(31 مامىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي)
اڭگىمەنى بەرىدەن باستاساق. ەرتەدەن التايدىڭ كوكتوعايىن مەكەندەگەن اباق كەرەيدىڭ سارباس اۋىلىنان تالاي ەل اعالارى شىققان. سولاردىڭ قاتارىندا، چين پاتشاسىنىڭ الدىنا باراعان سارمىرزا، كەرەيدىڭ ءبيى جارىلعاپ، بوكە باتىرمەن بىرگە ەل باستاعان قابانىدا جاتقىزامىز. وسى ادامداردىڭ ماڭىندا ءجۇرىپ ەل ىسىنە ارالاسقان، ءبىر ورتادا تۋىپ-وسكەن ادامداردىڭ ءبىرى جولداسباي بەكبەرگەنۇلى بولاتىن. بۇل كىسى تۋرالى ەل اۋزىنان جەتكەن اڭگىمەلەردە بەلگىلى عۇلاما، ابىز اقىت ۇلىمجىۇلىمەن جاقىن جولداس بولعانى ايتىلادى. جولداسباي اتامىزدىڭ قابىرى، قازىرگى كوكتوعايدىڭ سارتوعايداعى قاراتۇىڭكە قىستاعىنىڭ ماڭىنداعى سارباس رۋىنىڭ قورىمىندا جاتقاندىعى 2023 جىلى انىقتالدى. جولداسبايدىڭ ءىزىن قابيمولدا، قاليلوللا اتتى ەكى ۇلى، ءزامزام داي جالعىز قىزى جالعاستىرادى. قابيمولدا جۇرتتان وزا تۋعان ءبىلىمدى، ءادىل ادام ەكەن. ءدىني ساۋاتى جەتىك بولعان سوڭ سارباس رۋىنىڭ مولداسى، ءارى سارباستىڭ ءتايجىسى بۋراتاي بەلدەمشەۇلىنىڭ حاتشىسى بولىپ، اراسىندا داۋ-دامايدى دا شەشىپ وتىرعان. ارعىمبەك اپاشبايۇلىنىڭ جىرىندا:
«ءتايجى قابدوللا بالاسى بۋراتايدىڭ،
شولپانى قاسىنداعى تۋعان ايدىڭ.
مولدا قوبدىش، قابيمولدا – ءپىرادارلار،
مىسالى جۇرىسىندەي جورعا تايدىڭ» - دەپ سۋرەتتەلەدى.
العاشقى زوبالاڭ
1930 جىلدارى قابيمولدا جولداسبايۇلى سارتوعايدا جۇت بولىپ مال قىرىلىپ، ەل ىعىسىپ جايىلىم ىزدەپ، التايدىڭ قوبدا بەتىنە كوشىپ بارادى. قاليلوللا اتامىز قالىپ قويادى.
سول كەزدەگى موڭعولياداعى كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ وزبىر ساياساتى نەگىزىندە قابيمولدا جولداسبايۇلى 1937 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ 10-17 ارالىعىندا قۇجىرتى-بۇلعىننىڭ بازارقۇل-تايلاق سۇمىندا ۇستالادى. (بۇل تۋرالى سۇراعان راحمەتۇلى «قۇجىرتى قۇرباندارى» دەرەكتى ەڭبەگىندە جازعان). ءبىر جىلدان كەيىن 1938 جىلى تامىز ايىنىڭ 19 كۇنى ۇلانباتوردا ءدىن ادامى جانە «جاپون تىڭشىلارى ۇيىمىنا قىزمەت ەتكەن» دەگەن جالامەن اتىلدى. بايان-ولگەيدىڭ، سول كەزدەگى قۇجىرتى، قازىرگى بۇلعىن سۇمى قىتايمەن شەكارالاس ورنالاسقاندىقتان قىزىل ۇكىمەت تاراپىنان ەرەكشە قىسىمعا ۇشىراپ، قۋعىن-سۇرگىن قاتتى جۇرەدى. تەك سول سۇمنان 430-دان استام ادام جالعان ايىپپەن، ەش سەبەپسىز اتىلعان ەكەن. رەپرەسسيا ودان ارى جالعاسىن تاۋىپ، 1940 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ 9 كۇنى كۇلمەسحان قابيمولداۇلى قولعا الىنىپ، قوبدانىڭ تاس تۇرمەسىندە ءبىر جىل جاتىپ، 1941 جىلى «قىتايعا قاشۋعا دايىندالىپ ءجۇر» دەگەن جالامەن 5 جىل 6 ايعا ۇلانباتور تۇرمەسىنە قامالادى. بايمۇرات اقىنۇلى جازىپ العان اۋىزشا دەرەكتەردە اتامىزبەن بىرگە ۇستالعان جاكۋلا قارتتىڭ ايتۋىنشا 1940 جىلى جازعا تامان قامزا، كۇلمەسقان، جاكۋلا ۇشەۋى ساۋدا كورپوراتيۆ جارمەڭكەسىنە بارۋعا دايىندىق كورىپ اتتارىن تاعالاپ، كولىگىن سايلاپ، قامدانىپ وتىرعاندا «قاتىن-بالاسىن الىپ قىتايعا قاشقالى وتىر» دەپ سەكەم العان ىشكى ىستەر ادامدارى، بىردەن ۇستالعان ەكەن. تەرگەۋ يزولياتورىندا ءبىر جىل قيناپ، ولارعا «قىتايعا قاشقالى جاتىرمىز» دەپ وتىرىك مويىنداتىپ، تۇسىنىكتەمە العان. (موڭعولياداعى كوممۋنيستىك قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى قالام تەربەپ جۇرگەن اعالارىم: سۇراعان راحمەتۇلى، بەكەن قايراتۇلى، بايمۇرات اقىنۇلى اعالارىما اۋلەت اتىنان العىس بىلدىرەمىز).
تاڭجارىق جولدىۇلى مەن ءبىر تۇرمەدە جاتقان ءالىمحان
بۇل جولى قىتايعا كەتكەن كۇلمەسحاننىڭ اعاسى ءالىمحان، سول جاقتا ۇستالىپ، ءۇرىمجى تۇرمەسىنە قامالادى. اباقتىدا بەلگىلى اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىمەن ءبىر كامەرادا جاتىپ، ءالىمحاننىڭ اتانىڭ ايتۋىمەن ت.جولدىۇلى جازىپ العان: «ءالىمحاننىڭ جىرى» اتتى ولەڭ دۇنيەگە كەلەدى. وندا تۇرمە جاعدايى، ءالىمحاننىڭ ارتتاعى ەلىنە، تۋىستارنا ساعىنىشى ايتىلادى. جىر-ولەڭ 1944 جىلى ءۇرىمجى تۇرمەسىندە جازىلعان. جىر:
«سيىندىم ءبىر وزىڭە قۇدىرەت كەرىم،
التايدىڭ كەڭ دالاسى-تۋعان جەرىم.
ەل-جۇرتىم، اكە-شەشەم، قاتىن-بالام،
ماڭدايدان ويلاعاندا اعار تەرىم.
سەندەردى تىرشىلىكتە كورەرمە ەكەم،
قايران جۇرت، ۋا، داريعا، قايران ەلىم!» - دەپ باستالادى.
موڭعوليادان شەكاراسىنا ءوتىپ، وسپان اسكەرىنە قوسىلۋ
1946 جىلى ءالىمحان مەن كۇلمەسحان جازالارىن وتەپ، ۇيلەرىنە قايتىپ كەلەدى. كومممۋنيستىك جۇيەنىڭ امان قالدىرمايتىنىن ابدەن كوزى جەتكەن اعايىندىلار، قىتايعا وتۋگە بەل بۋىپ، دايىندالادى. 1947 جىلى جاز ايىندا ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە اعايىندىلار: ءالىمحان، كۇلمەسحان، تولەۋحان وتباسىلارىن الىپ، مال-مۇلكىن تاستاپ، كارى شەشەلەرىن الا ءجۇرىپ، شەكارا اسىپ قىتايعا ءوتىپ، قاپتىقتاعى وسپان باتىر اۋىلىنا قوسىلادى. كوشۋدىڭ باستى سەبەبى، موڭعولياداعى كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ قىسىمى مەن دىنگە، داستۇرگە قارسى ساياساتى بولدى. جەتكىزۋشىلەردىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ماڭايداعى اۋىلداردىڭ ەڭ جۇيرىك جىلقىلارىن تاڭداپ، كەيبىرەۋىن سۇراپ السا كەيبىرىن ورىستەن الىپ، مۇزداي قارۋلانىپ، جىلقىنىڭ تۇياعىنا قۇرىم كيگىز وراپ، ەشكىمگە ايتپاي، ۋ-شۋ شىعارماي ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە التاي اسقان. ەل تەك كيگىز ءۇيدىڭ تۇڭلىگى اشىلماي، ءتۇتىن شىقپاي تۇرعاننان بىلگەن ەكەن. مەلكەيتىمەن اسىپ، بايانگولدىڭ ماڭداي دەگەن سايىن ورلەپ اسۋ اسىپ، ساقتى جازىعىنا جەتكەندە ءبىر اتتىڭ بەلى ءۇزىلىپ ولەدى. ءجۇز جاسقا جاقىنداپ قالعان كارى شەشەسىن كەرەگەگە بولەپ، الدىنا وڭگەرىپ الادى. تاڭ اتا ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي، قۇرىمتى ارقىلى شەگارادان ءوتىپ كەتەدى. مالى، دۇنيە-مۇلكى ورنىندا قالدى. كەتۋدەگى ماقساتتىڭ ەندى ءبىرى مال ءۇشىن ەمەس، ۇرپاق اماندىعى ءۇشىن ەدى. كوممۋنيستتىك جۇيەنىڭ ءدىن مەن رۋحانياتقا قارسى ساياساتىنان ۇرپاقتى اراشالاۋ بولاتىن. 1930 جىلدارداعى موڭعولياداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ بىرىدە ءدىني-زيالى قاۋىمدى قۇرتۋ بولدى. وسىعان وراي، «ۇلكەندەرگە كەلگەن تىقىر وزدەرىندە جەتپەي قويمايتىنىن» جاقسى تۇسىنگەن اعايىندىلار كوشۋگە تاۋەكەل ەتتى. ول كەزدە شىڭجاڭ بيلىگىدە اۋمالى-توكپەلى جاعدايدا بولاتىن. بوستاندىق اڭساعان قازاق تاردى، وسپان باتىر باستاعان ازاتتىق اڭساۋشىلار ەلەڭ ەتكىزبەي قويمادى. ءبىر ءۇمىت بارىنا سەنىمدى بولدى. وسىلايشا ءالىمحان، كۇلمەسحاندار دا وسپان باتىردىڭ ماڭىندا شوعىرلانعان قازاق اۋىلدارىمەن بىرگە بولادى. باتىردىڭ اعايىندىلارعا دەگەن ىقىلاسى مەن سەنىمى مول ەدى. ىنىلەرى تولەۋحان قابيمولداۇلى اسكەردە بولعان، سوعىس تاكتيكاسىن بىلەتىن ءارى مەرگەن ادام. وسپان اسكەرىندە ءجۇرىپ 1947 جىلى وققا ۇشىپ شاھيد بولادى. ەل ۇرىككەن زاماندا ءبىزدىڭ اۋىل بىردە وسپان ەلىمەن بىرگە، كەيدە بولەك ءجۇرىپ 1951 جىلى گانسۋدىڭ قايىز دەگەن جەرىنە كەلەدى. وسپان باتىر، ۇستالاردان ءبىر-ەكى اي بۇرىن كۇلمەسقاننىڭ ۇيىنە ارانايى ءتۇسىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرعانىن، سول كەزدە قوناقتاردىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ جۇرگەن 15-16 جاستاعى مارقۇم اكەم تولەگەن كۇلمەسقانۇلى ايتىپ وتىراتىن ەدى.
ءالىمحان مەن كۇلمەسحاننىڭ ەكىنشى رەت ۇستالۋى
1951 جىلى وسپان باتىر ۇستالعان سوڭ، گانسۋ-چيڭحايداعى قازاقتاردى بىرىكتىرىپ 1954 جىلى 27 ساۋىردە اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىن قۇرادى. اعايىندى ءالىمحان مەن كۇلمەسحان 1958 جىلى ءساۋىردىڭ 15 كۇنى قحر گانسۋ پروۆينتسياسى اقساي قازاق اۆت.اۋدانىندا تۇتقىندالىپ، قىتاي كوممۋنيستىك ۇكىمەتى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنا تاپسىرادى. قىتايدا «حالىق جاۋى» دەپ ۇستالعان اعايىندىلاردى، موڭعوليادا «شەكارا بۇزىپ ءوتتى» دەگەن ايىپپەن، 15 جىلعا ۇكىم كەسىلىپ، ۇلانباتور تۇرمەسىندە قامايدى. بۇل تۋرالى چۋلۋنباتىن التانگەرەلدىڭ «مونگولىن بارۋن حيازگاار، ءتۇۇني حامگاالالت» اتتى ەڭبەگىندە: «اليميسحان، حۋليميسحان، احاتحان» اتتى ادامداردىڭ شەكارا بۇزىپ، سول ءۇشىن جازالانعاندارى جايىندا ايتىلادى. سول كەزدەرى اقساي اۋدانىندا قىستاق حاتشىسى بولىپ جۇمىس ىستەگەن جاسى 95-كە كەلگەن دالەلحان اقساقال: «كەشكە جاقىن جيىن بار دەدى. جيىنعا جينالدىق. گۇڭ ءسۇنجاڭ دەگەن ساقشىن باستىعى سول جاريالادى الىمقان، كۇلمەسقان پاڭگىمىڭ (حالىق جاۋى) قولعا الدىق دەپ. سودان ارى دۋقانعا (دۇڭحۋان قالا) اپارىپ ارى سىرت مۇڭعىلعا وتكىزىپ بەرىپتى» دەپ سول كەزدەگى وقيعانى بايانداپ ايتىپ بەردى. 1958 جىلى ءالىمحان ۇلانباتوردا اتىلادى. كۇلمەسحاندى 1965 جىلى ءبىر جاعىنان جاسى كەلگەنىنە بايلانىستى، ەكىنشى جاعىنان مۇقتارقان مادەيۇلى مەن جۇبايى كايكەن قابدىراشقىزى اتتى ەرلى-زايىپتى كىسىلەردىڭ كەپىل بولۋىمەن ءۇي قاماق نەگىزىندە تۇرمەدەن شىعارادى. اقىن زۇقاي شارباقىنۇلىنىڭ ايتۋىنشا: كۇلمەسقان سول كەزدەگى موڭعوليانىڭ ۇلى حۋرالىنىڭ باستىعى جامسارانگين سامبۋمەن جولىقتىرۋعا مۇمكىنشىلىك جاسايدى. ج. سامبۋعا ك.قابيمولداۇلى ءوزىنىڭ جازاسىن وتەپ شىققانىن جانە ەكى ءوتىنىشى بار ەكەنىن ايتادى. ءبىرىنشىسى، موڭعول ازاماتى رەتىندە قالا بەرۋ جانە قىتايدا قالاعان بالالارىن موڭعولياعا الدىرتۋ; ەكىنشىسى قىتايعا بالالارىنىڭ قولىنا بارۋدىڭ جولىن قاراستىرۋ ماسەلەسى بولادى. ج. سامبۋ قىتاي ەلشىلىگىنە حابارلاسادى. گوتوۆ دەگەن ۇلى حۋرۋلدىڭ حاتشىسىن شاقىرتىپ، بەيجىڭدەگى قىتايدىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى باسشىسىمەن سويلەسەدى. قىتاي كومپارتيا باسشىسى ارتىق ادام كەرەگى جوق ەكەنىن جانە بالالارىنىڭ تۇرمەدە جازاسىن وتەپ جاتقانىن، جىبەرمەيتىنىن حابارلايدى. ج. سامبۋ اتامىزعا قولدان كەلگەن بارلىق كومەكتى جاسايتىنىن جانە موڭعوليادا قالا تۇرىپ، ەكى ەل اراسى جاقسارعانىن كۇتە تۇرۋدى ۇسىنادى. تۇراتىن جەرى بار ما ەكەنىن سۇراعاندا ولگەيدەگى زامزام اتتى قارىنداستارىنىڭ قولىندا تۇراتىنىن ايتادى. ج. سامبۋ حاتشى گوتوۆقا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە كۇلمەسحانعا كومەككە 1 500 توگروگ بەرۋدى مىندەتتەگەن حات جاز دەپ بۇيىرادى. اتامىز سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى كونسۋلىنان 1500 اقشا الىپ، ۇشاقپەن ولگەيگە بارىپ قارىنداستارىنىڭ قولىندا تۇرادى. 1968 جىلى سول جاقتا اۋىرۋدان كوز جۇمادى. بالالارىن ءبىر كورە الماي كەتكەن اتامىزدىڭ سوڭىنان «كۇلمەسحان قابيمولداۇلىنىڭ مۇڭ تولعاۋى» اتتى ساعىنىش ولەڭدەرى قالادى.
قىتايدا قالعان بالالاردىڭ تاعدىرى
1958 جىلى ءساۋىردىڭ 15-ءى كۇنى ءالىمحان مەن كۇلمەسحان قحر گانسۋ پروۆينتسياسى اقساي قازاق اۆت.اۋدانىندا تۇتقىندالعاننان سوڭ «حالىق جاۋلارىنىڭ قالدىقتارىن قۇرتۋ ساياساتى» جۇرەدى. بۇل تىزىمگە ءالىمحان مەن كۇلمەسحاننىڭ ايەلدەرى، بالالارى، كەلىندەرى كىردى. ناتيجەسىندە 1958 جىلى ءۇشىنشى قىستاقتان دالايقان ءالىمحانۇلى، قۇماش كۇلمەسحانۇلى، قابدىراش كۇلمەسحانۇلى، حالىق كۇلمەسحانۇلى، كۇلمەسحان بايبىشەسى داريعا جالباققىزى، ابدىعاپار كۇلمەسحانۇلى ۇستالادى. جالپى اۋدان بويىنشا ۇستالعان ادام – 29. قۇماش كۇلمەسحانۇلى تۇزەتۋ لاگەرىندە جۇمىستا ءجۇرىپ قايتىس بولادى. 1964 جىلى حاميت كۇلمەسحانۇلى 20 جىلعا، ابدىعاپپار كۇلمەسحانۇلى 15 جىلعا، ايداۋعا كەتەدى. 1968 جىلى ءبىرىنشى اۋىلدان: تولەگەن كۇلمەسحانۇلى، قابىلحاق كۇلمەسحانۇلى ۇستالادى. بۇلاردىڭ كوبى گانسۋ ولكەسى تيانجۋ قالاسىندا ورنالاسقان تۇزەتۋ لاگەرىنە جىبەرىلەدى. اعايىندىلاردىڭ ىشىندە ءتىرى كەلگەندەرى: قابدىراش كۇلمەسحانۇلى، ابدىعاپار كۇلمەسحانۇلى، تولەگەن كۇلمەسحانۇلى، قابىلحاق كۇلمەسحانۇلى بولدى. تۇرمەگە كەتپەي قالعان ۇل-قىزدار مەن كەلىندەر جەرگىلىكتى بەلسەندىلەردىڭ قىسىمىنا ۇشىرادى. 1958-1978 جىلدار ارالىعىندا ەكى اتادان ۇرپاق جالعاسپادى. تەك 1976 جىلى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ توراعاسى ماۋو زەدۋن ولگەن كەيىن عانا جاعدايلارى دۇرىستالىپ، ءبىر-ءبىر ءبىرىن كورىپ قارايلاسۋعا جاعدايلارى جەتىپ، قايتا وڭالا باستايدى.
قىتاي تۇرمەسىنەن 2 رەت قازاقستانعا كەلگەن
1958 جىلى 15 ساۋىردە اۋلەت باسىنا قارالى كۇن تۋلعاندا قىزىل ۇكىمەت ادامدارى ۇيگە كەلىپ قۇماش كۇلمەسحانۇلى مەن حاميت كۇلمەسحانۇلىنىڭ مىلتىعىن الماقشى بولادى. سول كەزدە ۇيدە بولعان حالىق كۇلمەسحانۇلى «مىلتىق بەرمەيمىن» دەپ قارسىلاسقانى ءۇشىن قىلمىسكەر دەپ سانالىپ، ۇستالادى. ح. كۇلمەسحانۇلى 1958 جىلى تۇزەتۋ لاگەرىنە بارادى. 1960 جىلى ەبىن تاۋىپ لاگەردەن قاشىپ شىعىپ، قازاقستاندى بەتكە ۇستاپ، قورعاستاعى سايران كول ارقىلى سالمەن اعىپ وتەدى. كولدەن شىققان جەرىندە شەكاراشىلارعا ۇستالىپ ولار كەرى قايتارادى. ءۇرىمجى تۇرمەسىندەگى اۋىر قىلمىسكەرلەردى قامايتىن كامەرادا، اياق-قولىنداعى كىسەن الىنباستان، ءتورت جىل قامالادى. تەك 1966 جىلى كوزقاراسى تۇزەلدى، ەندى ەشقايدا قاشپايدى دەگەن نيەتپەن كىسەننەن بوساتىپ، تۇرمەنىڭ بيىك دۋالمەن قورشالعان اشىق اۋلاسىنا بولس جىبەرەدى. تازا اۋادا ءبىر-ەكى كۇن سەرگىپ، ءالجيىپ العان سوڭ، ورايلى ءساتتى پايدالانىپ، تۇرمەنىڭ بيىك دۋالىنان اسىپ ءتۇسىپ ەكىنشى رەتكى ساياحاتىن جالعاستىرادى. بۇل جولىدا بۇرىنعى بارعان جولىمەن قازاقستاندى بەتكە الادى. الايدا ارتىنان ەكى قۋعىنشى ءتۇسىپ ۇستالىپ قالادى. قايتادان ايداپ كەلە جاتقان جەرىندە ىڭعايلى ءساتتى تاۋىپ، ەكەۋىندە جايعاستىرىپ، ءبىر اعاشقا بايلاپ تاستاپ، اتتارىمەن كەرەك زاتتارىن الىپ، سايران كولىنە بەت الادى. ءۇش-ءتورت كۇندە ورماندا اعاش كەسىپ سال جاساپ دايىندالىپ، شەاكارادان ءجۇزىپ وتەدى. وسى رەتتە تاعىدا قازاقستان شەكاراشىلارىنا ۇستالادى. العان بەتىنەن قايتپاعان حالىق اتامىز شەكاراشىلارعا: «كەرى قايتارساڭدار ءبارىبىر ولتىرەدى، اتساڭدار وسى جەردە اتىپ تاستاڭدار، ولسەم قازاق توپىراعىندا ولەيىن» دەگەن ەكەن. ءبىر جاعىنان قازاق شەكاراشىلارىنىڭ باۋىرماشىلدىعى، ەكىنشى جاعىنان كەڭەس-قىتاي شەكارا ارالىق داۋدىڭ تۋىنا بايلانىستى، كەرى قايتارماي ماردوۆيا رەسپۋبليكاسىنداڭى تۇزەتۋ لاگەرىنە 1 جىلعا جىبەرەدى. ول جەردە رامازان دەگەن قازاقپەن دوس بولىپ، سول كىسىنىڭ نۇسقاۋىمەن جامبىل وبلىسى شۋعا كەلەدى. اتامىز قازىردە قازاق ورداسىنىڭ تۋى كوتەرىلگەن وڭىردە باقىتتى ءومىر كەشىپ جاتار.
ءۇشىنشى كوش
1978 جىلى قىتايدا ساياسات ءبىرشاما تىنىشتالىپ، ەكى اتا ۇرپاقتارىنىڭ جاعدايلارى تۇزەلە باستايدى. ۇيلەنبەگەندەر ءۇيلى بولىپ، ازدا بولسا ەركىندىك ورنايدى. وسى كەزدەن باستاپ اۋلەت ۇلكەندەرى باسقا جەرگە كوشۋدى ويلاپ جەر شالا باستادى. شيڭجاڭنىن بارلىق ايماقتارىندا حالىق تىعىز ورنالاسقان. ۇكىمەت كوشۋگەدە رۇقسات بەرمەيتىن ەدى. قونىسى كەڭ وتىرۋعا ىڭعايلى جەر تاپپادى. دەگەنمەن، سول كەزدەگى كەڭەستەر قۇرامىنداعى قازاقستانعا تۇبىندە بارۋدى ماقسات تۇتتى. 1989 جىلى اقسايدىڭ اۋدانىنىڭ قايىز دەگەن جەرىندە اۋدان دەڭگەيىندە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى بولعان ءبىر اۋلەتتىڭ ۇرپاقتارىنا ارناپ ۇلكەن اس بەرىلەدى. حابار وشارسىز كەتكەن حالىق كۇلمەسحانۇلى، «ولدىگە سانالىپ» جانازاسى شىعارىلادى. 1990 جىلى اياق استىنان كۇتپەگەن جاعداي ورىن الادى. ولدىگە سانالعان حالىق كۇلمەسحانۇلىنان حات كەلەدى. بۇل اۋلەت ءۇشىن وتە قۋانىشتى جاعداي جانە ۇلكەن مۇمكىندىك بولدى. 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك دۇنيەگە كەلىپ، قازاقتىڭ جاس مەملەكەتى قالىپتاستى. بۇل جاڭالىق اقساي قازاقتارىنىڭ قيالىنىڭ شىندىققا اينالۋىنا نەگىز بولدى. اقساي قازاقتارىنىڭ قر پرەزيدەنتىنە جازعان حاتىدا قازىر ارحيۆتە ساقتاۋلى تۇر. 1991 جىلى قاراشا ايىندا تولەگەن مەن قابىلقاق كۇلمەسحانۇلدارى، مۇكەي حاميتۇلى قازاقستانعا كەلىپ 45 كۇن ءجۇرىپ، تاۋەكەل دەپ كوشۋگە بەل بايلادى. وسىلاي قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا العاشقى كوش جولعا شىعادى. قازىردە اقساي قازاقتارى قازاقستاننىڭ ءار وڭرلەرىندە تۇرىپ جاتىر. ال اعايىندى ءالىمحان مەن كۇلمەسحاننىڭ ۇرپاقتارى تۇگەلىمەن تاريحي وتانىنا ورالدى.
قاجىمۇرات تولەگەنۇلى
