Назарбаев тұсында лепіре басталған латынға өту бастамасы қазіргі президент тұсында қызуы қайтып, салқындап қалды. Мұны сарапшылар Ресейдің Украинаға ашқан соғысынан кейінгі саяси амал деп сипаттайды.
Осыдан 95 жыл бұрын яғни 1928 жылы 20 желтоқсанда Қазақ АССР Орталық атқару комитеті қазақ оған дейін араб графикасында қолданылып келген қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру туралы қаулы қабылдады. 10 жылдан астам латын әліпбиін пайдаланған Қазақ елі 1940 жылы кириллицаға көшеді.
Экс-президент Нұрсұлтан Назарбаев та кезінде 2017 жылы «Рухани жаңғыру» бағдарламасын қабылдап, аталған бағдарламада кириллицадан латын әліпбиіне көшетініміз жарияланды. Тіпті 2020 жылы 1 сынып оқушылары латын әліпбиінде оқи бастайтыны хабарланды.
Ал президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың тұсында Ұлттық кеңесте, немесе латынға өту жөніндегі жиындарда айтылғаны болмаса, істің нақты шешімі айтылған емес. Тіпті соңғы кезде ауызға да алынбайтын болды. Қазіргі биліктің сыңайына қарағанда, әзірге зерттеу желеуімен уақытты соза тұрған тиімді сияқты көрінеді. Биыл сәуір айында президент латынға өтуде «Өрескел қате жібердік. Ғалымдарымыз басқа елдердің озық тәжірибесін мұқият зерттеп, ұтымды тұстарын пайдалануы керек» деп тұжырған.
Содан бері қоғам «сен тимесең, мен тимен, бақырақ көз» дейтіндей жағдайды бастан кешіріп жатыр.
Шынында соңғы кездері латын әліпбиіне көшу мәселесі неге көтерілмейтін болды? Расында солтүстіктегі көршіміз қысым көрсетіп жатыр ма?
«ТОҚАЕВТЫҢ САЯСАТЫ БӨЛЕКТЕУ»
Мәжіліс депутаты Ермұрат Бапи латын әліпбиіне көшу мәселесіне геосаяси жағдай ықпал еткенін айтады.
- Мұның себебі әліпби, тіл, герб, әнұран деген сияқты ұлттық мемлекеттік мәселе. Бұл мәселені жүзеге асыру үшін саяси шешім керек. Ал бізде саяси шешімді қабылдайтын ел президенті. Сондықтан ол кісі геосаяси, әсіресе Ресей мен Украина арасындағы соғысқа байланысты және елдің ішіндегі жағдайды теңселтпеу үшін әзірге пауза ұстап тұрған сияқты. Бірақ мен бұл ұзаққа созылмайды деп ойлаймын. Латын әліпбиі алдағы жылдардан бастап жүзеге аса бастайды, – деді ол.
Мәжілісменге «Кейбір депутаттар және өзіңіз экс-президентті көп сынайсыздар. Бірақ Назарбаев 2025 жылға дейін латын әліпбиіне көшеміз деді. Қазіргі президент осыны жалғастыра ма?» деп сұрақ қойдық.
- Назарбаев кезіндегі әлемдегі геосаяси жағдай басқа болатын. Қазір біздің іргемізде соғыс болып жатыр. Елдегі басқа ұлттардың үлес салмағын есептей отырып және халықаралық жағдайды байқастап қарағанда президент Тоқаевтың саясаты әлдеқайда бөлектеу деп ойлаймын. Байыпты, салмақты. Президенттің тәуелсіздік күнімен құттықтау кезінде «Біз елдегі өзгерістерді әр қадам сайын жасаймыз» деп айтты. Сол айтқандай келесі қадамын күту керек сияқты. Себебі президент халықаралық жағдайдағы мәселелердің барлығын дипломатиялық тұрғыдан шешуге тырсып жатыр, – деді депутат Ермұрат Бапи.
«РЕСЕЙ ФАКТОРЫ»
Депутат геосаяси жағдайды жиі еске алған соң «Қазақстанның латын әліпбиіне көшуіне Ресей кедергі болып отыр ма?» деп сұрақты төтесінен қойдық.
- Бұл жерде біз Ресей факторын қалайда ескеруіміз керек. Арамызда 7,5 мың шекара бар әрі халықтың белгілі бір мөлшері орыстар және орыстілділер болып отыр. Сондықтан бізде қалыптасқан менталитет бар. Осының бәрі есептеліп отыр деп ойлаймын. Менің өзімнің ойымша, дәл қазіргі күрделі экономикалық және әлемдік саяси дағдарыс жағдайында жау қуып келе жатқандай асығатын ештеңе жоқ, - деді депутат.
- Геосаяси жағдай тұрақталып, көрші елден келетін қысым төмендегеннен кейін билік қазір істей алмай отырған ұлттық саясатын жалғастыра ала ма? Жоқ, әлде ол кезде басқа сылтау айтыла ма?
- Жоқ. Менің ойымша, Ресей мен Украина арасындағы соғыстың нәтижесі біздің Еуразиялық құрылықтағы геосаяси, тіпті саяси картаны өзгертіп жіберуі әбден мүмкін. Қалай болғанда да көп нәрсе осы соғыстың нәтижесіне байланысты шешіледі... Менің ойымша, Украинаның мүддесіндегі жеңіс болу керек. Ресей жеңіліп жайына келуі керек. Егер соғыстың нәтижесі осы деңгейде бітетін болса, онда Қазақстан үшін Еуразия контингентіндегі геосаяси жағдай әлдеқайда тұрақталады, - деді ол.
«ҒАЛЫМДАР ОРТАҚ ПІКІРГЕ КЕЛЕ АЛМАДЫ»
Мәжіліс депутаты Еділ Жаңбыршинның пікірі Ермұрат Бапиден бөлек. Ол әріптесі секілді геосаяси жағдайды емес, ғалымдардың арасындағы араздықты алға тартты.
- Біріншіден, тіл саласының маманы емеспін. Бірақ өз ойым бойынша, мақала оқып, тіл мамандарымен кездескенде біздің ғалымдар ортақ шешімге келмеген сияқты көрінеді. Әртүрлі нұсқалар бар. Мысалы, Маңғыстауда Қуантхан Ванов дейтін азамат өзінің жобасын маған көрсетті және ол кісінің жобасы ресми нұсқадан бөлектеу. Менің ойымша, ғалымдар ортақ шешімге келмеген сияқты.
Жаңбыршин латынға өту мәселесінде геосаяси жағдайды басты мәселе ретінде танымайды.
- Бұл жерде саяси мәселе екінші пландағы зат секілді маған. Меніңше бұл мәселеде ғалымдардың арасында ортақ мәміле жоқ. Бірінші ғалымдарымыз қайсы ыңғайлы екенін анықтап алу керек. Үш-төрт нұсқасы бар ғой. Ал билікке келсек, біздің билік ешкімнен қорықпайды. Себебі біз өзіміз тәуелсіз мемлекетпіз. Оның үстіне бізде көп жерде латын әліпбиі пайдаланып жүр ғой, - деді ол.
Серік Жолдасбай
«Адырна» ұлттық порталы
