جۋىردا «امانات» پارتياسىنىڭ «ميراس» كەڭەسىندە V دۇنيەجىزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىنا قاتىستى كەيبىر تاقىرىپتار قوزعالىپتى. سونىڭ ىشىندە شارانىڭ اتاۋىنا دا بايلانىستى جايتتار ءسوز بولعان ەكەن.
اتاپ ايتقاندا، «كوشپەندى» ءسوزى. بۇل نەولوگيزم/جاڭاسوزدىڭ ماسەلەسى مايشاممەن 90-جىلدارى قارالعان. ارينە، وسى اتتاس رومان اۆتورىن باس سالىپ كىنالاۋ دا دۇرىس ەمەس، ونىڭ ۇستىنە تاريحي دەرەككە قاراعاندا روماننىڭ اتاۋىن سول كەزدەگى سوۆەتتىك رەداكتورلار وزدەرىنشە اتاپ جىبەرگەن جانە «نوماد» ءسوزىنىڭ بالاماسىن وسىلايشا تەرمينولوگ/لەكسيكولوگ ەمەس، رەداكتور جاساپتى. ول كەزدە سولاي بولا بەرەتىن.
«كوشپەندى» تۋرالى «قازاق ادەبيەتى» (الدە باسقا گازەت پە ەكەن؟) گازەتىندە اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ كوتەرگەنى بار. ول كىسىنىڭ شامامەن ايتقانى مىناۋ: بۇيرىق رايلى ەتىستىككە –ىندى/-ءىندى، -ءندى/ندى جۇرناقتارى قوسىلعاندا جاعىمسىز ماعىناداعى ءسوز تۋىندايدى، مىسالى، جۋىندى، شايىندى، القىندى، وشپەندى... دۇرىس كوتەرىلگەن بۇل لينگۆيستيكالىق تۇيتكىلگە ءبىز دە بەس تيىندى قوسقانبىز سوندا. اتالمىش ءسوزجاسام كەزىندە تەك قانا جاعىمسىز سەمانتيكالىق سوزدەر ەمەس، بەيتاراپ سوزدەر دە تۋىندايتىنىن جەتكىزدىك، ماسەلەن: قوس+ىندى، ازايت+ىندى، كوبەيت+ىندى تاعى سول سياقتى. ال ەندى تەرىس بۇيرىق رايلى ەتىستىكپەن (كوشپە،قوسپا،ايتپا،بولمە) بۇنداي ءسوزجاسام مۇلدەم كەزدەسپەيتىنىن، سول سەبەپتى، «كوشپە+ندى» ءسوزىنىڭ جاسالۋ جولى ءتىلبۇزار ۇلگى ەكەنىن كەلتىرگەنبىز. سول سوزىمىزدە ءالى تۇرامىز.
ارينە، جوققا شىعارۋ جەتكىلىكسىز، ءوز نۇسقاڭدى ايتپاساڭ، پايىمىڭ جارتىكەش دەگەن ءسوز. «نوماد» نەمەسە «كوچەۆنيك» ۇعىمدارىنا تىلىمىزدە وباستان تىكەلەي بالاما قالىپتاسپاعانى راس، سەبەبى، ءوزىمىزدى ءوزىمىز ولاي ەبروپاشا جىكتەگەن حالىق ەمەسپىز. ال ەندى ۋاقىت تالابىنا ساي بۇل سوزدەرگە جاتىق بالاما كەرەك جانە تىلىمىزدەگى جات سوزجاسامعا قۇرىلعان جالعان سوزدەردى ىعىستىرماساق، ءتىلدىڭ ىشكى الەۋەتى السىرەپ، ءسوزجاسام قابىلەتى ىدىرايدى، ءتىلىمىزدىڭ قۇرىلىمىنا، قابىلەتىنە سەنىم بولمايدى. ول ءۇشىن، پرەزيدەنت توقاەۆ ايتقانداي، «قازىر – عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ زامانى» دەگەن پايىمدى باعدارعا الۋ كەرەك. داقپىرتپەن ءسوز جاساپ، «قىلتيما» دەڭگەيىندەگى لەكسيكولوگيانى قۇتقارۋ قاجەت-اق.
سونىمەن «داۋدىڭ باسى – دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەگەن سوۆەتتىك ماتەلدى الساق، گرەكتىڭ «نومادەس» - كوشپەلى، ۇعىمىنان ورىستىڭ «كوچەۆنيك» كالكى ءسوزى قالىپتاستى. شىندىعىندا ەجەلگى گرەكتىڭ بۇل ءسوزى «اتتى» دەگەن ماعىناعا كوبىرەك جۋىق. ويتكەنى كوشپەلى سىعان ول كەزدە دە بولعانىنا ءشۇبا جوق. بىراق ولار اتسىز، ات پەن اربانى كەيىنگى عاسىرلاردا عانا يەلەندى.
سونىمەن «كوچەۆنيكتىڭ» ءتۇبىرى دە توركتىڭ «كوش-كوچ» ءسوزى ەكەنى ءمالىم. بۇل ءسوزدى قىرعىزدار وزدەرىنشە كالكىلەپ «كوشمەن» ءسوزىن قالىپتاستىردى. بىلاي ايتقاندا، بۇنداي ءسوزجاسام قىرعىزدا دا، قازاقتا دا كەزدەسپەيدى، دەگەنمەن ولار باس قاتىرماستان «كوش» ءارى زات ەسىم، ءارى بۇيرىق رايلى ەتىستىككە «مەن/ادام» ءسوزىن تىركەپ الا سالدى. بۇنداي ءسوزدىڭ ەجەلگى ءبىر نۇسقاسى بىزدە دە بار: وشپەن+دى. ءوش، كەك ۇعىمدارىنا مەن/پەن/مان سەكىلدى ادام ۇعىمىن بەرەتىن سوزدەر تىركەلگەن نۇسقا بۇرىنىراقتا قولدانىلسا كەرەك... بىراق بۇل قازاقشا ۇندەستىك زاڭىن ساقتاعان ءسوز رەتىندە «كوشپەن» بولار ەدى. قازىرعى «تۇرىكپەن» ءسوزىن، سينگورمونيزمىن سىلىپ تاستاپ، ورىس تىلىنەن «تۇرىكمەن» دەۋ – ابەس.
«نومادقا» بالاما بولاتىن تىلىمىزدە ءتۇرلى مۇمكىندىكتەر مەن نۇسقالار بار. سونىڭ ءبىرى – كوشەر+مەن، بۇل كورەرمەن، وقىرمان سەكىلدى ۇلگىلەرگە سۇيەنىپ جاساۋعا بولاتىن نۇسقا. بۇل ءسوزجاسامنىڭ ءوزى تاياۋدا، سوۆەتتىك داۋىردە پايدا بولعان شارۋا دەسەك، قاتەلەسپەسپىز. بۇل ءسوزجاسام بەلگىلى ءبىر قابىلەتكە قاتىستى جاسالادى، ال ءومىر سالتىنىا قاتىسى جوق. بۇل نۇسقا ءومىر سالتىنان گورى بەلگىلى ءبىر ناقتى سۋبەكتىگە قاتىستى.
ەندى ءبىر نۇسقا – كوش+ەگەن. بۇل ءسوزجاسام ۇلگىسى مىناۋ: كور+ەگەن، ال+اعان، بەر+ەگەن، جۇر+ەگەن، قاش+اعان... بەلگىلى ءبىر قابىلەتتى مەڭگەرۋ داعدىسىن بىلدىرەدى. نەگىزى «نوماد» سوزىنە بالاما بولاتىن لايىق نۇسقا. بىراق ءسىڭىستىرۋ تۇيتكىلى بار جانە ازداپ جاعىمسىزداۋ ەستىلەدى.
ال ەندى «كوشپەندىگە» بالاما تۇردە قولدانىسقا ءتۇسىپ جۇرگەن «كوشپەلى» ءسوزى شىن مانىندە زات ەسىم ەمەس، سىن ەسىم: كوشپەلى قۇم، كوشپەلى حالىق دەگەن ءسوز تىركەستەرىن قۇرايتىن انىقتاۋىش قانا. ءوز الدىنا بۇل كوپتىك جالعاۋىن جالعاۋعا ءارى زات ەسىمنىڭ تۇلعاسى بولۋعا جارامايدى: كوشپەلى+لەر دەۋ مۇلدە دۇرىس ەمەس، ءتىلدىڭ ءسوزجاسامىن بۇزادى! ايتۋعا دا يكەمسىز. ءبىر سوزدە ءبىر ەمەس ەكى بىردەي ل دىبىسى كەلگەندە، سويلەۋشىنى تۇتتىعۋعا ءماجبۇر ەتەدى.
تاعى ءبىر نۇسقا بار، ونى بەلگىلى تاريحشى، جازۋشى قويشىعارا سالعاراۇلى ۇسىنىپ، ءوز تۋىندىلارىندا قولداندى، ول: كوشكىنشى ءسوزى. بۇل دا جاڭا ءسوز، كەيبىر ايماقتا قولدانعان دا مىسالى بار، بىراق ول نومادقا قاتىستى ەمەس. الايدا، قازاق ءتىلىنىڭ ءداستۇرلى ءسوزجاسامىنا كەلمەيدى، ادەتتە ء–شى/شى جۇرناقتارى بولىمسىز ەتىستىككە جالعانادى: وقۋ+شى، ءبىلۋ+شى،نۇسقاۋ+شى... بۇلاي بولسا جاتىق ءارى قابىلداۋعا، ايتۋعا جەڭىل بولار ەدى. ال «كوشكىنشىنىڭ» قۇرامى اۋىر: ەكى تۇبىردەن تۇرادى – كوش جانە كوشكىن. سوڭعى ءتۇبىر مۇلدەم باسقا سەمانتيكاعا جەتەلەيدى: بەلگىلى ءبىر نارسەنىڭ ۇدەرە كوشۋ قۇبىلىسىن ايعاقتايدى: قۇم كوشكىنى، قار كوشكىنى... ارينە، «وتكىن+شى» سەكىلدى ءسوزجاسام بار، بىراق بۇل زات ەسىمدى ەمەس، بەلگىلى ءبىر ۇدەرىستى نۇسقاپ تۇر. ال ادامعا قاتىستى «كوشكىن» ءسوزى ەمەس، «كوش» ءسوزى قولدانىلادى. سول سەبەپتى بۇل دا ءتىلدىڭ ءسوزجاسام قابىلەتىن بولاشاقتا بۇزىپ جىبەرەتىن نۇسقا.
نەگىزى، «نوماد» ۇعىمى كوشپەلى حالىقتاردىڭ ءومىر سالتى مەن مادەنيەتىنە، وركەنيەتىنە قاتىستى الەۋمەتتىك تەرمينگە اينالعان ءسوز. كونتەكسكە قاراي بۇل سوزگە «اتتى» بالاماسىن دا پايدالانۋعا بولادى. سەبەبى، قازاق حالقى جاي عانا كوشپەلى ەمەس، ونىڭ اتى بولعاندىقتان كوشىپ-قوندى، ال اتى مەن تۇيەسى جوقتار، امالسىز «جاتاق» بولدى. بۇل ءسوز كازىرگى وسەدلوست» ۇعىمىنىڭ قازاقى بالاماسى بولاتىن. بۇل تۇجىرىمنان اتتى مادەنيەت، اتتى حالىق، اتتى وركەنيەت، اتتىلار ءسوزى تۋىنداپ جاتىق تەرمينگە ۇلاسارى ءسوزسىز. ال شىندىعىنا كەلگەندە بارىنشا دالدەۋ ءارى ىڭعايلى نۇسقا سول – «كوشپەن» ءسوزى. بۇل تۇرىكپەن – تۇرىك ادام دەگەن سىقىلدى، كوش+پەن – كوش ادامى دەگەندى بىلدىرەدى ءارى «كوشپەندى» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى، سىڭىسۋگە قولايلى.
سايىپ كەلگەندە، قوعامنىڭ جاڭارۋى سانانىڭ جاڭعىرۋىنان باستالادى. ول ءۇشىن وسىنداي كونتسەپتىلەردى جاڭارتۋ، جاڭا پاراديگما ۇسىنۋ عانا قوعامدى العا باستىرادى.
جالپى ءبىزدىڭ قازاقى ورتادا لەكسيكولوگيا، تەرمينولوگيا دەگەن عىلىم سالاسىنا قاتىستى وسىنداي تالداۋ مەن تالاستار كوبىنە ەرەجەسىز توبەلەسكە اينالادى. سەبەبى، كىرىسەتىن كەيبىر ازاماتتار اتالعان عىلىمعا قاتىستى تالاپتاردى ەسكەرگىسى كەلمەي، ءوز پايىمىن عانا مويىنداتۋعا مۇددەلى بولعاندىقتان. وسىلايشا ءبىرشاما پىكىرلەر ايتىلىپ، جازىلا كەلە، ونىڭ تووقەتەرىن عىلىمي تۇردە تاراتىپ، تالداپ، بەكىتەتىن ءبىر مەكەمە بولسا عوي دەپ ارماندايسىڭ امالسىز.
سەرىك ەرعالي
