كەنەسارى حاننىڭ قايتىس بولۋىمەن قازاق حاندىعى جويىلدى دەپ ەسەپتەسەك، سودان بەرگى ءبىر جارىم عاسىرداي ۋاقىت ىشىندە تاريحىمىز كىسى تانىماستاي بۇرمالاندى، وزگەردى، سانادان ءوشىرىلدى. ۇلتتىڭ شىنايى تاريحىن بىلەتىن قازىنا كەۋدە تۇلعالار قۋدالاۋعا ۇشىرادى. تاريحي تۇلعالاردىڭ اتىن اتاۋ، ءدىني سەنىم-نانىمدى اسپەتتەۋ، سالت-ءداستۇردى ۇستانۋ، تاريحي توپونيمدەردى اۋىزعا الۋ، ەتنولوگياعا - ۇلتتىڭ ەتنوگەنەزىنە مويىن بۇرۋ... ءبارى-ءبارى دە اۋىر قىلمىس بولىپ ەسەپتەلدى. سونىڭ سالدارىنان ءتول تاريحىنا سەنبەيتىن، تۋعان حالقىنىڭ قۇندىلىقتارىنا مۇرىن شۇيىرە قارايتىن، وتارشىلدار جازىپ بەرگەن «تاريحتى» عانا تۇمار تۇتاتىن جاعدايعا جەتتىك.
دەگەنمەن، داتكە قۋات، تاۋەلسىز ەل بولىپ، ازاتتىق ايدىنىنا شىققالى بەرى ءتۇپتامىرىمىزدى تۇگەندەۋگە دەگەن، سانادان وشىرىلگەن، بۇرمالانعان تاريحتى جونگە كەلتىرۋگە دەگەن ۇمتىلىس تولاستاعان ەمەس. اسىرەسە قاسىم-جومارت كەمەلۇلى بيلىك باسىنا كەلگەلى بەرى بۇل تاراپتاعى قۇلشىنىس قارقىن الا ءتۇستى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن سوڭعى جىلدارى جەتى تومدىق قازاقتىڭ جاڭا، جۇيەلى تاريحىنىڭ جازىلا باستاۋى، قازاق حاندىعىنىڭ گەنەزيسىنە (جوشى ۇلىسىنىڭ 800 جىلدىعى) دەگەن ىزدەنىس، وتاندىق گۋمانيتارلىق عىلىمدارعا دەگەن قولداۋدىڭ ەسەلەپ ارتا ءتۇسۋى... وسىنىڭ ءبارى دە ۇلتتىڭ تەك-توركىنىن انىقتاۋعا، بۇرمالانعان، ۇمىتتىرىلعان تاريحتى قالپىنا كەلتىرۋگە دەگەن ىرگەلى بەتبۇرىس، باتىل ۇمتىلىس ەكەنى حاق.
ەل پرەزيدەنتى ق.ك.توقاەۆتىڭ 2021 جىلدىڭ 5 قاڭتارىندا «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە جاريالانعان «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا ايتىلعان: «ءاربىر حالىق ءوزىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن ءوزى جازۋعا ءتيىس. بوتەن يدەولوگيانىڭ جەتەگىمەن جۇرۋگە بولمايدى. ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان جازىلعان شەجىرە ۇرپاقتىڭ ساناسىن وياتىپ، ۇلتتىڭ جادىن جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى» دەگەن كوشەلى كوزقاراسى وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. ايتىپ ايتپاي «بوتەن يدەولوگيانىڭ جەتەگىمەن» كەتكەن تاريحي ەسىمدەر، جەر-سۋ، ۇلت-ۇلىس، اتاق-دارەجە اتاۋلارىن قالپىنا كەلتىرۋ، تۇراقتاندىرۋ ماسەلەلەرى سوڭعى جىلدارى عىلىم سالالارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە وتاندىق تاريحىمىزدىڭ، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ، تۇرىكولوگيا عىلىمىڭ، ءتىپتى ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
ەتنولوگيا عىلىمى – حالىقتاردىڭ شىعۋ تەگىن، ءتۇپ-توركىنىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن عىلىم. وتارشىلدار اياۋسىز بۇزىپ، بۇرمالاپ كەتكەن سالانىڭ ءبىرى، تاعى دا وسى ەتنولوگيا عىلىمى. بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ ەتنوستىق تەك-توركىنى – سول حالىقتىڭ تاريحي-گەوگرافيالىق قونىستانۋ سيپاتى مەن تاريحتاعى كوشى-قون، وزگە حالىقتارمەن مادەني، ساۋدا-ساتتىق تاعى باسقا بايلانىستارىنان مول ماعلۇمات بەرەتىن بىردەن-ءبىر دەرەككوزى. تاريحىمىزدى جاڭاشا كوزقاراسپەن جازىپ، تۇگەندەپ، جۇيەلەپ جاتقان تۇستا بۇرىنعى وتكەن ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ، بۇرمالانعان تاريحي اتاۋ-تەرميندەردى قالپىنا كەلتىرۋ – جالاڭ عىلىم ءۇشىن عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعى، بىرلىگى، قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن دە وتە وتكىر ماسەلە، اسا قاجەتتى قادام.
وتارشىلدار باستاپ بۇرمالاپ قولدانعان، ءوزىمىز ءلاپبايلاپ ىلەسە شاۋىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن «تۇركى»، «تۇركي» دەپ قاتە قولدانىلىپ جۇرگەن اتاۋدىڭ ءبىرى – «تۇرىك» ءسوزى.
«تۇرىك» ءسوزى ەڭ العاش ەتنونيم رەتىندە ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ VI عاسىرىندا حاتقا تۇسكەن. بۇل تۋرالى قىتايدىڭ بەلگىلى تۇرىكولوگ عالىمى وۋ يان بىلاي دەيدى: «تۇرىك ءسوزى العاش رەت «چجوۋ كىتابى·يۋۆەنتسزەنىڭ ءومىربايانى تاراۋىندا» كەزدەسەدى، وندا بىلاي دەلىنگەن: «باتىس ۆەي اۋلەتىنىڭ يمپەراتورى ۆەن بيلىگىنىڭ سەگىزىنشى جىلى، ب.ج.س. 542 ج... جىل سايىن وزەنگە مۇز قاتقاندا تۇرىكتەر كەلىپ باسىپ الادى». ال «چجوۋ كىتابى. تۇرىكتەر بايانىندا» تۇرىك ءسوزىنىڭ ماعىناسى تۇسىندىرىلەدى: «تۇركىلەر التاي تاۋىنىڭ كۇنگەي بەتىندە ءومىر سۇرەدى. التاي تاۋىنىڭ پوشىمى دۋلىعاعا ۇقسايتىندىقتان، ولار ادەتتە دۋلىعانى «تۇرىك» دەپ اتايدى، سوندىقتان ولار تۇرىك بولىپ اتالدى. تاياۋ زامانعى زەرتتەۋلەر دينليڭ، شۋلە، تەلە سوزدەرىنىڭ «تۇرىك» ءسوزىنىڭ وزگەرىسكە تۇسكەن ءتۇرى دەپ قارايدى. ال ءتىل ماماندارى «تۇرىك» ءسوزى – كۇشتى، قۋاتتى، قايسار دەگەن ماعىنانى ءبىلدىرەدى دەپ تاپسىرلەيدى» («قىتاي ۇلتتىق اعارتۋى» جۋرنالى، №12, 2019 جىل. قحر، بەيجىڭ).
قىتايدىڭ تاعى ءبىر الەمگە ايگىلى تۇرىكولوگ عالىمى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور چجاڭ تەشان 2005 جىلى شىققان «تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ دەرەكناماسى» اتتى مونوگرافياسىندا: «تۇرىك ءسوزى كەڭ جانە تار ماعىناعا يە. كەڭ ماعىناسىنداعى تۇرىك ءسوزى تۇرىك حاندىعىنان بۇرىنعى، ودان كەيىنگى كەزەڭدەردەگى بارلىق تۇرىك تىلدەس تايپالار مەن حالىقتاردى مەڭزەيدى. تۇرىك حاندىعىنىڭ گۇلدەنۋ داۋىرىنەن بۇرىنعى دينليڭ، دەلي، تەلە سەكىلدى تايپالاردىڭ اتتارى تۇرىك ءسوزىنىڭ ءار ءتۇرلى تاڭبالانعان ءتۇرى بولۋى مۇمكىن. تۇرىك حاندىعىنان كەيىنگى حۋەيحە (حۋەيگۋ), وعىز تايپالارى دا كەڭ ماعىناسىنداعى تۇرىك ۇعىمىنا جاتادى. ال تار ماعىناسىنداعى تۇرىك ءسوزى – VI-VIII عاسىرلار ارالىعىندا بۇگىنگى التاي تاۋىنىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرى مەن موڭعول ۇستىرتىندە تۇرىك حاندىعىن قۇرعان، سونداي-اق ورتا ازيادا وركەن جايعان حالىق» – دەپ جازادى.
ەندەشە «تۇرىك» دەگەن ءسوزدى بۇرمالاپ «تۇركى» نەمەسە «تۇركي» دەپ قولدانۋ قايدان شىقتى؟ ەندى وسى ماسەلەگە از-كەم نازار اۋدارايىق.
قىتايدىڭ تاريحي جازبالارىنداعى ورتا ازيا مەن قازاقستانعا قاتىستى دەرەكتەر ەڭ العاش ورىس ميسسيونەرى ن.يا.ءبيچۋريننىڭ اۋدارماسىمەن ورىسشا، فرانتسۋز عالىمى ە.شاۆاننىڭ اۋدارماسىمەن فرانتسۋزشا جارىق كورىپ، سول ارقىلى ەۋروپاعا تانىلدى دا، ونداعى دەرەكتەر مەن اتاۋ تەرميندەر قىتاي ءتىلىن بىلمەيتىن الەم تۇرىكولوگتەرى مەن ورتا ازيا ايماعىن زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي دايەكتەرىنىڭ نەگىزى بولىپ قالدى. ناتيجەسىندە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى ەڭبەكتەگى تاريحي ەتنوستىق اتاۋلار، توپونيمدەر مەن ونوماستيكالىق اتاۋلار وزگەرىسسىز قالىپ كەلەدى. ارادا ەكى عاسىر وتسە دە قازىرگە دەيىن قىتاي جىلنامالارىنداعى تۇرىكىلىك حاندىقتار مەن كىسى ەسىمدەرى، مانساپ-شەن اتاۋلارى، توپونيمدەر مەن ونوماستيكالىق اتاۋلارعا تاريحي تۇرعىدا ءمان بەرىلەدى دە، لينگۆيستيكالىق جاعى ەسكەرىلمەيدى. سونىڭ ءبىرى – ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «تۇرىك» ءسوزى. ەجەلگى تۇرىكتەردى قىتايلار ءوز زامانىندا «突厥» (تۋ-تسزۋە – tu jue) دەپ تاڭبالادى. الايدا وسى «突厥» (tu jue) دەگەن يەروگليفتىڭ قىتايشا وقىلۋى تۋرالى قىتايدىڭ تاعى ءبىر تۇرىكولوگ عالىمى، پروفەسسور چەن ليڭ بىلاي دەيدى: «تۇرىك ءسوزى ەجەلگى تۇرىك بىتىك تاستارىندا «Türk» دەپ تاڭبالانعان. شاماسى قىتايلار (حانتسزۋ) تۇرىك دەگەن ءسوزدى جوۋجاندار ارقىلى ەستىپ-بىلگەن بولۋى كەرەك. سوندىقتان بۇل ءسوز (تۋ تسزۋە) قىتايشاعا موڭعول ءتىلىنىڭ «– ut»، - «üt» دەگەن كوپشە جۇرناقتارى قوسىلىپ اۋدارىلعان. سوندىقتان قىتاي يەروگليفتەرىنىڭ ەسكىشە وقىلۋىندا «突厥» ءسوزى «turk-ut» نەمەسە «türk-üt» دەگەن كوپشە (تۇرىكتەر) ماعىنانى بىلدىرەتىن سوزگە وزگەرىپ كەتكەن» - دەيدى (قاراڭىز: Chen Ling. «Archaeology of Turkic Qaghanids and Cultural Interflouof Eurasian»، 1p. ). سونداي-اق كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەجەلگى تۇرىككە قاتىستى نەمەسە قازىر جالپىلاما تۇرىك تىلدەس حالىقتار تۋرالى ءسوز بولعاندا قىتايلار وسى يەروگليفتى قولدانادى.
ال ورىس سينولوگى ن.يا.بيچۋرين «突厥» ءسوزىن ورىسشا «تيۋركي» دەپ كوپشە ماعىنا ۇستەپ ترانسكريپتسيالادى. سودان باستاپ ەجەلگى تۇرىكتەردى «تيۋركي» دەپ اتاۋ قولدانىسقا ەنىپ كەتتى. ال قازاق زيالىلارى بولسا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بىرىنشىدەن، ۇعىمدىق تۇرعىدان انادولى تۇرىكتەرىمەن شاتاستىرماس ءۇشىن; ەكىنشىدەن، ورىس عالىمىنىڭ تاپسىرلەۋىنە قارسى كەلمەس ءۇشىن، «تيۋركي» دەگەندى وزدەرىنشە قازاقشالاپ «تۇركى» دەپ قولدانىپ العان بولۋى بەك مۇمكىن. وسى تەكتەس جەر-سۋ اتتارىن كارتالاردان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. قىسقاسى، ءبىزدىڭ تىلىمىزدە، عىلىمي ەڭبەكتەرىمىزدە ن.يا.بيچۋرين ءتارجىماسىنان كوشكەن تاريحي اتاۋلار از ەمەس. سونىڭ ىشىندە ەرەكشە توقتالا كەتەتىن ءبىر جەر اتى – تيان-شان. ءتۇپ نۇسقاداعى تۇرىكشە «ءتاڭىرتاۋ» اتاۋىنىڭ قىتاي تىلىندە ماعىنالىق اۋدارما جاسالىپ، 天山(Tianshan – تيان-قىتاي تىلىندە «ءتاڭىر، قۇداي» دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، «شان» – تاۋ دەگەن ءسوزدىڭ اۋدارماسى) دەگەن اتپەن عىلىمي قولدانىسقا ءتۇسىپ كەتۋى، ونىڭ وسى كۇنگە دەيىن قازاق ءتىلدى باسىلىمداردا قولدانىستا ءجۇرۋى عىلىمداعى ۇلكەن قاتەلىكتىڭ ءبىرى. قازاق تاريحىنداعى ءۇيسىن ەلىنىڭ پاتشاسى قىتاي يەروگليفتەرىمەن «昆莫» (kunmo) دەپ جازىلعان بولسا، ونى بۇگىندە قازاق تىلىندە كۇنبي، كۇنمو، كۇنمي، كۇنبەك، گۇنمو ت.ب. تۇرىندە ءارتۇرلى جازىپ ءجۇرمىز. باسقاسى باسقا، ءتىپتى ەنتسيكلوپەديالىق ەڭبەكتەر مەن مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت وقۋلىقتارىندا دا بىرىزدىلىك جوق. ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى مۇنداي بىرىزگە تۇسپەگەن، قاتە اۋدارىلىپ نەمەسە دۇرىس جازىلماي جۇرگەن تاريحي اتاۋلار، ەتنوستىق، ونوماستيكالىق اتاۋلار جۇزدەپ، مىڭداپ كەزدەسەدى. وسىنىڭ وزىنەن عانا ماسەلەنىڭ كۇردەلىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
وزگەنى ايتپاعاندا، بۇگىنگى تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ ءوزى «تۇرىك» ەتنونيمىن ءار ءتۇرلى تاڭبالايدى. انادولى تۇرىكتەرى «türk»، قازاقتار «تۇركى»، وزبەكتەر «تۋركي»، قىرعىزدار «تۇرك»، ازەربايجان، تۇرىكمەندەر «türk»، ماجارلار «török»، ۇيعىرلار «تۇرك» دەپ تاڭبالايدى. الايدا «تۇرك» تاڭبالاۋشىلار كوپ بولعانىمەن، انادولى تۇرىكتەرىمەن شاتاسىپ كەتپەس ءۇشىن بۇل ءسوزدى كوبىنشە جەكە قولدانۋدان قاشقاقتايدى. اتاپ ايتقاندا «ەجەلگى تۇرك»، «تۇرك تىلدەس» دەپ قولدانۋ داعدىعا اينالعان.
قىسقاسى، ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز، جالپى تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ، تۇرىك الەمىنىڭ ارعى تەگى بولىپ ەسەپتەلەتىن حالىقتىڭ اتاۋى – «تۇرىك» ەكەندىگىنە ەش كۇمان جوق. كەڭەستىك كەزەڭدە ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن، «تۇركى»، «تۇركي» دەپ جازىپ، اتا-تەگىمىزدىڭ اتى «قويىرتپاق» بولىپ كەتتى. سوندىقتان، ءبىز – «تۇرىك تەكتەس»، «تۇرىك ءتىلدى» حالىقتارمىز، «تۇرىك ءتىلدى» ەلدەرمىز. سول سەبەپتى «تۇرىك» بولىپ جازىلعانى، جالپىحالىقتىق دەڭگەيدە وسىلاي قولدانىلعانى دۇرىس.
«تۇرىك» ءسوزىن قولدانساق، ارينە، تۇركياداعى انادولى تۇرىكتەرىن اتاعانداي بولاتىندىعىمىز راس. قولدانىستا ەگەر، ەجەلگى تۇرىكتەردى دە، انادولى تۇرىكتەرىن دە «تۇرىك» دەپ تاڭبالاساق، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە وقىرمان ۇعىمدى، اتاۋدى شاتاستىرۋى مۇمكىن. الايدا تۇركيانىڭ تۇرىكتەرى وزدەرىن «تۇرك» دەپ جازادى، ياعني «ر»-دان كەيىن «ءى» قولدانبايدى. ەندەشە بىز «تۇرىك» دەپ، «ر» مەن «ك» دەگەن ەكى داۋىسسىز دىبىستىڭ اراسىنا داۋىستى «ءى» دىبىسىن قوسۋ ارقىلى جالپى ەجەلگى تۇرىكتى («تۇرىك تىلدەس»، «تۇرىك تەكتەس»، «ەجەلگى تۇرىك») بەينەلەسەك، انادولى تۇركتەرىن ءدال ءوزدەرى جازعانداي ەتىپ «تۇرك» دەپ تاڭبالاساق، ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىقتارىن ايقىن كورسەتۋىمىزگە بولار ەدى.
ونىڭ ۇستىنە تۇرىك الەمىندە تەك قازاقستاندا عانا «تۇركى» دەپ قولدانۋ كوبىرەك بەلەڭ الىپ كەتكەنى دە بەلگىلى. ماسەلەن، قىرعىزداردا، وزبەكتەردە، ازەربايجانداردا، تۇرىكمەندەردە، تۇركيادا «ءتۇركى» دەگەن ءسوز قولدانىلمايدى. دەمەك ءبىز اتا-تەگىمىزدى «تۇرىك» دەپ دۇرىس جازۋ ارقىلى، بۇگىنگى تۇرىك الەمىمەن، تۇرىك تىلدەس حالىقتارمەن تاريحي اتاۋىمىزدى ءبىرىزدەندىرىپ، عىلىمي جۇيەگە تۇسىرەتىن بولامىز.
قورىتىپ ايتقاندا، عىلىم بار جەردە ءبىر جۇيە، بىرىزدىلىك بولۋ كەرەك. ءارى-بەرىدەن سوڭ عىلىم نە ءۇشىن كەرەك؟ عىلىم اشىلماعاندى دۇنيەنى اشۋ، جۇيەگە تۇسپەگەن نارسەلەردى جۇيەلەۋ، ۇعىمداردى بىرىزدەندىرۋ ءۇشىن، ۇعىمدىق اركەلكىلىكتى شەشۋ ءۇشىن كەرەك. سوندىقتان، «تۇرىك» اتاۋىن بىرىزدەندىرۋدىڭ پايداسى تەك عانا عىلىم ءۇشىن عانا ەمەس، تۇپتەپ كەلگەندە، تۇرىك تىلدەس حالىقتار مەن ەلدەردىڭ ءبىرلىگى ءۇشىن، ولاردىڭ تامىرلاس-تەكتەستىگىن ايشىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن كەرەك.
دۇكەن ءماسىمحانۇلى،
ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
“ەگەمەن قازاقستان” گازەتى
