ەلىمىزدە 1997 جىل جالپىۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي كۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى بولىپ جاريالانىپ، 31 مامىر ساياسي-قۋعىن سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ بەكىتىلدى. ال، وسىنداي قاسىرەتتى جىلدارى جازىقسىز ايىپ تاعىلعانداردى اقتاۋ جۇمىستارى 1993 جىلدان بەرى جۇرگىزىلىپ كەلەدى.
Cاياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تۋرالى 31 مامىردا عانا ەسكە الىپ قويماۋ كەرەك دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. سوعان وراي جاڭالىق اۋىلىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارناپ اشىلعان مۇرايجايدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن حابار بەرەتىن, مۋزەي مەڭگەرۋشىسى مەيىرجان مۇساباەۆپەن بولعان سۇقباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
- مەيىرجان مىرزا، مۇراجايدىڭ ءدال وسى جەردەن اشىلۋ سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى.
- 1937-1938 جىلدارى الماتى قالاسىندا اتىلعان قۇربانداردى جاسىرىن تۇردە جاڭالىق اۋىلىنااكەلگەن. ولاردىڭ ىشىندە الاش قايراتكەرلەرى احمەت بايتۇرسىنۇلى، حالەل دوسمۇحامەدۇلى، سانجار اسفەندياروۆ، ءۇش بايتەرەگىمىز ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين سياقتى تۇلعالار دا بولعان. ونىڭ بارلىعى 1989 جىلى ساياجايلار سالىنۋ بارىسىندا تابىلعان سۇيەك قالدىقتارىنان بەلگىلى بولدى. بارلىق باس سۇيەكتەردىڭ شۇيدەسىندە وقتىڭ ءىزى بولعاندىقتان،بۇل جەر رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ كومىلگەن قورىمى دەپ مويىندالىپ, 2002 جىلى ۇلكەن ەسكەرتكىش تۇرعىزىلدى. 2018 جىلى الماتى وبلىسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن وسى 3 ەكسپوزيتسيالىق زالدان تۇراتىن مۇراجاي اشىلدى. ءبىرىنشى زالعا 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەن باستاپ 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى ارالىعىنداعى تاريحي جادىگەرلەر قويىلسا، ەكىنشى ەسكە الۋ بولمەسىندە الماتى وبلىسى بويىنشا قۋعىنعا ۇشىراعان 4125 ادامنىڭ ەسىمى قاشالىپ جازىلعان قارا تاس ورناتىلعان. ال، ءۇءشىنشى زال «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ قىزمەتىنە ارنالعان. «ادىلەت»ۇيىمى 1989 جىلى قۇرىلىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيءىن ساياسي قۋعىن قۇرباندارىن زەرتتەۋمەن، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارمالارىن ناسيحاتتاۋمەن اينالىسىپ كەلەدى.
تاعزىم ءۇيىنىڭ اتالعان زالدارىندا تۇتقىنداردىڭ قولدانعان زاتتارى، جەكە قۇجاتتارى، سونىمەن قاتار، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندەردىڭ جەلكەسىنەن اتقان وقتار قويىلعان. سونداي-اق، بۇل جەردەن لاگەرلەردە ازاپتاۋعا قولدانىلعان قۇرالداردىڭ ۇلگىلەرىن دە كورۋگە بولادى. اتاپ ايتاتىن بولساق، كەشكى-تاڭعى تەكسەرۋ كەزىندە سوعىلاتىن دابىل جانە جالعىز ادامدى جازالاۋعا ارنالعان تار بولمە كارتسەر ورناتىلعان.
- مۇراجايعا كەلۋشىلەر تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز. جالپى، مۋزەيدى كوپشىلىككە تانىتۋ ماقساتىندا قانداي ءىس-شارالار اتقارىپ جاتىرسىزدار؟
– اشىلعان العاشقى جىلدارىندا مۇنداي مۇراجايدىڭ بار ەكەنىن كوپشىلىك بىلمەيتىن. جىلدان-جىلعا ءار ءتۇرلى ءىس-شارالار جانە ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالانۋ ارقىلى ءبىلىپ جاتىر. سونىڭ ارقاسىندا اشىلعان ۋاقىتتا 2-3 مىڭ ادام كەلگەن بولسا، قازىر 10 مىڭعا جۋىق كەلۋشىلەردى قابىلدايمىز.
ونىڭ ىشىندە كوپشىلىگى – وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر. سەبەبى، مەكتەپ باعدارلاماسىنىڭ 9-10 سىنىپتارىنداعى قازاقستان تاريحىنداعى وقيعالار تۋرالى اقپراتتاردى ءبىزدىڭ مۋزەيدەن تابا الادى. سوندىقتان، مۇعالىمدەر كىتاپتان وقىعاندارىن كوزدەرىمەن كورسىن دەپ, الىپ كەلەدى.
ودان بولەك تاريحقا قىزىعاتىن كەلۋشى جاستاردىڭ دا قاتارى ارتقان.
سونىمەن قاتار، تەك قازاقستاننان ەمەس، شەت ەلدەن دە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ۇرپاقتارى كەلەدى. ولار كەلگەن كەزدە زارداپ شەككەن تۋىستارىنىڭ قۇجاتتارىن، قولدانعان زاتتارىن اكەلىپ وتكىزەدى.
سول ارقىلى مۋزەيدىڭ قورى دا تولىعىپ، كەڭەيىپ وتىرادى.
سونداي-اق، جىل سايىن ءداستۇرلى تۇردە ءار ءتۇرلى تاقىرىپتا حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىلەدى. بيىلعى جىلدىڭ تاقىرىبى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2020 جىلعى جارلىعىنا سايكەس قۇرىلعان كوميسسيانىڭ قۇربانداردى تولىق اقتاۋ بويىنشا 3 جىل بويى اتقارعان جۇمىستارى مەن جاڭادان تابىلعان دەرەكتەرگە ارنالادى. 2023 جىلى العاش رەت ساياسي قۋعىن-سۇرگىنقۇرباندارىنىڭ سۇيەك قاڭقالارىنا ارنالعان ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. بۇعان دەيىن ارنايى تۇردە مۇنداي ەرەكشە قازبا جۇمىستارى جاسالماعان بولاتىن.
بۇل جوبا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ قارجىلاندىرۋىمەن, ەسىك مەملەكەتتىك مۋزەي-قورىعى ارقىلى ىسكە استى، ال جوبا اۆتورى – تاريحعىلىمدارىنىڭ دوكتورى دوسبول سۇلەيمەنۇلى. بۇل جوبا ارحەولوگيا سالاسىنا جاڭا سوت-مەديتسينالىق ارحەولوگيا دەگەن باعىت ەنگىزدى. ءبىرىنشى رەت جاسالىنىپ جاتقاندىقتان ءبىراز قيىن بولدى.
سەبەبى، ارحەولوگيادا ساق-ءۇيسىن زامانىنىڭ قورىمدارىن ىزدەسە، ولاردىڭ ورىندارى تومپەشىك بولىپ ءبىلىنىپ تۇرادى. سول سياقتى ەسكى قالالاردى كارتالاردان قاراستىرىپ تابا الادى. ال بۇل جەردەقۇربانداردىڭ قايدا جەرلەنگەنى بەلگىسىز، ەشقانداي قۇجات جوق.
اۋىلدىڭ تۇگەل ايماعى – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ جاتقان جەرى. سول سەبەپتەن ماماندار الدىمەن 1 ايعا جۋىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. زەرتتەۋ بارىسىندا وزەن جاعاسىنداعى 2 جەردەن سۇيەك قالدىقتارى تابىلىپ، گەنەتيكالىق ساراپتاما جاسالدى. تابىلعان سۇيەكتەر رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش جانىنا قايتا جەرلەندى.
بۇعان دەيىن 2018 جىلى اۋىل تۇرعىنىنىڭ اۋلاسىنان نەبارى 2,3 مەتر تەرەڭدىكتەن 163 ادامنىڭ سۇيەگى تابىلعان بولاتىن. ولاردىڭ بەسەۋى ايەل ادامعا، قالعان جارتىسى سلاۆياندىق، قالعانى موڭعولويدتىق ناسىلگە تيەسىلى ەكەنى انىقتالدى. بۇل دەگەنىمىز اۋىل ماڭىنا 20-دان استام ۇلت وكىلدەرىنىڭ جەرلەنگەندىگىن كورسەتەدى.
- سۇحباتقا ۋاقىت بولگەنىڭىزگە راقمەت!
مەرەي مىرزاعاليقىزى
