Kenesary hannyń qaıtys bolýymen Qazaq handyǵy joıyldy dep eseptesek, sodan bergi bir jarym ǵasyrdaı ýaqyt ishinde tarıhymyz kisi tanymastaı burmalandy, ózgerdi, sanadan óshirildi. Ulttyń shynaıy tarıhyn biletin qazyna keýde tulǵalar qýdalaýǵa ushyrady. Tarıhı tulǵalardyń atyn ataý, dinı senim-nanymdy áspetteý, salt-dástúrdi ustaný, tarıhı toponımderdi aýyzǵa alý, etnologııaǵa - ulttyń etnogenezine moıyn burý... bári-bári de aýyr qylmys bolyp esepteldi. Sonyń saldarynan tól tarıhyna senbeıtin, týǵan halqynyń qundylyqtaryna muryn shúıire qaraıtyn, otarshyldar jazyp bergen «tarıhty» ǵana tumar tutatyn jaǵdaıǵa jettik.
Degenmen, dátke qýat, táýelsiz el bolyp, azattyq aıdynyna shyqqaly beri túptamyrymyzdy túgendeýge degen, sanadan óshirilgen, burmalanǵan tarıhty jónge keltirýge degen umtylys tolastaǵan emes. Ásirese Qasym-Jomart Kemeluly bılik basyna kelgeli beri bul taraptaǵy qulshynys qarqyn ala tústi. Memleket basshysynyń tapsyrmasymen sońǵy jyldary jeti tomdyq Qazaqtyń jańa, júıeli tarıhynyń jazyla bastaýy, Qazaq handyǵynyń genezısine (Joshy ulysynyń 800 jyldyǵy) degen izdenis, otandyq gýmanıtarlyq ǵylymdarǵa degen qoldaýdyń eselep arta túsýi... osynyń bári de ulttyń tek-tórkinin anyqtaýǵa, burmalanǵan, umyttyrylǵan tarıhty qalpyna keltirýge degen irgeli betburys, batyl umtylys ekeni haq.
El Prezıdenti Q.K.Toqaevtyń 2021 jyldyń 5 qańtarynda «Egemen Qazaqstan» gazetinde jarııalanǵan «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty baǵdarlamalyq maqalasynda aıtylǵan: «Árbir halyq óziniń arǵy-bergi tarıhyn ózi jazýǵa tıis. Bóten ıdeologııanyń jetegimen júrýge bolmaıdy. Ulttyq múdde turǵysynan jazylǵan shejire urpaqtyń sanasyn oıatyp, ulttyń jadyn jańǵyrtýǵa múmkindik beredi» degen kósheli kózqarasy osyndaıda eske túsedi. Aıtyp aıtpaı «bóten ıdeologııanyń jetegimen» ketken tarıhı esimder, jer-sý, ult-ulys, ataq-dáreje ataýlaryn qalpyna keltirý, turaqtandyrý máseleleri sońǵy jyldary ǵylym salalarynyń, sonyń ishinde otandyq tarıhymyzdyń, qazaq til biliminiń, túrikologııa ǵylymyń, tipti ulttyq ıdeologııamyzdyń negizgi máseleleriniń biri bolyp otyr.
Etnologııa ǵylymy – halyqtardyń shyǵý tegin, túp-tórkinin zertteýmen aınalysatyn ǵylym. Otarshyldar aıaýsyz buzyp, burmalap ketken salanyń biri, taǵy da osy etnologııa ǵylymy. Belgili bir halyqtyń etnostyq tek-tórkini – sol halyqtyń tarıhı-geografııalyq qonystaný sıpaty men tarıhtaǵy kóshi-qon, ózge halyqtarmen mádenı, saýda-sattyq taǵy basqa baılanystarynan mol maǵlumat beretin birden-bir derekkózi. Tarıhymyzdy jańasha kózqaraspen jazyp, túgendep, júıelep jatqan tusta burynǵy ótken olqylyqtyń ornyn toltyrý, burmalanǵan tarıhı ataý-termınderdi qalpyna keltirý – jalań ǵylym úshin ǵana emes, elimizdiń tutastyǵy, birligi, qaýipsizdigi úshin de óte ótkir másele, asa qajetti qadam.
Otarshyldar bastap burmalap qoldanǵan, ózimiz lápbaılap ilese shaýyp, kúni búginge deıin «Túrki», «Túrkı» dep qate qoldanylyp júrgen ataýdyń biri – «Túrik» sózi.
«Túrik» sózi eń alǵash etnonım retinde bizdiń jyl sanaýymyzdyń VI ǵasyrynda hatqa túsken. Bul týraly Qytaıdyń belgili túrikolog ǵalymy Oý Ian bylaı deıdi: «Túrik sózi alǵash ret «Chjoý kitaby·Iývenzeniń ómirbaıany taraýynda» kezdesedi, onda bylaı delingen: «Batys Veı áýletiniń ımperatory Ven bıliginiń segizinshi jyly, b.j.s. 542 j... Jyl saıyn ózenge muz qatqanda túrikter kelip basyp alady». Al «Chjoý kitaby. Túrikter baıanynda» túrik sóziniń maǵynasy túsindiriledi: «Túrkiler Altaı taýynyń kúngeı betinde ómir súredi. Altaı taýynyń poshymy dýlyǵaǵa uqsaıtyndyqtan, olar ádette dýlyǵany «túrik» dep ataıdy, sondyqtan olar túrik bolyp ataldy. Taıaý zamanǵy zertteýler Dınlıń, Shýle, Tele sózderiniń «túrik» sóziniń ózgeriske túsken túri dep qaraıdy. Al til mamandary «túrik» sózi – kúshti, qýatty, qaısar degen maǵynany bildiredi dep tápsirleıdi» («Qytaı ulttyq aǵartýy» jýrnaly, №12, 2019 jyl. QHR, Beıjiń).
Qytaıdyń taǵy bir álemge áıgili túrikolog ǵalymy, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Chjań Teshan 2005 jyly shyqqan «Túrik tildes halyqtardyń dereknamasy» atty monografııasynda: «Túrik sózi keń jáne tar maǵynaǵa ıe. Keń maǵynasyndaǵy túrik sózi Túrik handyǵynan burynǵy, odan keıingi kezeńderdegi barlyq túrik tildes taıpalar men halyqtardy meńzeıdi. Túrik handyǵynyń gúldený dáýirinen burynǵy Dınlıń, Delı, Tele sekildi taıpalardyń attary túrik sóziniń ár túrli tańbalanǵan túri bolýy múmkin. Túrik handyǵynan keıingi hýeıhe (hýeıgý), oǵyz taıpalary da keń maǵynasyndaǵy túrik uǵymyna jatady. Al tar maǵynasyndaǵy túrik sózi – VI-VIII ǵasyrlar aralyǵynda búgingi Altaı taýynyń ońtústik óńiri men mońǵol ústirtinde túrik handyǵyn qurǵan, sondaı-aq Orta Azııada órken jaıǵan halyq» – dep jazady.
Endeshe «Túrik» degen sózdi burmalap «túrki» nemese «túrkı» dep qoldaný qaıdan shyqty? Endi osy máselege az-kem nazar aýdaraıyq.
Qytaıdyń tarıhı jazbalaryndaǵy Orta Azııa men Qazaqstanǵa qatysty derekter eń alǵash orys mıssıoneri N.Ia.Bıchýrınniń aýdarmasymen oryssha, franýz ǵalymy E.Shavannyń aýdarmasymen franýzsha jaryq kórip, sol arqyly Eýropaǵa tanyldy da, ondaǵy derekter men ataý termınder qytaı tilin bilmeıtin álem túrikologteri men Orta Azııa aımaǵyn zertteýshilerdiń ǵylymı dáıekteriniń negizi bolyp qaldy. Nátıjesinde, kúni búginge deıin osy eńbektegi tarıhı etnostyq ataýlar, toponımder men onomastıkalyq ataýlar ózgerissiz qalyp keledi. Arada eki ǵasyr ótse de qazirge deıin qytaı jylnamalaryndaǵy túrikilik handyqtar men kisi esimderi, mansap-shen ataýlary, toponımder men onomastıkalyq ataýlarǵa tarıhı turǵyda mán beriledi de, lıngvıstıkalyq jaǵy eskerilmeıdi. Sonyń biri – biz sóz etip otyrǵan «túrik» sózi. Ejelgi túrikterdi qytaılar óz zamanynda «突厥» (tý-zýe – tu jue) dep tańbalady. Alaıda osy «突厥» (tu jue) degen ıeroglıftiń qytaısha oqylýy týraly qytaıdyń taǵy bir túrikolog ǵalymy, professor Chen Lıń bylaı deıdi: «Túrik sózi ejelgi túrik bitik tastarynda «Türk» dep tańbalanǵan. Shamasy qytaılar (hanzý) túrik degen sózdi joýjandar arqyly estip-bilgen bolýy kerek. Sondyqtan bul sóz (tý zýe) qytaıshaǵa mońǵol tiliniń «– ut», - «üt» degen kópshe jurnaqtary qosylyp aýdarylǵan. Sondyqtan qytaı ıeroglıfteriniń eskishe oqylýynda «突厥» sózi «turk-ut» nemese «türk-üt» degen kópshe (túrikter) maǵynany bildiretin sózge ózgerip ketken» - deıdi (qarańyz: Chen Ling. «Archaeology of Turkic Qaghanids and Cultural Interflouof Eurasian», 1p. ). Sondaı-aq kúni búginge deıin ejelgi túrikke qatysty nemese qazir jalpylama túrik tildes halyqtar týraly sóz bolǵanda qytaılar osy ıeroglıfti qoldanady.
Al orys sınologi N.Ia.Bıchýrın «突厥» sózin oryssha «tıýrkı» dep kópshe maǵyna ústep transkrıpııalady. Sodan bastap ejelgi túrikterdi «tıýrkı» dep ataý qoldanysqa enip ketti. Al qazaq zııalylary bolsa, bizdiń oıymyzsha, birinshiden, uǵymdyq turǵydan Anadoly túrikterimen shatastyrmas úshin; ekinshiden, orys ǵalymynyń tápsirleýine qarsy kelmes úshin, «tıýrkı» degendi ózderinshe qazaqshalap «túrki» dep qoldanyp alǵan bolýy bek múmkin. Osy tektes jer-sý attaryn kartalardan kóptep kezdestirýge bolady. Qysqasy, bizdiń tilimizde, ǵylymı eńbekterimizde N.Ia.Bıchýrın tárjimasynan kóshken tarıhı ataýlar az emes. Sonyń ishinde erekshe toqtala ketetin bir jer aty – Tıan-Shan. Túp nusqadaǵy túrikshe «Táńirtaý» ataýynyń qytaı tilinde maǵynalyq aýdarma jasalyp, 天山(Tianshan – Tıan-qytaı tilinde «táńir, qudaı» degen maǵynany bildirse, «shan» – taý degen sózdiń aýdarmasy) degen atpen ǵylymı qoldanysqa túsip ketýi, onyń osy kúnge deıin qazaq tildi basylymdarda qoldanysta júrýi ǵylymdaǵy úlken qateliktiń biri. Qazaq tarıhyndaǵy Úısin eliniń patshasy qytaı ıeroglıfterimen «昆莫» (kunmo) dep jazylǵan bolsa, ony búginde qazaq tilinde Kúnbı, Kúnmo, Kúnmı, Kúnbek, Gúnmo t.b. túrinde ártúrli jazyp júrmiz. Basqasy basqa, tipti enıklopedııalyq eńbekter men mektep, ýnıversıtet oqýlyqtarynda da birizdilik joq. Tól tarıhymyzǵa qatysty mundaı birizge túspegen, qate aýdarylyp nemese durys jazylmaı júrgen tarıhı ataýlar, etnostyq, onomastıkalyq ataýlar júzdep, myńdap kezdesedi. Osynyń ózinen ǵana máseleniń kúrdeligin ańǵarý qıyn emes.
Ózgeni aıtpaǵanda, búgingi túrik tildes halyqtardyń ózi «túrik» etnonımin ár túrli tańbalaıdy. Anadoly túrikteri «türk», qazaqtar «túrki», ózbekter «týrkıı», qyrǵyzdar «túrk», ázerbaıjan, túrikmender «türk», majarlar «török», uıǵyrlar «túrk» dep tańbalaıdy. Alaıda «túrk» tańbalaýshylar kóp bolǵanymen, Anadoly túrikterimen shatasyp ketpes úshin bul sózdi kóbinshe jeke qoldanýdan qashqaqtaıdy. Atap aıtqanda «ejelgi túrk», «túrk tildes» dep qoldaný daǵdyǵa aınalǵan.
Qysqasy, bizdiń arǵy ata-babalarymyz, jalpy túrik tildes halyqtardyń, Túrik áleminiń arǵy tegi bolyp esepteletin halyqtyń ataýy – «Túrik» ekendigine esh kúmán joq. Keńestik kezeńde ár túrli sebeptermen, «túrki», «túrkı» dep jazyp, ata-tegimizdiń aty «qoıyrtpaq» bolyp ketti. Sondyqtan, biz – «túrik tektes», «túrik tildi» halyqtarmyz, «túrik tildi» eldermiz. Sol sebepti «túrik» bolyp jazylǵany, jalpyhalyqtyq deńgeıde osylaı qoldanylǵany durys.
«Túrik» sózin qoldansaq, árıne, Túrkııadaǵy Anadoly túrikterin ataǵandaı bolatyndyǵymyz ras. Qoldanysta eger, ejelgi túrikterdi de, Anadoly túrikterin de «túrik» dep tańbalasaq, belgili bir deńgeıde oqyrman uǵymdy, ataýdy shatastyrýy múmkin. Alaıda Túrkııanyń túrikteri ózderin «Túrk» dep jazady, ıaǵnı «r»-dan keıin «i» qoldanbaıdy. Endeshe biz «túrik» dep, «r» men «k» degen eki daýyssyz dybystyń arasyna daýysty «i» dybysyn qosý arqyly jalpy ejelgi túrikti («túrik tildes», «túrik tektes», «ejelgi túrik») beınelesek, Anadoly túrkterin dál ózderi jazǵandaı etip «túrk» dep tańbalasaq, ekeýiniń aıyrmashylyqtaryn aıqyn kórsetýimizge bolar edi.
Onyń ústine túrik áleminde tek Qazaqstanda ǵana «túrki» dep qoldaný kóbirek beleń alyp ketkeni de belgili. Máselen, qyrǵyzdarda, ózbekterde, ázerbaıjandarda, túrikmenderde, Túrkııada «túrki» degen sóz qoldanylmaıdy. Demek biz ata-tegimizdi «túrik» dep durys jazý arqyly, búgingi túrik álemimen, túrik tildes halyqtarmen tarıhı ataýymyzdy birizdendirip, ǵylymı júıege túsiretin bolamyz.
Qorytyp aıtqanda, ǵylym bar jerde bir júıe, birizdilik bolý kerek. Ári-beriden soń ǵylym ne úshin kerek? Ǵylym ashylmaǵandy dúnıeni ashý, júıege túspegen nárselerdi júıeleý, uǵymdardy birizdendirý úshin, uǵymdyq árkelkilikti sheshý úshin kerek. Sondyqtan, «túrik» ataýyn birizdendirýdiń paıdasy tek ǵana ǵylym úshin ǵana emes, túptep kelgende, túrik tildes halyqtar men elderdiń birligi úshin, olardyń tamyrlas-tektestigin aıshyqtaı túsý úshin kerek.
Dúken Másimhanuly,
R.B.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń bas dırektory,
fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor,
“Egemen Qazaqstan” gazeti
