Уақыт белдеуінің өзгеруі - еліміз үшін өзекті тақырыптардың бірі, еліміздің бірнеше сағаттық аймақтарды қамтитын үлкен аумағын ескере отырып, мұндай өзгерістердің психикалық денсаулыққа әсерін, негізінен биологиялық, психологиялық, әлеуметтік факторлармен түсіндірілетінін ескеруіміз қажет. Соның ішінде психологиялық тұрғыдан алғанда, осы құбылыстың жиірек кездесетін мифтері мен шындығына тоқталып өтейік.
1- Миф: уақыт белдеуінің өзгеруі барлық адамдарда қатты стресс тудырады
Шындық:
Уақыт белдеуінің өзгеруі әрқашан қатты стрессті тудырады деп саналады, бірақ шын мәнінде стресс ұйқының бұзылуымен, созылмалы шаршаумен немесе жоғары мазасыздықпен бетпе-бет келгендерде ғана болады. Көптеген адамдар үшін дұрыс режимді ұстанған кезде бейімделу салыстырмалы түрде оңай.
2-Миф: Уақыт белдеуінің өзгеруі ұзақ депрессияны тудырады
Шындық:
Уақыт белдеуінің өзгеруі уақытша ыңғайсыздықты тудыруы мүмкін болса да, бұл көбінесе депрессияға емес, циркадтық ырғақтың (биологиялық сағаттардың) бұзылуына байланысты. Шаршау, ашуланшақтық және концентрацияның төмендеуі сияқты белгілер әдетте бірнеше күннен кейін басылады. Көптеген адамдар үшін дене бір-екі апта ішінде жаңа режимге бейімделеді. Алайда, психикалық бұзылуларға бейімділігі бар адамдарда (мысалы, депрессия немесе мазасыздық) бейімделу ұзаққа созылуы мүмкін. Яғни, бейімделу кезеңдерінен бастан кешіруі мүмкін.
3-Миф: Уақыт белдеуінің өзгеруі психоэмоционалды тепе-теңдікті бұзады
Шындық:
Кейбір адамдар режимнің өзгеруіне байланысты ашуланшақтықты немесе мазасыздықты сезінуі мүмкін, бірақ бұл уақытша белгілер. Тұрақты психоэмоционалды теңгерімсіздік (дисбаланс) уақытты ауыстырудан гөрі маңызды стресстік факторларды қажет етеді.
4-Миф: Уақыт белдеуін өзгерткеннен кейін, адамда ұзақ уақыт бойы өнімділігі төмендейді
Шындық:
Уақыт белдеуінің өзгеруіне байланысты өнімділік күрт төмендейді деген тұжырым асыра айтылған. Ескеретін жайт бұл әрбір адамның тұлғалық ерекшеліктеріне тікелей байланысты, бастапқы кездері концентрацияның төмендеуі және шаршау мүмкін, бірақ бұл әсерлер тез басылады. Дене жаңа кестеге бейімделгеннен кейін өнімділік қалпына келеді. Уақыт белдеуінің өзгеруі адамның психикасына жағымды әсер етуі мүмкін, әсіресе егер өзгерістер ұйқының сапасын жақсартуға немесе табиғи циклмен үйлесімді өзара әрекеттесуге бағытталған болса.
Сонымен, уақыт белдеуінің өзгеруі кезінде бейімделуге арналған психологиялық ұсыныстарды айтатын болсақ, олар:
- Ұйқының сапасын жақсарту: барынша ұйқы режимін сақтау, ол ағзаның биоритміне жақсы бейімделуіне мүмкіндік береді. Ұйықтар алдында медитация, терең тыныс алу немесе оқу сияқты босаңсыту әдістерін қолданыңыз.
- Табиғи жарықпен синхрондау: уақыт белдеуін өзгерту адамға белсенділігін күндізгі жарықпен жақсырақ үйлестіруге көмектеседі. Егер адам күні ұзағырақ аймақта болса, бұл энергия мен көңіл — күй деңгейінің жоғарылауына ықпал етуі мүмкін, өйткені жарық серотонин-бақыт гормонының өндірісін белсендіреді.
- Өнімділікті арттыру: кейде уақыт белдеуін өзгерту жақсы жұмыс тәртібіне әкелуі мүмкін. Бұл өнімділікті арттыруы мүмкін, әсіресе бұл сізге үзіліс жасауға немесе қолайлы уақытта демалуға мүмкіндік берсе.
- Психологиялық жаңарту: басқа уақыт белдеуіне көшу "жаңа бастама" әсерін тудыруы мүмкін. Бұл көңіл-күйді жақсартуға, мотивацияны арттыруға және тіпті депрессиялық жағдайларды жеңуге көмектеседі.
- Тамақтануды бақылау: ауырлық пен ұйқышылдықты тудырмайтын жеңіл және құнарлы тағамдарды жеңіз. Сусыздануды болдырмау үшін көбірек су ішіңіз, бұл шаршауды күшейтуі мүмкін.
- Позитивті көзқарасты қолдану: уақыт белдеуінің өзгеруі жаңа тәжірибе ретінде қарастырыңыз. Позитивті көзқарас психологиялық ыңғайсыздықты азайтады және бейімделуді тездетеді. Физикалық қимыл-қозғалыста болыңыз. Өзіңізге бейімделуге уақыт беріңіз және күн тәртібін сақтауға тырысыңыз.
Уақыт белдеуінің өзгеруі психикалық денсаулыққа уақытша әсер етуі мүмкін, әсіресе дененің биологиялық қажеттіліктерін ескермегенде. Алайда, мұндай әсерлер бейімделуге уақытты қажет етуі мүмкін екенін атап өткен жөн. Дегенмен, дұрыс дайындықпен және өзіңізге назар аудара отырып, жағымсыз әсерлердің көпшілігін азайтуға болады. Мұндай өзгерістердің әсері жеке екенін есте ұстаған жөн, ал ұзаққа созылған проблемалар үшін маманға жүгінген жөн.
Алиева Жұлдызай Муратбековна
ҚР ДСМ "Республикалық психикалық денсаулық ғылыми-практикалық орталығы" ШЖҚ РМК Психологиялық зертхана меңгерушісі, психолог, педагогика магистрі
