарауға болмайды.
Елбасы Өскеменге жұмыс сапарымен барған уақытта «Мұрагер» бағдарламасы бойынша оқитын 1000 бала Президенттің алдында «Сарыарқа» күйін орындапты. Осындай деңгейге жеткен баладан ертең жамандық шыға ма?! Ақтамберді, Бұхар, Базар, Нұртуған, Ақтан жырауды жаттап өскен ұрпақ ұрлық жасап, біреудің ала жібін аттай ма?! Қырғыздар, тәжіктер, өзбектер біз жасаған әдістемелерін келіп алып, естері шығып жатыр. Біздікілер болса, үн-түнсіз. 20 жылдан бері сынақтан да, тәжірибеден де өтіп, сақадай-сай дайын тұр. Тек нұсқау болса, болғаны. Әзірге жабулы қазанның қақпағын ешкім ашқысы келмейді. Жоғары жақтан ешкім осыған бел шешіп, кіріскісі жоқ. Ахмет Байтұрсынов, Тұрар Рысқұлов сияқты алаш арыстары өз ортамыздан табылмай ма, сонда? Қайда барып айтсақ та жаңғырық шықпайды. Баяғы жартас, сол жартас.
- Қазіргі министрге бұл жайтты жеткізуге тағы бір ұмтылыс жасап көрмедіңіз бе?
- Бізді министрдің қабылдауына кіргізбейді ғой. Жазған хатың жетпей, жарты жолдан қайтады. Ондағы мамандар «Неге Бетховен, Шостакович жоқ?» деп шығады. Миы қалыптаспаған балаға Шостаковичті қалай оқытасың? Сондықтан ендігі үміт — БАҚ өкілдерінде. Әріптестеріңіз осы мәселені дүркін-дүркін жазып, дүмпу жасаса, сонда сең қозғалып қалар…
- Кешіріңіз, мен бір нәрсені түсінбей отырмын. Егер министрліктің рұқсаты жоқ болса, 80 мектептегі 15 мың баланы сіздер қалай осы бағдарламамен оқытып жатырсыздар?
- Министрліктің рұқсаты бар. Бірақ осы оқулықты стандартқа енгізіп, қаржыландырмай отыр. Біз қашанғы шетелден демеуші іздеуіміз керек?! Мұны айналып келгенде, мемлекет қолға алуы керек. Жылда жүздей мұғалімдерді өзіміз жинап, семинарлар өткіземіз. Бағдарламаның барысын талқылаймыз. Ұстаздардың біліктілігін көтереміз. Оқулық керегіне оқулықпен, домбыра керегіне домбырамен қамтамасыз етеміз.
Алдағы 7-8-9 қарашада №172 мектепте «Мұрагер» бағдарламасы бойынша кезекті семинар ұйымдастырмақшымыз. Сол жерге егер БАҚ өкілдері келіп, насихаттаса, қоғамға ой салса, билікті оятса, мықты болар еді.
- Ал музыка пәнінің мұғалімдерін даярлайтын жоғары оқу орындарында, арнайы музыкалық мектептерде қай аспапта ойнаса да неге фортепиано мен хор міндетті түрде қатар жүреді? Олардың орнына домбыраны міндеттеуге не кедергі?
- Мен осы мәселені айтып келе жатқалы қай заман?! Соңғы кезде түсінгенім, жоғарыда айтып кеткенімдей, мұны тек қана БАҚ арқылы көтеру қажет. Қазір көтермесек, ертең кеш болады. Біз дайындаған Музыка оқулығын ашып, қарап көріңіздерші, ішінде біреуіміздің әніміз немесе күйіміз бар ма? Өз шығармаларымызды тықпалап жатқан жоқпыз. Ғасырлар бойы келе жатқан туындылар. Ауыз әдебиеті мен халық әнімен, күйімен тәрбиеленген ұлтпыз, сонымен өстік. Кешегі арыстар, қазіргі Елбасының өзі ұлттық қайнарымыздан сусындап, қанып ішкен. Кеңес кезіндегі кітаптан, кеңестік оқыту жүйесінен арылып, өз мұрамызды, өз кітабымызды оқытуға неге құлықсызбыз, осыны ұға алмаймын. Кімнен, неден қорқамыз? Неге стандарт бойынша фортепиано мен хорды алдыңғы орынға шығарамыз? Неге стандарт бойынша домбыраны үйренуге болмайды? Осы сұраққа менің де жауап алғым келеді.
- Домбырашы, қазақ дәстүрлі музыкасын зерттеуші және жинақтаушы ретінде тағы қандай жұмыстар атқарып жүрсіз?
- Консерватория бітіргеннен кейін, біраз уақыт зерттеушілікпен айналыстым. Қазанғаптың «Ақжелең» атты күйлерінің жинағын шығардым. Ұлттық ән-күйлер айналасында француз тілінде бір кітап басылды. Францияда авторлық дискім жарық көрді. «Америкада, Испанияда, Италияда концерт бердім» деп, осындай толып жатқан жетістіктерімді тізбелеп айта берсем болады. Бірақ оның барлығы менің қарақан басымның шаруасы, жеке шығармашылығым. Ал менің бар арманым — дәстүрлі өнер арқылы ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу. Бүкіл қазақ мектебін өз оқулығымен жұмыс істету.
Әңгімелескен Қаншайым БАЙДӘУЛЕТ, «Айқын».
