Америкалық сарапшы Пол Гобл Әзербайжан ұшағының апаты Мәскеудің Баку және Астана арасындағы қарым-қатынасына қалай әсер етуі мүмкін екені туралы айтты.
Бакуден Грозныйға бет алған AZUL әуе компаниясының ұшақ апатының себебі ретінде «сыртқы фактор» жайлы айтылады. Ондаған адамның өмірін қиған бұл апат Владимир Путин режимінің Қазақстан және Әзербайжанмен қарым-қатынасына айтарлықтай әсер етуі мүмкін.
Бұл туралы АҚШ мемлекеттік департаментінің бұрынғы кеңесшісі, америкалық сарапшы Пол Гобл «Америка дауысы» журналисі Алексей Горбачевке берген сұхбатында айтты.
- Тергеу барысы туралы көп ақпарат жоқ. Бірақ Ресей бұл апатты мемлекеттік деңгейде жабуға тырысып жатқаны көрініп тұр. Ресейлік насихат құралдары бұл құбылысты басында құстар тобының шабуылы деп түсіндіріп, ракета болуы мүмкін деген нұсқаны мүлде айтпады. Сіздің ойыңызша, бұл жағдай Ресей мен Әзербайжан арасындағы қарым-қатынасқа әсер ете ме? Баку де бұл оқиғаға қатысты көп пікір білдірмеді. Әзірбайжанның реакциясы қандай болады деп ойлайсыз?
- Мәскеудің жағдайды шатастырып, әртүрлі нұсқаларды ұсынуға тырысқаны таңқаларлық дүние емес. Себебі бұл журналистерді осы нұсқалардың бәрін жариялауға мәжбүр етеді.Шындықты анықтау әрекеттерін әлсіретеді. Ұшақ фюзеляжы қалдықтарының фотосуреттерінде жарықшақтар іздері байқалады. Бұл сөзсіз қару қолданылғанын білдіреді. Құстар ұшақтарды мұндай деңгейде зақымдай алмайды. Сондықтан бұл ұшақтың кездейсоқ немесе қасақана түрде құлатылғанын сенімді түрде айтуға болады. Бұл Мәскеудің бұйрығымен немесе Шешен үкіметінің бастамасымен жасалған болуы мүмкін. Мұндайсұрақтардың жауабын біз әлі білмейміз. Бірақ бұл ұшақтың дұшпандық әрекеттер нәтижесінде құлағаны анық. Ең ықтимал нұсқа «жер-әуе» класының зымыраны болып отыр.
Егер Ресей үкіметі дәлелдерді сәтті жасыра алса, біз шындықты ешқашан білмеуіміз мүмкін. Алайда бұл апаттың әскери әрекеттер нәтижесінде болғанына сенімділік Әзербайжан мен аймақтың басқа елдерін ұшу санын азайтуға және Мәскеуге күдікпен қарауға итермелейді. Бұл оқиға Кремльдің бұйрығы бойынша жасалған дұшпандық әрекеттердің нәтижесі ме, әлде Мәскеудің Солтүстік Кавказдағы күштерді жеткілікті деңгейде бақылай алмауының салдары ма – бұл әлі белгісіз.
Шешен күштері, әуе шабуылына қарсы қорғаныс құралдарына қол жеткізе отырып, Мәскеудің бұйрығынсыз да оны қолданған болуы мүмкін. Мен Мәскеу сөзсіз кінәлі деп айта алмаймын. Бірақ Әзербайжан мен басқа елдер Мәскеудің мұндай бұйрық бергеніне немесе аймақтық билікті бақылай алмағанына наразы болады деп ойлаймын. Бұл сөзсіз Мәскеу мен Бакудың қарым-қатынасына көлеңке түсіреді. Бұл толық үзіліске алып келмейді. Бірақ қарым-қатынасты салқындата түседі.
- Сіздің ойыңызша, бұл Әзербайжанның ішкі саясатына қалай әсер етеді?
- Мен Әзербайжан үкіметінің кейбір өкілдері асығыс мәлімдемелер жасаудан сақтанып отыр деп сенемін. Сондай-ақ, Ресей бұл оқиғаға кінәлі болса да, бұл туралы қатты дауыстап айтудың қажеті жоқ деп санайтындар бар. Олар тығыз ынтымақтастықты бұзбауды көздейді. Мұндай пікірлердің Бакуде айтылып жатқаны даусыз.
- Таулы Қарабақтағы жағдайдың қоғамдық реакцияның кешігуіне қандай да бір әсері бар ма?
- Таулы Қарабақ бойынша бейбітшілік келісіміне қол қойылады деген болжамдар болған. Мен әрқашан бұл сценарийге күмәнмен қарағанмын. Ұшаққа қатысты оқиға жағдайды жеңілдетпейді. Бірақ бұл мәселенің шешілмеуінің басты себебі деп ойламаймын.
- Қалай ойлайсыз, Әзербайжан осы жағдайды Кремльмен қандай да бір жабық келіссөздер үшін пайдалануға тырыса ма?
- Мәскеу жауапкершілікті азайту үшін не ұсына алатыны әзірге белгісіз. Бұл қаржылай өтемақы болуы да мүмкін. Путин және басқа да көптеген басшылар бәрін де ақшамен шешіп үйренген. Ресей үкіметі Әзербайжан арқылы өтетін Солтүстік – Оңтүстік халықаралық көлік дәлізіне бағытталғанинвестицияларын арттыруы немесе аймақтағы кейбір елдерге көрсетіп отырған қолдауын тоқтатуы мүмкін. Бұл Әзербайжанға ұнайтын жағдай болар еді. Бірақ мен Мәскеу тарапынан қандай да бір ауқымды ашық қадамдар жасалады деп ойламаймын. Бұл Путиннің стиліне тән емес.Біз қазірдің өзінде ресейлік насихат машинасы толық күшінде жұмыс істеп жатқанын көріп отырмыз. Оның мақсаты – жағдайды бұлыңғыр етіп, БАҚ-ты «бұл мүмкін бір нұсқа шығар, бірақ басқа да болжамдар бар» деп айтуға мәжбүрлеу. Путин дәуірінде дезинформацияның мақсаты – альтернативті шындықты жасау емес, нақты оқиғаның не екенін анықтау мүмкіндігін жоюекенін ұмытып кетеміз. Яғни, Путин адамдардың оның альтернативті көзқарасына сенуін емес, олардың ештеңеге сенбеуін қалайды. Бұл – Путинрежимінің айқын сипаттамасы.
- Мұнда тағы бір маңызды тарап – Қазақстан. Талқыланып жатқан болжамдардың бірі бойынша, зымыранмен зақымданған ұшаққа Шешенстанда шұғыл қонуға рұқсат берілмеген болуы мүмкін. Себебі оқиғаның мән-жайын жасыру қажет болған. Нәтижесінде ұшақ Қазақстанға бет алып апатқа ұшырады. Ұшақта Қазақстан азаматтары да болған. Бұл Ресей мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынасқа әсер етеді деп ойлайсыз ба?
- Меніңше, Қазақстан бұл жағдайға өте қаттыренішті. Президент Тоқаевтың ұстанымын ескерсек, бұл оқиға алдағы айларда Қазақстанның Мәскеуге деген реакциясына Бакудің реакциясынақарағанда да көбірек әсер етуі мүмкін. Себебі Тоқаев Әлиев емес. Бұл екеуі мүлдем әртүрлі басшылар.
Осындайда ұзын ұшу-қону жолақтары қай жерде орналасқан деген сұрақ туындайды. Зақымдалған ұшақ ұзын және кең ұшу-қону жолағына қонуды қалаған болу керек. Бұл сәтті қону ықтималдығын арттырады. Алайда Солтүстік Кавказдағы әуежайлардың көбінде өте ұзын және кең ұшу-қону жолақтары жоқ. Дегенмен, Махачқала мен Буйнакскіде шұғыл қону үшін ең қолайлы жағдайлар бар. Сондай-ақ, ірі мұнай өнеркәсібі орталығы болып табылатын Ақтауда Ан-124 секілді үлкен әуе кемелерін қабылдай алатын үлкен ұшу-қону жолақтары бар. Демек, ресейліктердің алдын ала дайындалған іс-қимыл жоспары болмағаны анық. Бұл ұшақтың әрі қарай жүздеген шақырымға ұшуына себеп болды. Әдетте зымыран ұшақты зақымдаса, ол бірден құлайды. Егер бұл ұшақ шын мәнінде зениттік қарудан соққы алған болса, ары қарай жүздеген шақырым ұшып өтіп, ең қолайлы қону жолағын іздеу үшін Ресейдің әуе кеңістігінен шыға алған болса, бұл жағдай қосымша зерттеуді қажет етеді. Біз әлі бұл туралы талқыламадық.
- Соңында Ресейдің ішкі саясаты туралы сұрағым келеді. Өзіңіз айтқан бір болжам бойынша Мәскеу Солтүстік Кавказда мұндай қарудың қолданылуын бақыламады. Бұл Путиннің айналасындағы жағдайға қалай әсер етеді деп ойлайсыз?
- Бұл Ресейдің ішкі саясатына әсер ететін күдіктерді күшейтеді. Өйткені Шешенстан мен кейбір басқа өңірлердің қаруларды қолданудағы дербестігі Мәскеудің толық бақылауынан тыс қалды деген күдік күшейеді. Аймақ елдерінің бірқатары Ресейге ұшатын рейстерді тоқтатып жатыр. Мен бұл жағдай халықтық наразылыққа алып келмейді деп ойламаймын. Бұл қалай болғанда да Путин саясатына деген наразылықтың артуына әкеледі. Ол Ресейдің оқшаулануына әкеледі және оның Шешенстандағы жағдайды толық бақылауда ұстаудағы әлсіздігін көрсетеді. Егер бұны шынымен де Шешенстандағы Кремльге формальды түрде бағынатын күштер жасағаны анықталса, Путин Рамзан Қадыровты алмастыру туралы шешім қабылдауы мүмкін. Бұл Ресей үшін бетбұрыс жасап, Солтүстік Кавказда айтарлықтай дүмпу тудырады. Сондай-ақ ел басқарудағы ұлттық радикалды тәсілді күшейтуі ықтимал.
