1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە جەتۋ جولىنداعى العاشقى ماڭىزدى قادام. دەگەنمەن، سول كۇننىڭ تاريحي ماڭىزى ءالى دە تولىق زەرتتەلمەي كەلەدى.
بۇل تۋرالى شاكارىم اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، عالىم امانتاي يساۇلى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتىپ بەردى.
— جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي ماڭىزىنا توقتالىپ وتسەڭىز
— جەلتوقساندى مەن الەمدىك ماڭىزى زور، ازاتتىق جولىنداعى بۇكىلحالىقتىق قوزعالىس دەپ بىلەمىن. 17 جەلتوقسان كۇنى ماسكەۋدىڭ رەسپۋبليكا بيلىگىن اۋىستىرۋ شەشىمىمەن كەلىسپەگەن بەيبىت شەرۋ سول كەزدەگى بيلىكتىڭ حالىق تالابىنا قۇلاق اسپاق تۇگىل، كۇش كورسەتىپ، قاقتىعىستارعا اكەلگەنىن، بەيبىت شەرۋدىڭ كوتەرىلىسكە ۇلاسقانىن كورۋگە بولادى. سول كۇنى حالىق جەڭىسكە جەتتى، بيلىك كۇشتەرى الاڭدى تاستاپ شەگىندى. بوستاندىققا ۇمتىلعان حالىق رۋحتاندى. كەيىن بۇل كۇن ەلىمىزدە "دەموكراتيالىق جاڭارۋ كۇنى" دەپ اتالدى. باس كوتەرۋدىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك قوردالانعان سەبەپتەرىمەن قاتار ونداعان جىلدار بويى ۇلتتى كەمسىتۋ، ءتىلدى تومەندەتۋ ساياساتى بولدى.
الاڭعا شىعىپ، ورتالىق بيلىكتىڭ شەشىمىنە قارسى شىققان 20-30 مىڭ ادامنىڭ كوبى جۇمىسشىلار بولدى. ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلار ولارعا قاراعاندا ەكى ەسەدەي از-تىن. بارلىق الەۋمەتتىك توپتار قاتىستى، ونىڭ ىشىندە قاتارداعى مۇعالىمدەر، عالىمدار، ونەر ادامدارى، زەينەتكەرلەر، دەنى قازاق بولسا دا قازاقتان باسقا ۇلت وكىلدەرى دە بولدى.
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ورنى ەرەكشە. ول تاۋەلسىزدىك جولىنداعى قايتا جارالعان حالىق رۋحى بولاتىن. سول رۋحتىڭ ناقتى تۋعان كۇنى — 17 جەلتوقسان. سول كۇنى كەڭەس زامانىنداعى بۇعۋ، جالتارا سويلەۋ - ءبارى قالدى. الاڭعا شىققان مىڭداعان ادامدار ۇلتتىق كوڭىلىندەگى وي-ارمانداردى اقتارا، ۇلتتىڭ عاسىرلار بويى جويىلماعان، شىڭدالعان قايسار مىنەزى مەن جىگەرىن كورسەتە ءبىلدى.
"تاريحتاعى كىر كوتەرە بەرسە تىم اۋىر”
— جەلتوقسان كوتەرىلىسى تاقىرىبىن جەتكىلىكتى زەردەلەپ بولدىق دەي الامىز با؟
— 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەڭەس وداعى دەپ اتالعان الىپ يمپەريانىڭ كۇيرەۋگە اياق باسقانىن العاش سەزدىرگەن، كوممۋنيستىك جۇيەدە ءومىر سۇرگەن بىرقاتار ەۋرازيا مەملەكەتتەرىندەگى وزگەرىس قۇبىلىستارىن تەزدەتكەن ءىرى، الەمدىك ماڭىزى بار وقيعا بولىپ تاريحقا جازىلعانى حاق.
جەلتوقساننىڭ اششى شىندىقتارىن اشىپ كورسەتۋگە مۇددەلى ەمەس ادامدار جەتكىلىكتى بولدى. ول ءۇشىن بەلگىل ءبىر ادامداردى جازعىرا بەرۋدىڭ كوپ ءجونى جوق. تاعى ءبىر جايلار پسيحولوگيالىق تۇرعىدان قاراعاندا ۇعىنىقتى.
تاريح مالىمەتتەرىنەن تۋاتىن كەيبىر اشۋ-ىزانىڭ، جالپى، بولماعانى نەمەسە كولەڭكەدە قالا تۇسكەنى دۇرىس. تاريحتاعى كىر كوتەرە بەرسە تىم اۋىر.
1986 جىلدىڭ ايگىلى جەلتوقسان كۇندەرىندە قازاقستانداعى قالالار مەن اۋىلدار، ەلدى مەكەندەردە بولعان وقيعالار تۋرالى مالىمەتتەردى جيناستىرۋ ماڭىزى ۇلكەن ەكەنىن ەسكەرۋ قاجەت. شىنىندا، سول شىمكەنت، تالدىقورعان، سارىوزەك، تالعار، پاۆلودار، كوكشەتاۋ، ارقالىق، تاعى باسقا مەكەندەردە وقيعالار قالاي ءوربىدى، نەمەن باستالىپ، نەمەن اياقتالدى - بۇل تۋرالى بىلگىسى كەلەتىن جانعا تياناقتى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى.
الماتى وقيعالارىنىڭ سۋرەتتەلىپ-باياندالۋىندا بۇلىنعىر تۇستار از ەمەس.
قالام تارتقاندار، ادەتتە، قوزعالىستىڭ كەيبىر سەبەپ-سالدارىنا توقتالىپ، ءزابىر كورگەن جاستاردىڭ تاعدىرلارىن ءسوز ەتىپ، وقيعاعا كىنالى دەگەن لاۋازىمدىلاردى اتاپ، ولاردى جۋاپقا شاقىرۋ قاجەت دەگەن سياقتى ۇيرەنشىكتى مىنەۋ، اشكەرەلەۋ سارىنداعى جازعاندارمەن شەكتەلىپ كەلەدى.
رەسپۋبليكادا جاريالانعان ماتەريالدارعا قاراپ، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ جەتە سيپاتتالماي كەلە جاتقان كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى - الماتىداعى رەسپۋبليكا الاڭىنداعى (ول كەزدە برەجنەۆ الاڭى) 17 جەلتوقسان كۇنگى كەشكى بەس پەن وننىڭ اراسىنداعى وقيعالار دەر ەدىك. بالكىم وقيعالاردى كوزبەن كورگەندىكتەن بە، جارىق ورگەن ەستەلىكتەر مەن بايانداردا ولار تىم ءاتۇستى، كەيبىر ماڭىزدى تاريحي دايەكتەر اتالماي بارا جاتقان سياقتى.
”الاڭنان تۇڭعىش رەت ەركىندىك لەبى ەستى”
– اعا، سول ءبىر كەزدى ەسكە تۇسىرسەڭىز، وقيعا كارتيناسى قالاي بولار ەدى؟
– ول كۇندى ەسكە ءتۇسىرۋ اۋىر، ارينە. 17 جەلتوقساننىڭ كۇندىزگى ساعاتتارىندا قازمۋ مەن قازپي-ءدىڭ وقۋ عيماراتىندا بولىپ، قالادا ۇلكەن ابىرجۋ عانا ەمەس، نارازىلىقتىڭ باستالعانىن بىلگەن ەدىم. قالا ورتالىعىنا جەتىپ، ۇيرەنشىكتى ادەتپەن، اباي داڭعىلىندا ورنالاسكان كىتاپ دۇكەنىنە دە سوعىپ ۇلگەرىپپىن. قولىما ابايدىڭ “ايتتىم سالەم، قالامقاس" دەگەن باسپادان جاڭا عانا شىققان اندەر جيناعىن ۇستاپ، كەشكى بەسكە قاراي ادامدار لىق تولى الاڭعا كۇلاش بايسەيىتوۆا كەشەسىمەن شىقتىم.
كوممۋنيستىك يدەولوگيا مەن كەڭەستىك جۇيەگە قاشان دا نارازىلىعىن اس ۇيمەن عانا شەكتەگەن ادامدار ۇلكەن قارسىلىق كورسەتە الماس دەپ ويلايتىنمىن. الاڭنان تۇڭعىش رەت ەركىندىك لەبى ەستى.
الاڭ عيماراتتارى ورنالاسقان ساتباەۆ كوشەسىنىڭ جيەگىندە جاعدايدى بايقاستاپ تۇردىم. اسپيرانت ارىپتەستەرىم دە سول ماڭايدان كورىندى. الاڭداعىلاردىڭ دەنى جاستار - ستۋدەنتتەر، جۇمىسشىلار، ارناۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋشىلارى، مۇعالىم-ۇستازدار. ارالارىندا ەگدە ادامدار دا بولدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى جاستاردى جىگەرلەندىرىپ، ولارعا اق باتالارىن بەرىپ، قولداۋ تىلەكتەرىن ايتۋدا. جينالعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى - قىزدار. الاڭنىڭ ار جاعىنداعى ء"تارتىپ ادامدارى" شەبىنىڭ الدىندا تۇرعاندار، كوبىنەسە تاعى دا سول قارىنداستار.
الاڭنىن ورتا تۇسىندا، ورتالىق تريبۋناعا جاقىنداۋ جەردە ءبىر جىگىت قولىنا ۇستاعان ديناميك ارقىلى ءسوز سويلەۋدە. جينالعان حالىق ورتالىقتىڭ، ماسكەۋدىڭ شەشىمىنە ءبىر كىسىدەي نارازى. الاڭداعىلاردىڭ سوزدەرىن ەستىرتپەۋ ءۇشىن رەپرودۋكتورلار ارقىلى قازاق اندەرى كۇشەيتىلە قويىلعان. "ميليتسيادان" قۇرىلعان ۇزىن شەپ ميتينگىگە شىعۋشىلاردى كۇشپەن ىعىستىرىپ تۇر. باسقارۋ رەجيمىنىڭ ادامدارى مىنبەردەن سويلەردە مۋزىكا توقتاتىلادى دا، ءسوز اياقتالعاندا قايتا قوسىلادى.
سوزدەرى جۇرت يلاناتىنداي ەمەس، قىسقا، ء"بارى دۇرىس، تاراڭدار"دەگەن ماعىنادا. الاڭداعىلار ءسوز سويلەگەندە ماڭايىنداعىلار اينالا تىزە بۇگىپ وتىرا قالادى. كوپ ادامدار سوندا ءسوز سويلەۋشىنى كورىپ، ونىڭ ءسوزىن جاقسى تىڭداي الادى.
كەشكى ساعات التىدان اسا بەرگەندە رەپرودۋكتوردان بەرىلگەن كوماندالار بويىنشا ء“تارتىپ ورناتۋشىلار قالقانمەن قورعانا ءجۇرىپ، شەپ ساقتاپ، شابۋىلدعا شىقتى. شەپتەگى ميليتسيانىڭ” شابۋىلى 17 جەلتوقسانداعى وقيعالاردىڭ كۋلميناتسيالىق ءبىر تۇسىن باستاپ بەردى. تريبۋناداعى لاۋازىمدىلاردىڭ ىزاسىن كەلتىرىپ، جاستار اراكىدىك قار لاقتىرىپ عانا تۇرعان. قاقتىعىستى ء“تارتىپ ساقتاۋشىلار” وسىلاي باستاعان سوڭ، الاڭ ۇلكەن قوزعالىسقا كوشتى.
ءتارتىپ ساقشىلاردىڭ ءاربىر شابۋىلىنان كەيىن قورشاۋدا قالعان نەمەسە تاياقپەن سوعىلعان، قۇلاپ قالعان جاستار شەپ سىرتىنا اكەتىلىپ، شابۋىلدار شەبى ادام نوپىرىنەن شەگىنىپ، رەپرودۋكتورمەن بەرىلگەن بۇيرىقپەن قايتا شابۋىلداپ وتىردى.
وسى تەكە-تىرەستى ءوز پايداسىنا شەشۋ ءۇشىن بيلىك جاعى الاڭعا ء“ورت ءسوندىرۋشى” ماشينالاردى جىبەردى. ماشينالاردىڭ ادامداردى قاعا-باسا الاڭ ورتاسىمەن جۇيتكي ءجۇرۋى جاڭا ءبىر اشۋ-ىزا تۋدىردى. قاق جارىلعان توپتاعى جستار ماشينانى قارمەن اتقىلاي باستادى. ول كەزدە شەرۋگە شىققانداردىڭ قولىندا اعاش، تاياق دەگەندەر بولماعان. ال ماشينداعىلار قارسى سۋ اتقىلادى. ۇلكەن قاقتىعىستار سول كەزدە باستالدى. الاڭنىڭ قالا جق شەتىنە قاراي ىعىسقان جاستار تەپكىلەپ، سقز ويىپ الىپ، اعاشتاردىڭ بۇتاقتارىن سىندىرىپ، قارسى شابۋىلعا شىقتى.
شامدارى سوندىرىلگەن، قاراڭعىلانعان الاڭدا براندسپويت ماشيناسىنىڭ ورتەنۋى، ونىڭ وتىنىڭ بيىككە كوتەرەلىپ قاۋلاپ جانۋى الىڭدا تىنىشتىق ورناتىپ، كوتەرىلىستىڭ سول كۇنگى جەڭىسكە جەتكەن ءساتىن بەلگىلەدى. ءسويتىپ، كەشكى جەتىدەن جيىرما مينۋتتاي وتكەندە نارازىلىق بىلدىرۋشىلەر بۇكىل الاڭدى ءوز قولدارىنا الدى. سول ساعاتتا ەركىندىكتى جەڭىپ العان حالىق جاڭا الاڭدا ەرسىلى-قارسىلى ەركىن ادىمداپ ءجۇردى. الاڭداعى سول كۇنگى ازات ەلدىڭ ەركىن شەرۋى ءۇش ساعاتقا سوزىلد. ۋاقىت كەش بولىپ، ەرتەمەن وسى الاڭدا جۇرگەن ادامدار سانى بىرتىندە ازايا باستادى. مىنە، ەسكەرۋسىزدەۋ بولىپ كەلگەن وقيعاشەجىرەسىنىڭ ءبىر مەزگىلدەرى وسىنداي ەدى.
– تاۋەلسىزدىك كۇنىن 16 جەلتوقسانعا قويۋ قانشالىقتى دۇرىس بولدى؟ 16 جەلتوقسان ازا تۇتۋ كۇنى بولۋ كەرەك پە، الدە مەرەكە مە؟
–16 جەلتوقسان – تاۋەلسىزدىك كۇنى. "ازا تۇتۋ" دەپ بەلگىلەۋ ارتىق. تاۋەلسىزدىك تۋرالى قۇجات 1991 جىلى سول كۇنى قابىلدانعان. 17 جەلتوقسان – دەموكراتيالىق جاڭعىرۋ كۇنى. حالىقتىڭ 1986 جىلى ازاتتىق ءۇشىن جالپىحالىقتىق باس كوتەرگەن، رۋحتانعان كۇنى. ال 18 جەلتوقسان، ياعني بۇگىن جەلتوقسان جانە جاڭاوزەن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولۋى كەرەك.
تاۋەلسىزدىك كۇنى ەشقاشان وزگەرمەيدى! مەملەكەتتىڭ باستى مەرەكە كۇنى بولىپ قالا بەرەدى. بىراق، اسا داۋرىعىپ، ۇلانعايىر مەيرام جاساۋدىڭ دا قاجەتى از. تاۋباعا كەلىپ، سابىرعا شاقىراتىن، ماڭىزىن ىشتەي سەزىنەتىن ۇلى كۇن.
— سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا»
