Бұдан алдын профессор Әділ Ахметовтың «Викингдердің ізімен». (Ғылыми гипотезалық туынды) кітабынан «Cкандинавия ғалымдары байырғы үндіеуропалықтардың түптамырын Қазақстаннан іздеуде» деп аталатын бөлігі оқырман назарына ұсынылған. Осы кітаптан үзінді жариялауды одан әрі жалғастырамыз. Бірге оқиық.
Осы тақырыпты жан-жақты зерттеп-зерделеген Ресей Ғылым
Академиясының корреспондент-мүшесі, филология
ғылымдарының докторы Федор Успенский ортағасырдағы
скандинавиялық викингдердің күнделікті өмір-салтында генеалогия
мен шежіренің алатын орны мен мәні туралы былай дейді: «...В
средневековом обществе и средневековой культурной
литеретурной традиции, конечно, велика не только в Скандинавии,
но в Скандинавии генеалогия, родословная приобрели какое-то, я
бы сказал, гипертрофированное значение. То, что часто
современным читателем пропускается в текстах саг, - огромные
вереницы сложнеших родословных, - как ни станно, имело
первостепенное значение для исландцев или скандинавов того
времени. Как раз не то, как звали героя, было важно им, а гораздо
важнее им был его родовой бэкграунд, который за ним стоял: там
крылась основная, важнейшая информация» (Курсив біздікі – Әділ
Ахметов).
Ғалымның пікірінше, байырғы ата-бабаларына барынша мән
беру немесе түпкі тегінің кім болғанын анық білу тек ортағасырлық
викингдерге ғана емес, бүгінгі скандинавиялықтарға да, оның
ішінде, өте-мөте исландиялықтарға етене жақын сипат. [Сосын,
дана халқымыздың «Жеті атасын білмеген - жетесіз» деген сақалды
нақылы айтып тұрғандай, генеалогия мен шежіренің қазақ
арасында да өте маңызды екені еріксіз ойға оралады.] Себебі,
халқының саны тым аз болғандықтан болуы керек, бүгінгі
исландиялықтардың көпшілігі өздерінің түпкі ата-тегі мен
генеалогиялық тамырын Х ғасырда өмір сүрген әйгілі исландиялық
термеші әрі қиссашы Эгиль Скаллагримссоннан (Egill
Skallagrímsson) немесе ескі замандарда өмір сүрген белгілі бір
айтулы тұлғадан таратуды жөн санайтыны айқын байқалады.
Сосын, бұл үрдіс бүгінгі Исландияда ешқандай мін болып
саналмайтыны да назарда болғаны жөн. Керісінше, мұндай дәстүр
иссландиялық қисса айтушылар мен термешілер үшін де, олардың
тыңдармандары үшін де өте бағалы әрі өткен тарихты қайта
тірілтіп, оны бүгінгі күнмен жалғастыратын ең оңтайлы құралға
айналып кеткені көрініп тұр және бұл үрдістің өз халқымыздың
арасында да дәл солай бағаланатыны жасырын емес.
Әрине, бл үрдіс, яғни әр азаматтың түпкі гнеалогиясы мен ата-
баба шежіресін ұлықтауы Скандинавияда, әсіресе, орта ғасырларда
үлкен басымдыққа ие болған. Бір де бір бас қосу немесе жиын
қиссасыз немесе шежіресіз өтпегенге ұқсайды. Себебі ондай бас
қосулар мен жиындарға халық біріншіден, қиссалардағы
кейіпкерлер мен есте жоқ ескі замандарда орын алған елеулі
уақиғалар арқылы өз тарихы мен салт-дәстүрлерінен құнды
деректер мен мәлімет алу үшін, екінші жағынан өздерінің түпкі
генеалогиялық тегін танып-білу үшін және сондай мәліметтер
арқылы өздерін де өзге жұртқа таныту үшін баратын болған. Бір
сөзбен айтқанда, генеаогиялық желі мен халық шежіресі сол кездегі
қоғамның ең басты ұйтқысы мен темірқазығы болған. Сондықтан
да, қиссашылар мен термешілер ешбір қате жібермеуе тырысқан.
Өйткені халық жадында сақталып қалған тарихи құндылықтар еш
бұрмаланбай, бәз қалпында жетсе, тыңдаушылар да мақтаныш
сезімге бөленіп, термешілер мен қиссашыларға да өз
арамыздағыдай, үлкен құрмет көрсетілетін болған.
Ал кейде генеалогия мен шежіренің әдеби дәстүр шеңберінен
шығып кететін кездері де орын алғаны байқалады. Мәселен, бір
қиссада норвегиялық Сверрир есімді корольдің Норвегия тағы
үшін сайысқа түскен кезінде, аймақтарды аралап, халықпен
жүздесу барысында электоратты өз жағына тарту мақсатында әлгі
жиында болашақта халықтың пайдасы үшін өзі іске асыратын іс-
жосарлары туралы тыңдаушылардың жүректеріне қозғау салатын
немесе жылу сыйлайтын жалынды сөз сөйлеудің орнына өзінің
Гунхильд есімді анасының генеаогиялық шежіресін тәпіштеп айтып
беруге тырысқан көрінеді. Оның сөзіне құлақ түрген электорат
болса, сөз сөйлеген адамның анасымен қай жағынан туыс
болатынын немесе оның қадір-қасиетінің қай тұстары өздеріне
жақын келетінін топшылап, болашақ королдің генеалогиясы мен
ата-баба шежіресінің өздерімен қаншалықты алыс-жақын екенін
бажайлаумен болған.
Ғалым келтірген екінші мысалдан да Исландия қоғамында
генеалогиялық шежріренің қаншалықты үлкен құндылық болып
саналатынын анық көруе болады. Мәселен, енді бірде Исландия
тарихының атасы саналатын «Исландиялықтар туралы кітап» атты
туындының авторы - священник Ари Торгильсон әлгі
шығармасында Исландия аралына халықтардың о баста қалай келіп
қоныстанғаны, Христиан дінінің қалай енгені, шіркеу институттары
және епискотардың келуі жайында жан-жақты мәлімет бере келіп,
кітабын “Кітап осымен тәмам болды” деген сөздермен аяқтаған
көрінеді. Ал шын мәнінде, автор кітабын солай аяқадым дегенімен,
жазуын ары қарай жалғастырып, екі генеалогиялық шежіреге көсіле
тоқталған көрінеді. Олардың біріншісі төрт исландиялық
епископтың генеалогиясы жайындағы мәлімет. Бірақ әлгілердің
екеуі ол кезде өмірден өтіп кеткен епископтар болса, қалған екеуі
Ари Торгильсонға кітап жазу кезінде әртүрлі ақыл-кеңес берген
бастықтары екен. Ал шын мәнінде, Анри Торгильсон әлгі екі
епископқа олар тарапынан берілген көмектеріне жай ғана рахмет
айтса да немесе кітап соларға бағышталады десе де жеткілікті
болар еді ғой. Бірақ олай етудің орнына Анри Торгильсон олардың
генеалогиясын тарқату арқылы оларды Исландияға ең алғаш келіп
қоныстанған ең даңқты тұлғалар ретінде тым асқақтатып жіберген
көрінеді.
Осымен ғана шектелсе бір жөн ғой, алайда Анри Торгильсон
ендігі жерде адам түсініп болмайын қайдағы бір Ингви Конунг
Тюрков есімді жер шарына билік жүргізен конунг, яғни король
статусындағы мифологиялық кейіпкердің генеалогиясын тұқым-
тұяғына дейінгі жіліктеп, Анридің өзіне дейінгі ұзақ-сонар
шежірені шұбырта жөнеледі. Бұл генеалогия ең соңында мынадай
сөздермен аяқталады: “...менің әкем Торгильс, ал оның ұлы – мен
Анри боламын.”
Қалай болғанда да, бұл шежірені аяғына дейін тыңдаған
немесе оқып шыққан кез келген адамның жадына Анри
Торгильсонның автографы жазылып қалғаны күмән тудырмайды.
Демек, ол өзінің әлгі кітаптың авторы екіндігін дәлелдеу үшін басқа
әдіс таппаған сыңайлы. Ол ол ма, Анридің негізгі нысанасы өз
оқырмандарына өзінің генеаогиялық тегінің соншалықты биік
немесе әлеуметтік статусының соншалықты жоғары екенін
дәлелдеу, яғни ата-бабаларының құдай емес, бірақ құдайдан былай
емес болғанын қаламына ерік бере отырып, фантастикалық
эпитетерді қою жағып, барынша дәріптеу болғанын байқамау
мүмкін емес.
Сонымен, скандинавялық генеалогия тек өткен тарихқа
жасалған экскурс қана емес, ол сонымен қатар шежіре таратушы
адамның бүгінгі болмыс-бітімінен бастап, ұзын-сонар
баспалдақтармен ұрпақтарынан-ұрпақтарына төмендей отырып,
шежіре иесінің өткен заманардағы ата-бабаларының даңқты
бейнелері мен айтулы іс-әрекеттерін моншаққа тізгендей етіп,
көркем тілмен әрі мақтаныш сезіммен баяндау. Демек,
скандинавиялық генеалогия – өткенді тірілте отырып, оны бүгінгі
күнмен жалғау, басқаша айтқанда, кешегі мен бүгінгінің арасына
көпір салу. Сосын, қандай шежіре болмасын, ең адымен шежіре
иесінің ата-бабаларын барынша дәріптейді, алайда ең соңында бәрі
бір сол шежірені айтып отырған адамның өзіне келіп тіреледі.
Бұл фактор, яғни екі бағыттағы генеалогиялық шежіре
сканднавиялықтар үшін аса маңызды, өйткені ол кешгі мен
бүгінгіні жалғайтын дәнекер болғандықтан, аудитория санасында
күллі туыстық байланыстарды сол шежіренің кейіпкерлері аталған
сайын үнемі тірілтіп отырады. Міне сондықтан да, скандинавиялық
шежірелер әдетте сансыз көп кейіпкерлердің есімдеріне толы
болады және тарихи шындықтан хабар береді.
Мысалы, айталық, теңіз сапарлары кезінде кездесіп қалған екі
конунг ең алдымен жөн сұрасу арқылы, шежірелеріне сілтеме
жасай отырып, бір-біріне туыстығы бар-жоғын әбден анықап
алғаннан кейін ғана достасады не болмаса жат екенін анықтап, өз
жөніне кететін болған.
Демек, генеалогия мен шежіренің басты мақсаты тек өткенді
тірілтетін құндылық қана емес, сонымен қатар олардың екінші
қызметі адамдардың туыстық қарым-қатынастарын арттырып, бір-
біріне сүйеу болатын белсенділігін жандандыратын өте маңызды
мәдени-әлеуметтік кілт болып табылады. Тіпті, о баста Ресей
жеріне кетіп, сонда қоныстанып қалған скандинавиялықтардың
өздері да қаншалықты орыстанып кеткеніне қарамастан, алыстағы
отандарымен қатынастарын үзбей, егер қиындық туа қалса,
варягтар деп аталып кеткен қандас туыстарын паналайтын болған.
Тіпті, әулие Владимирдің өзі де, толыққанды орыс князіне айналып
кетсе де, байырғы викингтік қасиеттерін сақтап қалғаны белгілі.
Сөз соңында ерекше назар аударатын және бір фактор мынау:
есте жоқ ескі замандарда Скифиядан аттанған байырғы
скандинавиялық викнгдердің генеалогиялық шежіре қалыптастыру
үрдісі мен қазақ халқының шежіре қалыптастыру үрдісінің
арасында өте үлкен ұқсастықтардың бар екені және олардың
мақсат-мүдделері мен атқаратын қызметінің бір-бірінен
аумайтындығы, сондай-ақ ол замандардан бері мыңдаған жылдар
өтсе де, Скандинавияға Скифиядан аттанған халықтар мен
Скифияның бүгінгі мұрагері болып табылатын қазақ халқының
арасындағы тарихи, этнографиялық, лингвистикалық және
генетикалық байланыстарды бұрынғыдан бетер нығайта түсетін
ғажап этно-мәдени құндылық екенін еске салады. Демек, қазақ
халқының «жеті атасын білмеген жетесіз» деген қанатты сөзінің
астары өте терең екені дәл осы тұста ерекше байқалады. Осы
тұрғыдан келенде, тіліміздің сөздік қорында тұрған «байдалы
тұрмақ бас қайғы» деген қанатты сөз тіркесінің түпкі
мағынасының күңгірттеніп, бүгінгі таңда архаизмге айнала
бастағанының салдарынан кейде ауыз-екі тілде «байтал түгіл бас
қайғы» болып айтылып жүргені де ойландыратын мәселе. Ал
шындығында, есте жоқ ескі замандарда қазақ арасында елге
айырықша қадірлі әскербасы, ия болмаса әйгілі көсем немесе абыз
немесе аса қадірлі ақсақал дүниеден озса, олардың артында қалған
ұрпақтары қайғырып, әдетте қалыптасқан дәстүр бойынша,
басындағы байдалыларын (бұрымдарын) кесетін болған, сол сияқты
марқұмдардың көзі тірісінде мінген аттарының жал-құйрықтары да
қоса күзелетін болған. Тарихи ақпараттардан белгілі болып
отырғандай, байырғы викингтердің батыр тұлғалары да байдалы
(бұрым) өсіргені анық байқалады.
Енді Wikipedia еркін энциклопедиясында келтірілген байырғы
викингдерің генеалогиясына қатысты ‘Borr’ деген айдармен
викингдердің мифологиясына қатысты ағылшынтілді мақалада
келтірілген мына бір ғажап факторлар мен олардың қазақ тіліне
өзім тәржімелеген мәтіндеріне назар аударып көрелік.
In Norse mythology, Borr or Burr (Old Norse: 'son',
born; sometimes anglicized Bor, Bör or Bur) was the son of Búri. Borr
was the husband of Bestla and the father of Odin, Vili and Vé. Borr
receives mention in a poem in the Poetic Edda, compiled in the 13th
century from earlier traditional material, and in the Prose Edda,
composed in the 13th century by Icelander Snorri Sturluson. Scholars
have proposed a variety of theories about the figure. Bor is also one of
the most powerful gods even capable of surpassing Odin.
Бұл мәтіннің қазақша нұсқасы мынадай:
Скандинавия мифологиясында Борр немесе Бурр (ескі норвегиялық туылған ұл
деген ұғымды білдіреді. Ағылшынша Bor, Bör немесе Bur - Бөрінің
ұлы. Борр - Бестланың күйеуі әрі Один, Вили және Веннің әкесі
болған. Бөр 13-ші ғасырда дәстүрлі жолмен жазылған
"поэтикалық Эдда" өлеңінде және 13-ші ғасырда исландиялық
Снорри Стурлусон жазған прозалық Эддада кездеседі. Ғалымдар
бұл тұлға туралы көптеген теориялар ұсынды. Солардың бірінде
Бөр - Одиннен асып түсетін ең күшті құдайлардың бірі.
Borr is mentioned in the fourth verse of the Völuspá, a poem
contained in the Poetic Edda, and in the sixth chapter of Gylfaginning,
the second section of the Prose Edda.
Borr is not mentioned again in the Prose Edda.
In skaldic and eddaic poetry, Odin is occasionally referred to as Borr's
son. The role of Borr in Norse mythology is unclear. Nineteenth-century
German scholar Jacob Grimm proposed to equate Borr with Mannus as
related in Tacitus' Germania on the basis of the similarity in their
functions in Germanic theogeny. The 19th century Icelandic scholar and
archaeologist Finnur Magnússon hypothesized that Borr was "intended
to signify [...] the first mountain or mountain-chain, which it was
deemed by the forefathers of our race had emerged from the waters in
the same region where the first land made its appearance. This
mountain chain is probably the Caucasus, called by the
Persians Borz (the genitive of the Old Norse Borr)...
Мәтіннің қазақша тәржімесі: Борр "Вөлюспаның" төртінші
өлеңінде, поэтикалық Эддадағы өлеңде және прозалық Эдданың
екінші бөлімі "Гильфагинингтің" алтыншы тарауында кездеседі:
Борр прозалық Эддада бұдан былай аталмайды. Скальдикалық
және эддалық поэзияда Один кейде Боррдың ұлы деп аталады.
Скандинавия мифологиясындағы Боррдың рөлі түсініксіз. ХІХ
ғасырдағы неміс ғалымы Джейкоб Гримм Боррды Маннуспен
теңестіруді ұсынады. Бұл Тациттің "Германиясында"
сипатталғандай, олардың неміс теогениясындағы
функцияларының ұқсастығына негізделген. Ал 19 ғасырдағы
исландиялық ғалым және археолог Финнур Магнуссон “Борр”деген
атау "алғашқы тау немесе тау тізбегі" деген ұғымды білдіреді дей
келіп... “біздің нәсіліміздің ата-бабалары бірінші жер пайда болған
аймақтағы сулардан пайда болған алғашқы тау немесе тау
тізбегі. Бұл тау сілемі, бәлкім, парсылардың Borz деп аталатын
Кавказ тауының атауы болуы ықтимал”.
References/Cілтемелер:
The Poetic Edda. New York: The American-Scandinavian Foundation.
Finnur Magnússon (1824). Eddalaeren og dens oprindelse, Vol. I.
Grimm, Jacob (1883). Teutonic Mythology, Vol. I. London: G. Bell and
Sons.
Lindow, John (2001). Handbook of Norse Mythology. Santa Barbara:
ABC-CLIO.
Lorenz, Gottfried (1984). Gylfaginning. Darmstadt: Wissenschaftliche
Buchgesellschaft.
Mallet, M. (1847). Northern Antiquities. London: Henry G. Bohn.
Nordal, Sigurd (1980). Völuspá. Darmstadt: Wissenschaftliche
Buchgesellschaft.
Simek, Rudolf (1988). Lexikon der germanischen Mythologie. Stuttgart:
Alfred Kröner.
Simek, Rudolf (2007) translated by Angela Hall. Dictionary of Northern
Mythology. D.S. Brewer. ISBN 0-85991-513-1
Thorpe, Benjamin (1851). Northern Mythology. London: Edward
Lumley.
Brodeur, Arthur Gilchrist (transl.) (1916). The Prose Edda by Snorri
Sturluson. New York: The American-Scandinavian Foundation.
Bellows, Henry Adams (1923).
Көріп отырғанымыздай, байырғы викингдердің
мифологиясында олардың құдайы немесе қолбасшысы саналатын
Один Bör-дің, яғни Бөрінің ұлы екені айқын көрсетілген. Ендеше,
тек түркітілдес халықтардың тотемі (тегі) саналатын бөрі байырғы
Скифиядан немесе бүгінгі Қазақстан жерінен үдере көшіп,
Скандинавияға қоныстанған ежелгі викингдердің де тотемдік түпкі
тегі екені жоғарыдағы энциклопедиялық анықтамадан анық
байқалып тұрғанын жоққа шығаруға бола қоймас. Ал 19 ғасырдағы
исландиялық ғалым мен археолог Финнур Магнуссон болса, мүлт
кетіп, “Bоrr, Bör, Bur ”деген атаулардың түпкі мағынасының Бөрі
екенін аңғара алмаған, сондықтан да олар әлгі сөзді "алғашқы тау
немесе тау тізбегі" деген ұғымға балап, оның этимологиясын
парсы тілінен іздеген. Бұл қателіктері үшін ол ғалымдарды
жазғыруға бола қоймас, өйткені академиялық ғылымда көптен
қалыптасқан қағида бойынша, байырғы Скифия тек Иранмен, ал
скифтердің түпкі тегі парсылардан тарайды деген теріс ұғыммен
байланыстырылатынын ұмытпағанымыз жөн. Ал саясаттан азат
бүгінгі ғылым ол қағиданың жалған екендігін, яғни байырғы
Скифияның бүгінгі Қазақстан екенін де, сол территорияны
әлімсақтан бері мекендеп келе жатқан халықтың қазақтар екенін де
толық мойындайды.
Байырғы Скандинавияның мифологиялық
кейіпкерлерінің генеалогиялық шежіресінен олардың кейбірінің
түпкі тегі Бөріден (Buri) басталатыны тайға таңба басқандай, айқын
көрініп тұр. Сонымен қатар жоғарыдағы генеалогиялық шежіреде
Бөріден (Bor, Buri) бөлек түбі түркі Jord (Жұрт), Thor (күннің
күркүреуін білдіретін Дүр деген сөз), сол сияқты түркі кісі
атауларына ұқсас Balder (Baldr), Gymir, Vidar, Vali, Ull сияқты
мифологиялық кейіпкерлердің байырғы есімдері де кездеседі.
(жалғасы бар)
Әділ Ахметов
