Қазақстан тарихы еңбектерін оқу кезінде оқта-текте "жатақ" және "сарт"деген сөздер кездеседі. Біз бұл сөздердің нақты мағынасын білеміз бе? Айта кетерлік бұл сөздер Евразиялық көшпелі өркениеттің терең идеологиясы мен дүниетанымын ашады.
Жатақ сөзі нені білдіреді ? Тарих оқулығында жатақ сөзіне қысқаша анықтама берілген – кедейленген көшпенді қазақ қоғамының амалсыздан отырықшылыққа көшуі. Яғни "жатақ" құбылысы тек экономикалық тұрғыдан қарастырылып отыр.
Бірақ бұл құбылыс әлдеқайда кең мағынаға ие.
Көшпенді халықтар өз бостандығын, еркіндігін және азаттығын жоғары бағалаған. Бұл жағынан олар нағыз «көшпелі патриоттар» болған. Жылжымалы тұрмыс дәстүрі, қозғалмалы мүлік пен технологиялар, тікелей сайлауы бар көшпелі ұлты, ерекше дала қоғамы, дүниетанымы, әлеуметтік құрылысы, халықтарымен және басқа да ерекшеліктер оларды отырықшы халықтардан айрықшаланған.
Көшпелі халықтар өздерінің ерекше мәртебесін мақтаныш еткен. Мысалыға, еуропалық және Ресей географтары мен этнографтарының мәліметтері бойынша, көшпелі қазақтар басқа «көшпелі-емес» халықтарды қабылдамаған, оларды «есалаң» деп есептеген және осындай «бақытсыз байғұстарға» аяушылықпен қараған. Көшпелі көзқарасы бойынша, ат-түйеден түсу, малдан айырылу, киіз үйден жер-тамға көшу – деген өз өмір мәнінен айырылу, адам бейнесін жоғалту. Бұл шын мәнінде жеке трагедия мен апатқа теңелген.
Сондықтан да жатақ сөзі осындай жағдайды білдіреді – бұл көшпелі тіршіліктен айырылуы, адами намыстың тапталуы немесе мүлдем «жатып қалу, өшіп қалуды» білдіреді. Көшпелі халық бұл - «жылжымпаздық, еркін, бос, тәуелсіз» халық. Ал «жатып қалған» халық деген «азып-тозған, ат-түйеден жығылған, жаяу жүруге дейін абыройын түсірген» халық. «Жаяуға кез-келген жол алыс» деген мәтелі сол үшін пайда болған.
Жатақ болып қалған көшпелі халық бөлігінің тағдыры қандай болды ? Әрине, кейбір сирек кездесетін ырысты адамдар қайтадан байып, мал сатып алып, жылқыларға отырды және "адамдар" деген мәребесін қайтып алды. Бұл жатақтарға үлкен жетістік болды. Бірақ мұндайлар аз болды. Көбінесе жатақтар біржолата «жатып қалған». Әрине, жатақтар аштықтан өлмеді. Қалай болғанда да, олар аман қалудың жолдарын тауып отырды. Олар қайыршылықпен, батрацизммен немесе егіншілікпен өмір сүре алды. Бірақ олардың мәртебесі қайтымсыз өзгерді. Біраз уақыттан кейін жатақтардың ұрпақтары "бір орында қалу/жатып қалу" өмір салтына үйренеді. Олардың дүниетанымы енді "жылжымалы, еркін, дала" емес, " тек бір жерге байланған" деген түсінік орын алады. Бірте-бірте олар жаңа өмірге үйреніп, жаңа мамандықтарды игеріп, "толығымен отырықшы"болады. Ақша жинап, жер сатып алып жатты, үй салды, бақшалық істі бастады немесе қолөнермен айналысты, немесе отырықшы қоғамда қызметке тұрды, немесе тіпті қалаларға қайта көшіп жатты — осылайша кешегі көшпелілер "жаңа отырықшы" болды.
Мұндай" толығымен отырықшылықа көшкен " адамдар "сартс"деп аталды. Орыстар Орта Азияға келгенде, олар "сарт" сөзінің нақты мағынасын түсінбеді және "сарт" сөзін "ұлт"деп ойлады. Ал қазақ тілінде "сарт" сөзі "отырықшы"сөзіне тең. Сондықтан қазақтың әйгілі "өзбек – ағам, сарт – садағам" деген мақалы осы айырмашылықты сипаттайды, яғни көшпелі өмірден шыққан өзбектер ол кезде "сартқа" айналмаған – олар әлі жартылай көшпелі халық болған.
"Қазақ пен өзбек бір тұған " - сол кезге тән мақал - өйткені қазақтар мен өзбектер бір кездері "көшпелі өзбектер мемлекетінің" құрамында болған, содан кейін ғана "көшпелі қазақтар" және "отырықшы өзбектер"болып бөлінген. "Қоныстанған" өзбектер әлі де көшпелі халықтың дәстүрлерін сақтап келді, соның ішінде қазақтармен ортақ тайпалар (Жалайыр-жалайыр, құнғырат-қоңырат, найман, қыпшақ, алчин-алшын, қарлық, қаңлы және т. б.) өздерінің жеті бабаларын білді, киіз үйлері болды, мал шаруашылығымен айналысты. Бірнеше ұрпақтан кейін олар бүгінгі "сарт-өзбектерге"айналды. Осылайша, көшпелі өзбектер мемлекеті халқының бір бөлігі "сарттыққа" көшті, ал "көшпелі" халық ұлы далада қалды, алдымен "қазақ-өзбектерге", содан кейін "қазақтарға"айналды.
Көшпелі қазақтар ғасырында "сарт - қазақ" немесе "сарт - көшпелі"дихотомиясы қалыптасты. "Дихотомия" термині бүтінді екі бөлікке бөлуді білдіреді, оның әр бөлігі басқа бөлікке қарағанда көбірек ішкі бөлігіне байланысты. Бір жағынан" Ұлы далада өмір сүретін еркін көшпелі қазақ", екінші жағынан — "жатқан, отырықшы, тәуелді сарт".
Өкінішке қарай, қазіргі қазақтардың көбі "сартқа"айналды. Бұрынғы бос, еркін, еркін "көшпелі қазақ "қалада немесе ауылда тұратын қазіргі" сарт-қазақтан " түбегейлі ерекшеленеді. Көшпелі қазақтар көптеген өз малдарына ие бола алды, өзіндік өмір салты болды, халық әскерінің қорғауында өмір сүрді. Қазақ тілінде "несие, кепіл, ипотека, автокредит, жалақы" деген сөздер мүлдем болмаған!
Ұлы Далада "несие" қандай болуы мүмкін? 18-19 ғасырларда Еуразиялық көшпелі өркениеттің құлдырауына дейін Ұлы Далада кедейлер болған жоқ. Ең қарапйым көшпелі отбасында бірнеше түйе, 5-10 жылқы және бірнеше жүз қой болған. Егер біреудің малы жұттан өлсе - бүкіл отбасы бұл бақытсыз адамды" жылытады " - мал жинап,"оны атқа отырғызды". "Жатақи", дала халқының барлығы бір мезгілде қайғыға ұшырап, қатты әлсіреген кезде ғана пайда болған.
Құдай қаласа, сол бос, мол және гүлденген уақыттар Ұлы Далаға оралады. Бірнеше ғасыр бойы "жатқан" сарт-қазақ тағы да "еркін қазаққа" айналады. Болашақ еркін қазақтар қайтадан миллиондаған табынды бағады және өздері қалаған бағыттарда көшіп жүреді. Тойғанша ет жеп және қымыз ішеді. Өткеннен бір ғана үлкен айырмашылық болады-болашақ көшпенділердің қолында барлық заманауи технологиялар мен ыңғайлылықтар болады.
Данияр БАЙДАРАЛЫ
