Соңғы кезде ұлттық дәстүріміз бен дінімізді бір-біріне қарама-қайшы қою үрдістері көрініс тауып жүр. Ата-бабамыздан келе жатқан болмысымыздан айыру үшін қасақана әрекеттер қарадай қанымызды қайнатты. Барған сайын мұндай келеңсіз жағдай өршіп барады. Өз басым әлгіндей көзқараспен осыдан он бес жыл бұрын (2000 ж.) кездескен едім. Елге белгілі бір басылымда «Түркі әлемінің ғұламасы» деген атпен Халифа Алтай ағамыздың мақала-сұхбаты жарияланған екен. Сондағы бір пікір мені қатты шошытты. Сол кездің өзінде араби экспанциялық көзқарастар қазақ жеріне әсер ете бастағанын аңғарған едім.
Ағамызды күллі түркі әлемі мойындаған ғұлама деуіміз орынды ма, орынсыз ба, оны қойшы, «Отандастарымыздың ислам дініне деген сенімінің нығая түсуіне сол шамандықтың кесірі тиіп жатыр демексіз бе?» – дейді сұхбат алушы.
«Солай деуге болады. Шаманизм мен ислам ілімін шатастырып, осыдан келіп адасып жүргендер бар. Мысалы, жеті шелпек тарату, өлгенге ас беру, қырқын, жылын өткізу т.б. исламда жоқ қағидаларды халық өзі ойлап тапқан. Пайғамбарымыздың да жетісі не қырқы жасалған жоқ», дейді марқұм Халифа Алтай.
Сөйтіп, исламның жауын бұлар жап-жақын жерден тауып ала қояды. Біріншіден, жұма сайын шелпек пісіріп ата-бабасын есіне алған қазақтар ислам дініне қарсылық жасап, шамандық дінге ден қоймайды. Қайта құран оқып, ислам діні бойынша аруақтарға дұға жасайды. Ал шелпек пісіру бір кезде шаман дінінің көрінісі болса, болған шығар, дәл қазір ол – ұлттық дәстүр, ұлттық тамақтың бір түрі және де басқа халықтарда қайталана бермейтін ерекше дәстүр. Шелпек пісірген үй ата-бабасына құран оқумен қатар, ас қайырғанда бата да береді. Ал қазатың батасы: «А, құдай, оңдасын! Пайғамбарым қолдасын!» – деп басталады. Исламға қарсы немесе оны қолдамайтын әрекет бұдан байқалмайды. «Исламда жоқ қағидалар» деген тым жалпылама, атүсті айтылған сөз болу керек. Өйткені, қазақ исламда бар қағидалармен ғана өмір сүрмейді ғой. Бата беру исламда жоқ болғанымен, мұсылмандыққа үйлес келетін дәстүр. Исламда жоқ екен деп, одан бас тартуға бола ма? Мәселен, қазақ дастарханнан аттамайды, ал араптар аттамайды, сонда мұны да мұсылмандықпен байланыстырамыз ба?
Екіншіден, өлген адамның үшін, жетісін, қырқын және жылын беру де исламға қайшылық немесе қарсылық емес. Өлген адамды сыйлау, оның зиратын қастерлеу – сонау ғұн, йүзі, үйсін дәуірінен келе жатқан ата салт. Түрік ғалымы Баһаддин Өгел «Ұлы хұн империясының тарихы» кітабында (Алматы, «Хант», 1998, 1-том, 147-бет): «Арадан 150 жыл өткенде байырғы моңғолдар хұндардың зираттарын талқандау арқылы өш алуға бата алады. Хұндар болса, өздерінің қасиетті ата-бабаларының зираттарына соқтыққандардан өш алу үшін 20 000 адамдық әскермен жорыққа аттанады», – деп жазады. Демек, ата-бабаның аруағын сыйлау қасиеті қанымызға біздің дәуірімізге дейінгі 200 жыл бұрын-ақ сіңген. «Өлі риза болмай, тірі байымайды» дегенді қазақ шамандыққа бой ұрғандықтан айтпайды, ұлттық әдет-ғұрпы солай болғандықтан айтады.
Ұлттық әдет-ғұрпыңа, ата салтына айналып кеткен дәстүрлерді діни сенімге нұсқан келтіреді деп қаралау дін мен ұлттық мәдениетімізді бір-біріне қарама-қайшы қоюға әкеліп соқтырады. Ал оның аяғы болжап болмайтын зардаптарға ұрындыруы мүмкін.
Өлген адамың үшін, қырқын және жылын беруді қазақ ислам дініне мойынсұну арқылы жүзеге асырады: өлген адамның рухына арнап құран оқиды, шелпек және бауырсақ пісіреді. Нақтылап айтқанда, ұлттық дәстүрі мен ислам дінің дәстүрін ұштастыра отырып жасайды. Яғни ислам дінін уағыздау мен таратудың қосымша бір әрекетіне айналдырады.
Ислам дінін қабылдау дегеніміз ұлтымызды араптандыру емес. Мұсылмандық ешқашан ұлттық дәстүрімізге нұсқан келтірмеуге тиіс. Не болса соны «мұсылман дінінде олай емес» дегенге сайып, ата салтымыздан, ұлттық ырым, ұлттық ерекшеліктерімізден бас тарта берсек, ежелден қалыптасқан өзіндік салт-дәстүрден ештеңесі де жоқ, кеше ғана пайда болған халық сияқтанып қалмаймыз ба?
Өлгенге көңіл айту, ат қойып келу, жылап көрісу, бата оқу сияқты дәстүрлеріміз де бір кезде белгілі бір діни наным-сеніммен пайда болғанымен, қазір ұлттық әдетке айналған. Яғни олардың ә бастағы функциясы өзгерген. Осы күні ол басқа мағынада қолданылады. Сондықтан мұсылман болу дегенді ежелден келе жатқан ұлттық дәстүрлерден бас тарту деп түсінбегеніміз дұрыс. Жоғарыда аталған кітабында Б.Өгел: «Оң Білге Бегіне (өлген қағанға) көңіл айту үшін кетті», – деп жазады. Демек, көңіл айту дәстүріміз де біздің дәуірімзге дейінгі 200 жыл бұрын қалыптасқан. Ата-бабаларымыздың аруағына арнап құрбандық шалу да сондай көктүрік заманынан келе жатқан дәстүр Б. Өгел осы кітбанда ап-айқын айтып өтеді (2-том, 331-бет). Екі мың жылдан астам халқымыздың қанына сіңген осының бәрін оп-оңай сызып тастап, енді оп-оңай ұлттық бет-бейнемізден арыла қоймақпыз ба?
Ұлыстың ұлы күнін тойлау да, жеті атаға дейін қыз алыспау да, жасы үлкен адам өлгенде жыртыс жырту, тәбәрік тарату, Бекет ата, Райымбек ата сияқты әулиелерге сыйыну да мұсылман дінінде, нақты айтқанда арап халқында жоқ. Сонда олардан бас тартамыз ба? Ағасының ұлы інісінің қызын ала берсін деп қарап отырасмыз ба? Мұның бәрі мұсылман дінінен ауытқулық емес немесе немесе оған қарсылық емес, ежелден қалыптасқан әдет-ғұрып. Сол әдет-ғұрыптың бәрі де мұсылман дінімен ымыраласа жүріп жатқанын, яғни құран оқу арқылы жүзеге асып жатқанын көрмей-білмей жүрміз бе?
Мұсылман діні бойынша әулиелерге емес, тек Тәңірге сыйынуға тиіспіз. Алайда қаза өз әулиелерін алланың жолында, мұсылмандық жолында айрықша адал қызмет көрсеткен, халықтың қамын ойлаған адамдар деп санайды, оларды ешқашан құдайға да, пайғамбарларға да теңестірмейді; құдайдың ең сүйікті құлдары деп санайды. Бұл – халықтың өз ерекшелігі. Және ғасырлар бойы қалыптасқан артықшылығы.
Бала дүниеге келген соң жетінші күні ат қойып, шілдехана жасау, қырқынан шығарарда шашын алып, қырық қасық тұзды суға шомылдыру араптарда бар дәстүр ме, жоқ дәстүр ме, оны білмеймін, бірақ дәрігерлік гигиеналық жағынан бұл дәстүріміз дінге де, медицинаға да жат емес. Бала бойында қырық күннен кейін иммунетет пайда болатынын дәрігерлер де айтып жүрген жоқ па? Сондықтан дінді ата дәстүрге қарсы қойғаннан көрі дін мен ата дәстүрді ымыраластыра қарағанымыз ғұламалық болса керек.
«Шаманизм қалдықтарының ислам сенімінің нығаюына кесірі тиюде немесе діни сауатсыздықпен күресу керек» деген газет ұранын мен ұрынарға қара таппаған адамдардың сауатсыздығы деп түсіндім. «Бояушы, бояушы дегенге сақалын бояпты» демекші, мұсылман болу үшін ұлттық дәстүріміздің бәрін шаманизмге жатқызып, жаппай ұлттық наным-сенімімізге қарсы күресуіміз керек пе?
