Alashorda qozǵalysyna tikeleı qatysqan áıelder týraly málimetter az saqtalǵanymen, olardyń ult-azattyq qozǵalystaǵy róli aıtarlyqtaı mańyzdy boldy.
Alash qaıratkerleriniń ıdeıalaryn qoldaǵan, aǵartýshylyqpen aınalysqan, saıası-qoǵamdyq isterge aralasqan qazaq áıelderi az bolǵan joq. Olar ózderiniń erik-jigeri men bilimi arqyly qazaq qoǵamyndaǵy áıelderdiń ornyn aıqyndap, bolashaq urpaqqa úlgi bola bildi.
AQQAǴAZ DOSJANOVA – ALASh QOZǴALYSYNYŃ BELSENDISI
Tarıhshy Mámbet Qoıgeldiniń zertteýleri boıynsha, Aqqaǵaz Dosjanova – Alashorda úkimetin qurýǵa atsalysqan, qoǵamdyq ómirde belsendi qyzmet etken qazaq áıelderiniń biri.
- Aqqaǵaz Dosjanqyzy – alashtyqtarmen pikirles bolǵan, Alashorda úkimetin qurýǵa atsalysqan dep aıtýǵa bolady. Ol qoǵamdyq ómirde óte belsendi otbasynan shyqqan. Óte saýatty, sulý boldy. Ol Máskeýdegi medıınalyq ınstıtýtty bitirgen. Keńes zamanynda qazaq qyzdarynyń arasynda medıınalyq oqý ornyn bitirgenderdiń biri, qatelespesem, Gúlsim Asfendııarova boldy, - deıdi tarıhshy.
Aıtýynsha, oqý bitirip kelgenderdiń qurmetine Sultanbek Qojanov toı jasaǵan kórinedi.
- Aqqaǵaz Dosjanova ınstıtýtty bitirip Tashkentke kelgen. Sonyń qurmetine aǵamyz Sultanbek Qojanov óz úıinde banket bergen. Sol banketke Tashkentte júrgen qazaq azamattarynyń bári kelgen. Bul týraly tarıhta estelikter qalǵan. Sultanbek Qojanovtyń banketinde sóılegender kóp boldy. Sol kezde Turar Rysqulov Aqqaǵaz Dosjanovany oqý bitirýimen quttyqtaǵan. «Jolyń bolsyn! Qazaqtar biz bir bolaıyq. Túpki maqsat - qazaqtyń jaǵdaıyn túzetý» degen. Aqqaǵaz Dosjanova Tashkentte ǵalymǵa turmysqa shyqqan. Óte jaqsy, mazmundy ómir súrgen kisi. Aqqaǵaz Dosjanova 1917 jyly Alashordany uıymdastyrý isinde komıssııada bolǵan, - dedi tarıhshy Mámbet Qoıgeldi.
Tarıhshynyń aıtýynsha, sol banketke Turar Rysqulov, Áshim Omarov, Sanjar Asfendııarov, Bilál Súleev, Segizbaı Aızýnov, Názir Tórequlov, Muhammedjan Tynyshbaev, Muhtar Áýezov, Maǵjan Jumabaev, Halel Dosmuhamedov sekildi sol kezdegi qazaqtyń aıaýly azamattarynyń barlyǵy túgel qatysqan. Toıdan keıin zııaly qaýym sýretke túsedi. Sol sýret qazir tarıhı qujat bolyp saqtalyp tur.
NÁZIPA QULJANOVA – QAZAQ ÁIELDERINIŃ AǴARTÝShYSY
Názıpa Quljanova – qazaqtyń alǵashqy áıel aǵartýshylarynyń biri, pedagog, jýrnalıst ári aýdarmashy. Ol Alashorda úkimetiniń ıdeıalaryn qoldap, áıel teńdigi, bilim alý, ulttyq sanany oıatý baǵytynda belsendi qyzmet etti. 1917 jyly Orynborda ótken Jalpy qazaq sezine qatysyp, Alash qaıratkerlerimen birge jumys istegen. Qazaq qyzdaryn oqytý máselesin kóterip, birneshe oqý quraldaryn jazyp qaldyrǵan.
- Názıpa Quljanova – Semeıden shyqqan aǵartýshy. Jubaıy Nurǵalı Quljanov erterekte qaıtys boldy. Ol da ǵartýshylyq salasynda eńbek etken. Semeıde Abaıdyń qaıtys bolǵanyna 10 jyl tolýyna oraı 1914 jyly, shamamen, sonda qazaq zııalylary ádebıet keshin ótkizgen. Ádebıet keshine Baıtursynuly da, basqa zııalylar da qatysady. Sol keshti uıymdastyrǵan osy Quljanovtar bolǵan. Názıpa Quljanovanyń joldasy Alash ıdeıasyna qarsy bolǵan. Alaıda Názıpa Quljanova Alashty qoldaǵan, - dedi alashtanýshy Mámbet Qoıgeldi.
ALASh ZIIaLYLARYNYŃ ADAL SERIKTERI
Tarıhshy Alash qozǵalysyna úles qosqan áıelder qatarynda zııalylardyń jubaılaryn da umytpaý kerektigin aıtty.
Ǵaınıjamal Dýlatova – Mirjaqyp Dýlatovtyń adal jary, onyń kúreskerlik jolynda senimdi serigi boldy. Ol Ahmet Baıtursynulynyń jary Bádrısafa Muhamedsadyqyzymen birge «Qazaq» gazetiniń shyǵýyna qoldaý kórsetti.
- Ǵaınıjamal – Mirjaqyp Dýlatovtyń úıindegi apamyz. Ondaı kisilerdiń jary bolý ońaı emes qoı. Orynborda Dýlatov pen Baıtursynov «Qazaq gazetin» shyǵaryp turdy. Sol gazet 1913 jyldan 1918 jylǵa deıin shyqty. Sol gazettiń shyǵýyna Ǵaınıjamal apamyz ben Bádrısafa apalarymyzdyń úlesi kóp. Ol ekeýi gazet shyǵarý isinde kómekshi bolǵan. Sol zamanda Baıtursynov pen Dýlatovqa serik bolý degen – óte úlken is, - dedi tarıhshy.
MÁRIIa ShOQAI – MUSTAFA ShOQAIDYŃ ÓMIRLIK SERIGI
Márııa Shoqaı – Mustafa Shoqaıdyń taǵdyrlas jary, onyń eńbekteriniń búgingi kúnge jetýine zor úles qosqan qaıratker. Ol Tashkentte Mustafa Shoqaımen nekelesip, keıin ekeýi birge Eýropaǵa emıgraııaǵa ketken.
- Márııa Shoqaı Mustafa Shoqaıdyń murasyn bizge jetkizgen. Ol kisi ekeýi Tashkenttegi meshitte nekesin qıǵan. Ahmet Baıtursynuly men Bádrısafa (Aleksandra bolǵan) ekeýi de nekesin meshitte qıǵan. Artynsha Márııa Mustafa Shoqaımen birge Eýropaǵa birge attandy. 1941 jyldyń jeltoqsanyna deıin Marııa apamyz Mustafa Shoqaıǵa serik bolǵan. Jáı ǵana serik emes edi, - deıdi Mámbet Qoıgeldi.
Aıtýynsha, Parıjge barǵanda qaltasynda aqshasy joq Shoqaılardyń kún kórýi qıyn bolǵan. Sonda Marııa Shoqaı «orys boryn daıarlaımyn» dep habarlandyrý jazyp, jaldanyp tamaq istegen.
- Bir orys general sony kórip, kelgen ekenSolaı jaldanyp, kún kórgen. Ol kisi ánshi, ártis bolǵan. Án salyp, aqsha taýyp, Mustafa Shoqaıǵa ómir boıy serik boldy. Al endi ekeýiniń bir-birine jazǵan hattaryn kórseńiz... Mustafa aǵamyz Berlınde aýyryp jatyp, Parıjdegi Marııa Shoqaıǵa hat jazady. Sol kezdegi hatta «Mirııa, shynymdy senen basqa kimge aıtamyn? Aýyryp jatyrmyn, Otanymdy saǵyndym. Anamdy saǵyndym, anamnyń basyna topyraq sala almadym» dep jazǵan eken, - deıdi tarıhshy.
Mustafa Shoqaı ómirden ótkende jary Márııa Berlınge izdep barǵan.
- Sol kezde zııalynyń Quran kitaby men taqııasyn ala barǵan eken. Basyna taqııany kıgizip, Quranyn qoıǵan. Qulpytas ta qoıdy. Márııa Shoqaıdyń ózi Parıjdiń qasyndaǵy bir qalada jerlengen. Men «Marııa Shoqaı men Mustafa Shoqaıdy Túrkistanǵa jerleıik» dep bılikke hat jazdym. Marııa apamyz Parıjdiń janyndaǵy Shell qalasyndaǵy zıratta jatyr. Ol jaqta jatqany úshin artynda qalǵan týystary aqsha tóleıdi eken. Aqsha tólemese betin tegistep tastaıdy eken. Biraq meniń bastamamdy komıssııa qoldamaı qoıdy. Aldaǵy ýaqytta ol týraly da jazatyn bolamyn, - deıdi tarıhshy.
Alash qaıratkerleri áıelderdiń bilim alýyna, qoǵamdyq-saıası ómirge aralasýyna úlken mán berdi. 1917 jylǵy Alash partııasynyń baǵdarlamasynda áıelderdiń erlermen teń quqyǵy moıyndalyp, bilim alýyna, qyzmet etýine múmkindik berilýi kerektigi aıtyldy. Alash rýhty qazaq áıelderi ózderiniń qajyrly eńbegi men qaıratkerligi arqyly qazaq qoǵamyndaǵy áıelderdiń ornyn aıqyndap, ult-azattyq qozǵalysty qoldaýǵa óz úlesterin qosty. Olardyń eren eńbegi men úlgisi búgingi urpaq úshin qymbat mura bolyp qala bermek.
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
