Қазақстан алып қашу дәстүрімен күресуді жоспарлап отыр. Осы мақсатта елдің заңнамасына қыздарды ұрлағаны үшін қылмыстық жаза енгізілуі мүмкін. Мұндай қажеттілік туралы құқық қорғаушылар көптен бері айтып келеді.
Қазақстан парламенті 2024 жылдың соңына дейін қалыңдық ұрлауға қылмыстық жаза енгізу туралы ел заңнамасына түзетулерді қарастыруы мүмкін. DW арнасында сарапшылар Қылмыстық кодекске өзгерістер енгізу арқылы бұл «ортағасырлық дәстүрді» жоюға болатынын айтады.
Қазіргі уақытта елдегі 16-25 жас аралығындағы қыздардың кез-келгенін алып қашу оңай. Бұл олардың болашағына балта шабуы ғажап емес. Әрбір оқиға бірдей сценарий бойынша өтеді деуге болады.
АЛЫП ҚАШУДЫҢ АҚЫРЫ. ГҮЛМИРАНЫҢ ХИКАЯСЫ
Алматыдағы емханалардың бірінде медбике болып жұмыс істейтін Гүлмира Қ. 19 жасында қалай ұрланғанын баяндады.
- Жиырма жылға жуық уақыт өтсе де бәрі әлі күнге дейін есімде. Мен Алматыда оқыдым. Университеттен үйге кешкісін қайтып келе жатқан едім. Жолда шетелдік көлік тоқтады. Ішінен үш ер адам шығып, мені ұстап алды. Мені картоп қапшығындай көліктің артқы орындығына лақтырып, үстіме көрпе жауып тастады. Екі жағыма екеуі отырып, мені ұстап отырды. Екі сағаттай уақыттан кейін мені ауылдағы бір үйге алып келді. Үйге кіргізгенде әйелдер бірден маған ақ орамал жапты, бұл – келін болдың деген дәстүр. Қарсыласып көрдім, бірақ ештеңе істей алмадым. Тіпті күйеу жігіттің туысы мені жібермей, есік алдына сұлап жатып алды. Содан кейін ғана болашақ күйеуімді көрдім. Оған дейін оны көрмек түгілі, танымайтынмын. Сол күні ол мені пәктігімнен айырды, - дейді өз фамилиясын ашып айтуға батылы жетпеген Гүлмира DW-ге берген сұхбатында.
Оның айтуынша, ол ата-анасымен тек бір аптадан кейін ғана байланысқа шыға алған. Олардан қолдау күткен, көмек сұраған, бірақ ондай ештеңе таба алмаған.
- Әкем маған өзің кінәлісің деді. Бүкіл әулетті масқараладың, сондықтан сені көргім келмейді деді. Мен қайда бармақпын? Осылайша, мен өз күнін әрең көріп отырған әулеттің келіні болып шыға келдім. Ал менің ата-анам ауқатты адамдар еді, - деп Гүлмира Қ өміріндегі жайттарды баяндады.
Ол осы бұғаудан тек тоғыз жылдан кейін ғана құтыла алғанын айтты.
- Бұл кезде менің екі балам бар еді. Балалармен бірге аудан орталығындағы емханаға бардым. Сол жерде күтпеген жерден мектептегі құрбымды кездестірдім. Оған өз оқиғамды айтып бердім. Ол маған балаларыммен бірге Алматыға қайтуды ұсынды. Мен бірден келістім. Басқа алып қашқан қыздар сияқты, менің жағдайымда «шыдап, бейімделіп кету» деген болмады. Кейін құрбым маған ажырасуға да, жұмысқа орналасуға да көмектесті. Ал бұрынғы күйеуіме бәрібір болып шықты. Ол жолаушы тасып такси жүргізіп күнін көретін еді. Сол кәсібін әлі жалғастырып жатқан сияқты. Бізге уақыты да, көңілі де болмады. Енді ғана айтыла бастаған алып қашу үшін қылмыстық жауапкершілік сол кезде енгізілсе, менің өмірім мүлдем басқаша болар еді. Университетті де аяқтай алмағаным өкінішті, - деді таяуда 40 жасқа толатын Гүлмира.
АЛЫП ҚАШУДАН ТУЫНДАҒАН АЙТЫС
Қазақстанда адамдарды мәжбүрлі некеге тұрғызу мақсатында ұрлағаны үшін жауапқа тартуды көздейтін Қылмыстық кодекске жеке бап енгізудің қажеттілігі туралы пікірталастар 90-жылдардың ортасынан басталды. Сол уақыттан бері құқық қорғаушылар мен қоғам қайраткерлері қолданыстағы заңнама қалыңдық ұрлау ісіне қатысқандарды жауапқа тартуға мүмкіндік бермейтінін үнемі атап көрсетіп келеді.
Оларға жауап ретінде үкіметтік құрылымдардың өкілдері Қылмыстық кодекстің 125-бабына (адамдарды ұрлау) сілтеме жасап, мұндай қылмыстар үшін 4 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылғанын айтқан. Алайда олар құқық қорғаушылардың сол 125-баптағы ерекше ескертпеге назар аудару туралы ескертулеріне асықпаған. Ескертпеде адамды ерікті түрде босатқан тұлғаның қылмыстық жауапкершіліктен босатылатыны көрсетілген. Мұны «ежелгі дәстүрдің» жақтаушылары белсенді пайдаланып, ұрланған әйелдерді некеге тұрғаннан кейін ғана шартты түрде босатып отырған.
Құқық қорғаушылар мен қоғам қайраткерлерінің жағдайды өзгертуге үміті алғаш рет 2023 жылдың тамыз айының басында пайда болды. Сол кезде Қазақстан президенті жанындағы адам құқықтары жөніндегі уәкіл Артур Ластаев қалыңдық ұрлау мәселесіне қатысты өз пікірін білдірді. Астанада өткен брифингте омбудсмен неке үшін адамдарды ұрлауға қылмыстық жауапкершілік енгізу туралы ұсыныс әзірленгенін хабарлады.
«Біз бас прокуратураға бұл қылмысты тек 125-баптың аясында қарастырмай, жеке құрамға бөліп шығаруды ұсындық. Бұл ұсыныс, біріншіден, көрші елдердің тәжірибесіне, екіншіден, БҰҰ-ның ұсыныстарына негізделген» - деп атап өтті Артур Ластаев.
Дегенмен, бас прокуратураның бұл бастаманы қолдайтын ресми мәлімдемесіне қарамастан, алып қашу үшін қылмыстық жауапкершілік енгізуге бағытталған нақты әрекеттер байқалмады. Ластаевтың мәлімдемесінен жарты жыл өткен соң, бұл мәселеге Қазақстан президенті Тоқаевтың өзі араласуға мәжбүр болды.
- Елімізде қыз алып қашуды ұлттық дәстүр санап, ел ішінде дәріптегісі келетіндер бар. Бұл – мүлдем ақтауға болмайтын заңсыздық, қараңғылық, тіпті, масқара тірлік. Өркениетті қоғамда әр азаматтың абыройы, құқығы және бостандығы баға жетпес құндылық болуы керек. Сондықтан мұндай ақылға сыймайтын әрекеттерді қатаң сынға алу жеткіліксіз. Оған құқықтық баға беріліп, біржола тосқауыл қойылуға тиіс, - деп мәлімдеген президент Тоқаев.
«АЛЫП ҚАШУ ДӘСТҮР ЕМЕС»
Алып қашу үшін жазаны қатаңдатуды қолдап келген Amanat партиясының парламенттегі төменгі палатасының депутаты Мұрат Әбенов DW-ге берген сұхбатында Тоқаевтың араласуынсыз бұл мәселені мемлекеттік деңгейде көтеру іс жүзінде мүмкін болмас еді деп атап өтті. Желтоқсан айының басында Мұрат Әбенов парламенттегі әріптестерімен бірге заңнамаға ұсынылған түзетулерді қарастыруға енгізуді талап еткенін айтты.
- Мен құқық қорғау органдарында бұл бұрмаланған «дәстүрге» көз жұма қарайтын адамдардың өте көп екенін сеземін. 2023 жылы ішкі істер министрлігіне алып үшін қылмыстық жауапкершілікті қарастыру туралы өтінішпен жүгінген едім. Бірақ олар маған «егер 125-бап бар болса, неге керек?» деп жауап берді. Ал ондағы ескертпе туралы бірде-бір сөз айтылмады, - дейді депутат Мұрат Әбенов.
Сонымен қатар, ол қазіргі кезде алып қашу дәстүрі деп саналып жүрген бұл әрекеттің, әсіресе, елдің оңтүстік және батыс аймақтарында, сондай-ақ Астана мен Алматыда кездесетін түрінің, қазақтарда ешқашан болмағанын айтты.
- Орта ғасырларда әйелдерді ұрлауға тек әскери қимылдар кезінде ғана рұқсат етілген. Бұл соғыс олжасы ретінде қарастырылған. Бір-бірімен жау емес рулардың қыздарын ұрлау өте ауыр қылмыс саналған. Бұл үшін тіпті өлім жазасын қолданған. Ал қалыңдық ұрлаған адамның бүкіл руы үлкен репарациялар төлеуге міндеттелген. Иә, кейде қыздар өз сүйіктілерімен қашып кеткен жағдайлар болған. Бірақ бұл екі жақтың келісімімен жасалып, кейін олардың ата-аналары бұл жағдаймен келіскен. Ал қазіргі кезде қалыңдық тек үйлену тойы алдында ғана болашақ күйеуін білетіндей ұрлау әрекетінің бұл дәстүрге еш қатысы жоқ, - деп Мұрат Әбенов қазақ халқының дәстүрлеріне қатысты өз білімімен бөлісті.
Егер Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне адам құқықтары жөніндегі уәкіл талап етіп отырғандай, 125-1-бап енгізілсе, неке қию мақсатында адам ұрлағаны үшін үш жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылмақ.
- Сондай-ақ, қылмыстың ауырлығына байланысты қоғамдық жұмыстар, үш мың есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл (2025 жылы бұл шамамен 12 млн теңгені немесе қазіргі бағам бойынша шамамен 22 мың еуроны құрайды) тағайындалады. Егер бұл әрекет кәмелетке толмағандарға қатысты жасалса немесе лауазымдық мүмкіндіктерді пайдалана отырып топтық түрде жүзеге асырылса, жаза мерзімі бес жылға дейін артады. Ал егер ұрлау жәбірленушіге ауыр зардаптар тигізсе, онда он жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылады, - дейді Мұрат Әбенов.
Ол сонымен қатар, алып қашу кезінде жиі кездесетін зорлау әрекеттері үшін бөлек жаза тағайындалатынын айтты.
Amanat партиясының парламент депутаты 2025 жылдың басында жаңа түзетулердің күшіне енуінен кейін қалыңдық ұрлау туралы полицияға түсетін арыздардың саны айтарлықтай өсетініне сенеді. Ол мұндай қылмыстар үшін жазаның сөзсіз болатынына үміттенеді.
- Мен статистиканы зерттедім. Соңғы үш жылда ресми түрде 214 арыз тіркелген. Бірақ арыз беруге талпыныстардың әлдеқайда көп болғанын жақсы білемін. Сол 214 арыздың тек оны ғана сотқа дейін жетті. Қалған 93 пайызы қылмыс құрамы жоқ деген себеппен жабылған. Негізінде, мемлекеттік машина осы уақыт бойы бұл қылмысты қолдап келген, - деп Мұрат Әбенов күйіне сөйледі.
«ЗОРЛЫҚТЫ АҚТАУДЫҢ ӘЛСІЗ ТАЛПЫНЫСЫ»
Мұрат Әбеновтің тобына алып қашу фрагменті үшін жазаны қатаңдату туралы ұсыныстар әзірлеуге көмектескен адвокат және құқық қорғаушы Халида Әжіғұлова DW-мен әңгіме барысында заңнамадағы өзгерістер тек 2025 жылдың наурызының басында ғана күшіне енуі мүмкін деген болжам айтты. Ол да Әбенов сияқты Қазақстан азаматтарын құқықтық жалпы оқыту бойынша мемлекеттік саясаттың, әсіресе қалыңдық ұрлау жиі кездесетін өңірлердегі сәтсіздігі туралы сөз қозғады.
- Дәстүрге сілтей салу – зорлық-зомбылықты ақтаудың өте әлсіз әрекеті. Біреу мұны қалыңдық үшін қалыңмал төлеуге мүмкіндігі жоқ күйеу жігіттің тығырықтан шығу жолы деп санаса, мен мұны XXI ғасырдағы өркениетті қоғам үшін мүлдем маңызды емес ортағасырлық тәжірибе деп есептеймін. Бұл біздің мектептерде де, университеттерде де жастарымызға адам құқықтары жеткілікті деңгейде үйретілмейтінін, 2011 жылдан бері неке тек некеге тұратындардың еркімен және толық келісімімен ғана жасалатыны жазылған «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» кодексті оқытпайтынын білдіреді. Қазақстанда қалыңмал төлеуді талап ететін ешқандай заң жоқ, - деді Халида Әжіғұлова.
Ол қазіргі қазақстандық жастар негізсіз дәстүрлерден бас тартуға жиі бет бұра бастағанын алға тартты.
Адвокат қалыңдық ұрлағандарға қатысы бар барлық туыстарын жазалауды көздейтін жеке баптың енгізілуін қолдап қана қоймай, бұл нормаларды өзі де қатысқан "Салтанат заңының" жобасына енгізуді ұсынғанын айтты.
- Әйелдердің құқықтарын қорғау және балалардың қауіпсіздігі туралы заңға өзгерістер талқыланған кезде, мен гендерлік зорлық-зомбылыққа тыйым салу туралы қосымша бес түзету енгізуді ұсындым. Бізде әлі күнге дейін сексуалдық зорлық-зомбылық үшін, сталкинг үшін, мәжбүрлі некеге тұру үшін, кәмелетке толмағандармен некеге тұрғаны үшін, неке жасы талаптарын бұза отырып діни рәсімдер жасағаны үшін жаза қарастырылмаған. Мұндай проблемалар өте көп. Бірақ, өкінішке қарай, тек бір ұсынысқа ғана назар аударылды. Себебі бұл бапқа қатысты нақты саяси ерік бар. Өйткені биыл Қазақстан президенті Атыраудағы ұлттық құрылтайда алып қашу тәжірибесін айыптауға шақырған болатын, - деп атап өтті Халида Әжіғұлова.
