Jýyrda «Amanat» partııasynyń «Mıras» keńesinde V Dúnıejizilik Kóshpendiler oıynyna qatysty keıbir taqyryptar qozǵalypty. Sonyń ishinde sharanyń ataýyna da baılanysty jaıttar sóz bolǵan eken.
Atap aıtqanda, «kóshpendi» sózi. Bul neologızm/jańasózdiń máselesi maıshammen 90-jyldary qaralǵan. Árıne, osy attas roman avtoryn bas salyp kinálaý da durys emes, onyń ústine tarıhı derekke qaraǵanda romannyń ataýyn sol kezdegi sovettik redaktorlar ózderinshe atap jibergen jáne «nomad» sóziniń balamasyn osylaısha termınolog/leksıkolog emes, redaktor jasapty. Ol kezde solaı bola beretin.
«Kóshpendi» týraly «Qazaq ádebıeti» (álde basqa gazet pe eken?) gazetinde Aqseleý Seıdimbektiń kótergeni bar. Ol kisiniń shamamen aıtqany mynaý: buıryq raıly etistikke –yndy/-indi, -ndy/ndi jurnaqtary qosylǵanda jaǵymsyz maǵynadaǵy sóz týyndaıdy, mysaly, jýyndy, shaıyndy, alqyndy, óshpendi... Durys kóterilgen bul lıngvıstıkalyq túıtkilge biz de bes tıyndy qosqanbyz sonda. Atalmysh sózjasam kezinde tek qana jaǵymsyz semantıkalyq sózder emes, beıtarap sózder de týyndaıtynyn jetkizdik, máselen: qos+yndy, azaıt+yndy, kóbeıt+indi taǵy sol sııaqty. Al endi teris buıryq raıly etistikpen (kóshpe,qospa,aıtpa,bólme) bundaı sózjasam múldem kezdespeıtinin, sol sebepti, «kóshpe+ndi» sóziniń jasalý joly tilbuzar úlgi ekenin keltirgenbiz. Sol sózimizde áli turamyz.
Árıne, joqqa shyǵarý jetkiliksiz, óz nusqańdy aıtpasań, paıymyń jartykesh degen sóz. «Nomad» nemese «kochevnık» uǵymdaryna tilimizde obastan tikeleı balama qalyptaspaǵany ras, sebebi, ózimizdi ózimiz olaı Ebropasha jiktegen halyq emespiz. Al endi ýaqyt talabyna saı bul sózderge jatyq balama kerek jáne tilimizdegi jat sózjasamǵa qurylǵan jalǵan sózderdi yǵystyrmasaq, tildiń ishki áleýeti álsirep, sózjasam qabyleti ydyraıdy, tilimizdiń qurylymyna, qabyletine senim bolmaıdy. Ol úshin, prezıdent Toqaev aıtqandaı, «Qazir – ǵylym men bilimniń zamany» degen paıymdy baǵdarǵa alý kerek. Daqpyrtpen sóz jasap, «qyltıma» deńgeıindegi leksıkologııany qutqarý qajet-aq.
Sonymen «daýdyń basy – Daırabaıdyń kók sıyry» degen sovettik máteldi alsaq, grektiń «nomades» - kóshpeli, uǵymynan orystyń «kochevnık» kálki sózi qalyptasty. Shyndyǵynda ejelgi grektiń bul sózi «atty» degen maǵynaǵa kóbirek jýyq. Óıtkeni kóshpeli syǵan ol kezde de bolǵanyna shúbá joq. Biraq olar atsyz, at pen arbany keıingi ǵasyrlarda ǵana ıelendi.
Sonymen «kochevnıktiń» túbiri de tórktiń «kósh-koch» sózi ekeni málim. Bul sózdi qyrǵyzdar ózderinshe kálkilep «kóshmen» sózin qalyptastyrdy. Bylaı aıtqanda, bundaı sózjasam qyrǵyzda da, qazaqta da kezdespeıdi, degenmen olar bas qatyrmastan «kósh» ári zat esim, ári buıryq raıly etistikke «men/adam» sózin tirkep ala saldy. Bundaı sózdiń ejelgi bir nusqasy bizde de bar: óshpen+di. Ósh, kek uǵymdaryna men/pen/man sekildi adam uǵymyn beretin sózder tirkelgen nusqa burynyraqta qoldanylsa kerek... Biraq bul qazaqsha úndestik zańyn saqtaǵan sóz retinde «kóshpen» bolar edi. Qazyrǵy «túrikpen» sózin, sıngormonızmin sylyp tastap, orys tilinen «túrikmen» deý – ábes.
«Nomadqa» balama bolatyn tilimizde túrli múmkindikter men nusqalar bar. Sonyń biri – kósher+men, bul kórermen, oqyrman sekildi úlgilerge súıenip jasaýǵa bolatyn nusqa. Bul sózjasamnyń ózi taıaýda, sovettik dáýirde paıda bolǵan sharýa desek, qatelespespiz. Bul sózjasam belgili bir qabyletke qatysty jasalady, al ómir saltynya qatysy joq. Bul nusqa ómir saltynan góri belgili bir naqty sýbektige qatysty.
Endi bir nusqa – kósh+egen. Bul sózjasam úlgisi mynaý: kór+egen, al+aǵan, ber+egen, júr+egen, qash+aǵan... Belgili bir qabyletti meńgerý daǵdysyn bildiredi. Negizi «nomad» sózine balama bolatyn laıyq nusqa. Biraq sińistirý túıtkili bar jáne azdap jaǵymsyzdaý estiledi.
Al endi «kóshpendige» balama túrde qoldanysqa túsip júrgen «kóshpeli» sózi shyn máninde zat esim emes, syn esim: kóshpeli qum, kóshpeli halyq degen sóz tirkesterin quraıtyn anyqtaýysh qana. Óz aldyna bul kóptik jalǵaýyn jalǵaýǵa ári zat esimniń tulǵasy bolýǵa jaramaıdy: kóshpeli+ler deý múlde durys emes, tildiń sózjasamyn buzady! Aıtýǵa da ıkemsiz. Bir sózde bir emes eki birdeı L dybysy kelgende, sóıleýshini tuttyǵýǵa májbúr etedi.
Taǵy bir nusqa bar, ony belgili tarıhshy, jazýshy Qoıshyǵara Salǵarauly usynyp, óz týyndylarynda qoldandy, ol: kóshkinshi sózi. Bul da jańa sóz, keıbir aımaqta qoldanǵan da mysaly bar, biraq ol nomadqa qatysty emes. Alaıda, qazaq tiliniń dástúrli sózjasamyna kelmeıdi, ádette –shy/shi jurnaqtary bolymsyz etistikke jalǵanady: oqý+shy, bilý+shi,nusqaý+shy... Bulaı bolsa jatyq ári qabyldaýǵa, aıtýǵa jeńil bolar edi. Al «kóshkinshiniń» quramy aýyr: eki túbirden turady – kósh jáne kóshkin. Sońǵy túbir múldem basqa semantıkaǵa jeteleıdi: belgili bir nárseniń údere kóshý qubylysyn aıǵaqtaıdy: qum kóshkini, qar kóshkini... Árıne, «ótkin+shi» sekildi sózjasam bar, biraq bul zat esimdi emes, belgili bir úderisti nusqap tur. Al adamǵa qatysty «kóshkin» sózi emes, «kósh» sózi qoldanylady. Sol sebepti bul da tildiń sózjasam qabyletin bolashaqta buzyp jiberetin nusqa.
Negizi, «nomad» uǵymy kóshpeli halyqtardyń ómir salty men mádenıetine, órkenıetine qatysty áleýmettik termınge aınalǵan sóz. Kontekske qaraı bul sózge «atty» balamasyn da paıdalanýǵa bolady. Sebebi, qazaq halqy jaı ǵana kóshpeli emes, onyń aty bolǵandyqtan kóship-qondy, al aty men túıesi joqtar, amalsyz «jataq» boldy. Bul sóz kázirgi osedlost» uǵymynyń qazaqy balamasy bolatyn. Bul tujyrymnan atty mádenıet, atty halyq, atty órkenıet, attylar sózi týyndap jatyq termınge ulasary sózsiz. Al shyndyǵyna kelgende barynsha dáldeý ári yńǵaıly nusqa sol – «kóshpen» sózi. Bul túrikpen – túrik adam degen syqyldy, kósh+pen – kósh adamy degendi bildiredi ári «kóshpendi» sóziniń túbiri, sińisýge qolaıly.
Saıyp kelgende, qoǵamnyń jańarýy sananyń jańǵyrýynan bastalady. Ol úshin osyndaı koneptilerdi jańartý, jańa paradıgma usyný ǵana qoǵamdy alǵa bastyrady.
Jalpy bizdiń qazaqy ortada leksıkologııa, termınologııa degen ǵylym salasyna qatysty osyndaı taldaý men talastar kóbine erejesiz tóbeleske aınalady. Sebebi, kirisetin keıbir azamattar atalǵan ǵylymǵa qatysty talaptardy eskergisi kelmeı, óz paıymyn ǵana moıyndatýǵa múddeli bolǵandyqtan. Osylaısha birshama pikirler aıtylyp, jazyla kele, onyń toóqeterin ǵylymı túrde taratyp, taldap, bekitetin bir mekeme bolsa ǵoı dep armandaısyń amalsyz.
Serik Erǵalı
