Qazaqstan tarıhy eńbekterin oqý kezinde oqta-tekte "jataq" jáne "sart"degen sózder kezdesedi. Biz bul sózderdiń naqty maǵynasyn bilemiz be? Aıta keterlik bul sózder Evrazııalyq kóshpeli órkenıettiń tereń ıdeologııasy men dúnıetanymyn ashady.
Jataq sózi neni bildiredi ? Tarıh oqýlyǵynda jataq sózine qysqasha anyqtama berilgen – kedeılengen kóshpendi qazaq qoǵamynyń amalsyzdan otyryqshylyqqa kóshýi. Iaǵnı "jataq" qubylysy tek ekonomıkalyq turǵydan qarastyrylyp otyr.
Biraq bul qubylys áldeqaıda keń maǵynaǵa ıe.
Kóshpendi halyqtar óz bostandyǵyn, erkindigin jáne azattyǵyn joǵary baǵalaǵan. Bul jaǵynan olar naǵyz «kóshpeli patrıottar» bolǵan. Jyljymaly turmys dástúri, qozǵalmaly múlik pen tehnologııalar, tikeleı saılaýy bar kóshpeli ulty, erekshe dala qoǵamy, dúnıetanymy, áleýmettik qurylysy, halyqtarymen jáne basqa da erekshelikter olardy otyryqshy halyqtardan aıryqshalanǵan.
Kóshpeli halyqtar ózderiniń erekshe mártebesin maqtanysh etken. Mysalyǵa, eýropalyq jáne Reseı geograftary men etnograftarynyń málimetteri boıynsha, kóshpeli qazaqtar basqa «kóshpeli-emes» halyqtardy qabyldamaǵan, olardy «esalań» dep eseptegen jáne osyndaı «baqytsyz baıǵustarǵa» aıaýshylyqpen qaraǵan. Kóshpeli kózqarasy boıynsha, at-túıeden túsý, maldan aıyrylý, kıiz úıden jer-tamǵa kóshý – degen óz ómir máninen aıyrylý, adam beınesin joǵaltý. Bul shyn máninde jeke tragedııa men apatqa teńelgen.
Sondyqtan da jataq sózi osyndaı jaǵdaıdy bildiredi – bul kóshpeli tirshilikten aıyrylýy, adamı namystyń taptalýy nemese múldem «jatyp qalý, óship qalýdy» bildiredi. Kóshpeli halyq bul - «jyljympazdyq, erkin, bos, táýelsiz» halyq. Al «jatyp qalǵan» halyq degen «azyp-tozǵan, at-túıeden jyǵylǵan, jaıaý júrýge deıin abyroıyn túsirgen» halyq. «Jaıaýǵa kez-kelgen jol alys» degen máteli sol úshin paıda bolǵan.
Jataq bolyp qalǵan kóshpeli halyq bóliginiń taǵdyry qandaı boldy ? Árıne, keıbir sırek kezdesetin yrysty adamdar qaıtadan baıyp, mal satyp alyp, jylqylarǵa otyrdy jáne "adamdar" degen márebesin qaıtyp aldy. Bul jataqtarǵa úlken jetistik boldy. Biraq mundaılar az boldy. Kóbinese jataqtar birjolata «jatyp qalǵan». Árıne, jataqtar ashtyqtan ólmedi. Qalaı bolǵanda da, olar aman qalýdyń joldaryn taýyp otyrdy. Olar qaıyrshylyqpen, batraızmmen nemese eginshilikpen ómir súre aldy. Biraq olardyń mártebesi qaıtymsyz ózgerdi. Biraz ýaqyttan keıin jataqtardyń urpaqtary "bir orynda qalý/jatyp qalý" ómir saltyna úırenedi. Olardyń dúnıetanymy endi "jyljymaly, erkin, dala" emes, " tek bir jerge baılanǵan" degen túsinik oryn alady. Birte-birte olar jańa ómirge úırenip, jańa mamandyqtardy ıgerip, "tolyǵymen otyryqshy"bolady. Aqsha jınap, jer satyp alyp jatty, úı saldy, baqshalyq isti bastady nemese qolónermen aınalysty, nemese otyryqshy qoǵamda qyzmetke turdy, nemese tipti qalalarǵa qaıta kóship jatty — osylaısha keshegi kóshpeliler "jańa otyryqshy" boldy.
Mundaı" tolyǵymen otyryqshylyqa kóshken " adamdar "sarts"dep ataldy. Orystar Orta Azııaǵa kelgende, olar "sart" sóziniń naqty maǵynasyn túsinbedi jáne "sart" sózin "ult"dep oılady. Al qazaq tilinde "sart" sózi "otyryqshy"sózine teń. Sondyqtan qazaqtyń áıgili "ózbek – aǵam, sart – sadaǵam" degen maqaly osy aıyrmashylyqty sıpattaıdy, ıaǵnı kóshpeli ómirden shyqqan ózbekter ol kezde "sartqa" aınalmaǵan – olar áli jartylaı kóshpeli halyq bolǵan.
"Qazaq pen ózbek bir tuǵan " - sol kezge tán maqal - óıtkeni qazaqtar men ózbekter bir kezderi "kóshpeli ózbekter memleketiniń" quramynda bolǵan, sodan keıin ǵana "kóshpeli qazaqtar" jáne "otyryqshy ózbekter"bolyp bólingen. "Qonystanǵan" ózbekter áli de kóshpeli halyqtyń dástúrlerin saqtap keldi, sonyń ishinde qazaqtarmen ortaq taıpalar (Jalaıyr-jalaıyr, qunǵyrat-qońyrat, naıman, qypshaq, alchın-alshyn, qarlyq, qańly jáne t. b.) ózderiniń jeti babalaryn bildi, kıiz úıleri boldy, mal sharýashylyǵymen aınalysty. Birneshe urpaqtan keıin olar búgingi "sart-ózbekterge"aınaldy. Osylaısha, kóshpeli ózbekter memleketi halqynyń bir bóligi "sarttyqqa" kóshti, al "kóshpeli" halyq uly dalada qaldy, aldymen "qazaq-ózbekterge", sodan keıin "qazaqtarǵa"aınaldy.
Kóshpeli qazaqtar ǵasyrynda "sart - qazaq" nemese "sart - kóshpeli"dıhotomııasy qalyptasty. "Dıhotomııa" termıni bútindi eki bólikke bólýdi bildiredi, onyń ár bóligi basqa bólikke qaraǵanda kóbirek ishki bóligine baılanysty. Bir jaǵynan" Uly dalada ómir súretin erkin kóshpeli qazaq", ekinshi jaǵynan — "jatqan, otyryqshy, táýeldi sart".
Ókinishke qaraı, qazirgi qazaqtardyń kóbi "sartqa"aınaldy. Burynǵy bos, erkin, erkin "kóshpeli qazaq "qalada nemese aýylda turatyn qazirgi" sart-qazaqtan " túbegeıli erekshelenedi. Kóshpeli qazaqtar kóptegen óz maldaryna ıe bola aldy, ózindik ómir salty boldy, halyq áskeriniń qorǵaýynda ómir súrdi. Qazaq tilinde "nesıe, kepil, ıpoteka, avtokredıt, jalaqy" degen sózder múldem bolmaǵan!
Uly Dalada "nesıe" qandaı bolýy múmkin? 18-19 ǵasyrlarda Eýrazııalyq kóshpeli órkenıettiń quldyraýyna deıin Uly Dalada kedeıler bolǵan joq. Eń qarapıym kóshpeli otbasynda birneshe túıe, 5-10 jylqy jáne birneshe júz qoı bolǵan. Eger bireýdiń maly juttan ólse - búkil otbasy bul baqytsyz adamdy" jylytady " - mal jınap,"ony atqa otyrǵyzdy". "Jataqı", dala halqynyń barlyǵy bir mezgilde qaıǵyǵa ushyrap, qatty álsiregen kezde ǵana paıda bolǵan.
Qudaı qalasa, sol bos, mol jáne gúldengen ýaqyttar Uly Dalaǵa oralady. Birneshe ǵasyr boıy "jatqan" sart-qazaq taǵy da "erkin qazaqqa" aınalady. Bolashaq erkin qazaqtar qaıtadan mıllıondaǵan tabyndy baǵady jáne ózderi qalaǵan baǵyttarda kóship júredi. Toıǵansha et jep jáne qymyz ishedi. Ótkennen bir ǵana úlken aıyrmashylyq bolady-bolashaq kóshpendilerdiń qolynda barlyq zamanaýı tehnologııalar men yńǵaılylyqtar bolady.
Danııar BAIDARALY
