1917 جىلدىڭ 5 مەن 13 جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبور قالاسىندا ءىى جالپىقازاق سەزى ءوتتى. اتالعاش قۇرىلتايدا الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلىپ، ونىڭ توراعاسى بولىپ ءاليحان بوكەيحان سايلاندى. پرەمەر-مينيستر الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا مەملەكەت پەن ءدىن ءىسىن ءبولىپ، ءبىرىنىڭ ىسىنە ەكىنشىسى ارالاسپاۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمدا بولدى.
ءدىن جانە مەملەكەتتىك ۇستانىم
ءاليحان بوكەيحاننىڭ كادەت (كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيا) پارتياسىنان شىعۋىنا بىرنەشە سەبەپ بولدى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگى ماسەلە ءدىني ەركىندىككە بايلانىستى ەكەنى ايتىلادى. تاريحشى مامبەت قويگەلدى بوكەيحانوۆ تەك زايىرلى مەملەكەت قانا عىلىم، ءبىلىم جولىندا دامي الادى دەپ ەسەپتەگەنىن ايتادى.
- 1917 جىلى ورىنبوردا شىلدە ايىندا ءى جالپىقازاق سەزى ءوتتى. اتالعان سەزگە قاتىسقان ازاماتتار وعان سۇراق قويدى. «ءسىز كادەت پارتياسىنىڭ مۇشەسىسىز. «الاش» پارتياسىن قۇرامىن دەيسىز. ەكى قايىقتا قالاي وتىراسىز؟» دەيدى. سوندا الەكەڭ «مەن كادەت پارتياسىنان شىعامىن. ويتكەنى، ءبىز «الاش» پارتياسىن قۇرامىز» دەپ شەشىم قابىلدادىق. كادەت پارتياسىنىڭ جەرگە، دىنگە، مەملەكەتتىلىككە بايلانىستى ۇستانىمى ءبىزدىڭ مۇددەمىزگە سايكەس كەلمەيدى»،- دەپ جاۋاپ بەرەدى. ول ءدىن مەملەكەتتەن بولەك بولۋ كەرەك دەيدى. «ءدىن ادامدارىنا مەملەكەت جالاقى تولەۋگە ءتيىس ەمەس. ەگەر ءدىن ادامدارىنا مەملەكەت جالاقى تولەسە، ولار تاۋەلسىز بولا المايدى، تاۋەلسىز وي قورىتا المايدى. ەگەر ءبىز مەملەكەت قۇرساق، ءدىننىڭ مەملەكەتتەن بولەك بولعانىن قالايمىز» دەدى. بۇل – ءدىني ۇستانىمداعى مەملەكەت ەمەس، زايىرلى مەملەكەت قۇرامىز دەگەن ءسوز. بوكەيحانوۆ تەك زايىرلى مەملەكەت قانا عىلىم، ءبىلىم جولىندا دامۋ بولادى. ال ءدىن باسىمدىق السا، ءبىلىم مەن عىلىمعا كەدەرگى جاسالادى. ول وسىنى جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان دا «ءدىن مەملەكەتتەن بولەك بولسىن» دەدى. ءبىز مۇسىلمان ەلدەرىندەگى ءدىندى مەملەكەتتىك ۇستانىمعا اينالدىرعان ەلدەردىڭ ۇتىلعانىن كورىپ وتىرمىز عوي، - دەيدى مامبەت قويگەلدى.
«ءدىن ىسىمەن بومبا ساتىپ الۋعا بولمايدى»
ال ءدىنتانۋشى كەڭشىلىك تىشقان ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءدىن مەن مەملەكەتتىك بولگەنى وتە ورىندى ەكەنىن ايتادى. سەبەبى ول قازىر الەمدە ءدىن مەن مەملەكەت بىرىكتىرگەندەردىڭ ارەكەتى وڭدى بولمادى دەپ سانايدى.
- ويتكەنى ءدىن ءىسى مەملەكەت ىسىنەن بولەك ەدى. ءدىن مورالدىق قۇندىلىقتارعا بايلانىستى قاعيداتتار جيىنتىعى بولعاننان كەيىن مەملەكەتتەگى كەي ماسەلەلەرگە سايكەس كەلۋى دە، كەلمەۋى دە مۇمكىن. ەكىنشىدەن، ءدىن ءىسىن مەملەكەت ىسىنەن بولەتىن سەبەبى، ءدىن ءىسى دەگەن – مەملەكەتتىك مۇددەگە نەگىزدەلمەيدى. دىندەگى قاعيداتتار مەملەكەتشىلدىك ماسەلەسىن كوپ جاعدايدا قاراستىرمايدى. ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن ءدىننىڭ بولەك بولعانى ورىندى. ەگەر ءدىندى مەملەكەت ىسىنە قوياتىن بولساڭىز، مەملەكەت ءىسى دەگەن بولمايدى، - دەيدى ول.
ءدىنتانۋشىنىڭ ايتۋىنشا، ءاليحان بوكەيحاننىڭ مەملەكەت ءىسى ءدىن ىسىنەن بولەك دەپ تاپقانىنىڭ ءبىر سەبەبى: مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى – قۇقىقتىق جۇيە. قازىرگى قوعامدىق قاتىناستار جانە مەملەكەتارالىق، ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ بارلىعى قۇقىقپەن رەتتەلەدى.
- ال ءدىن ىسىمەن ونى رەتتەي الاسىز با؟ رەتتەي المايسىز. قارۋ-جاراقتى ءبىر جەردەن ساتىپ الۋ كەرەك بولسا، ونى ءدىن ىسىمەن رەتتەي الاسىز با؟ ءدىن ىسىمەن بومبا ساتىپ الۋعا بولمايدى. بەيكۇنا ادامداردى ءولتىرۋى مۇمكىن. سونىڭ كەسىرىنەن، قارۋ-جاراقتى يگەرە الماعاندار كەيىن باتىستىڭ بودانىنا اينالىپ كەتتى. قايشى تۇستارى كوپ، مەملەكەت مۇددەسىنە ساي كەلمەيتىن تۇستارى دا كوپ، مورالدىق تۇرعىدان مەملەكەت دەگەن دۇنيەنى مويىندامايتىن تۇستارى دا كوپ، - دەيدى ول.
«يسلام ءدىنى جاس بالانىڭ بايپاعى سەكىلدى»
ءاليحان بوكەيحاننىڭ دىنگە بايلانىستى كوزقاراسىنا سول زاماننىڭ دىنشىلدەرى قاتتى نارازىلىق بىلدىرەدى. ءتىپتى قوجا-مولدالار «ولار – كاپىردىڭ كاپىرى، دىنسىزدەردىڭ ءدىنسىزى. جولاماندار، مۇسىلماندار، ايتقانىن الماڭدار، ارتىنان ەرمەڭدەر!» دەسكەن. بۇل تۋرالى «سارىارقا» گازەتى «ءاليحان «يسلام ءدىنى جاس بالانىڭ بايپاعى سەكىلدى: بالا كۇندەگى بايپاق وسكەن سوڭ كيۋگە كەلۋشى مە ەدى؟ سول سەكىلدى يسلام ءدىنى دە ءوزىنىڭ زامانىنداعى حالىق ءۇشىن عانا كەلگەن ءدىن. بىزگە ول ءدىننىڭ ەندى كەرەگى جوق»، - دەيدى-مىس» دەپ جازادى.
اتالعان باسىلىم ءاليحان بوكەيحاننىڭ اقتاپ بىلاي دەپ تالدايدى: «ءبىز ويلايمىز: ءاليحان ولاي دەپ ايتپاسا كەرەك، ايتسە دە يشەكەڭدەر قاتە ۇققان-اۋ دەپ. ايتپاپتى دەيتىنىم مىناۋ: جانىم-اۋ، ءاليحان ول ءسوزدى ايتىپ، سيەز «ءيا» دەگەن بولسا، سيەز: «ءدىن تۋرالى قازاق ورىنبور مۇفتيلىگىنە قاراسىن» دەپ نەگە قاۋلى جاسايدى؟ قازاققا ءدىن يسلام كەرەگى جوق، ءوزىمىز جاڭا ءدىن جاساپ بەرەمىز، سوعان قاراسىن» دەپ نەگە جاسامايدى، بۇل ءبىر. ەكىنشى، قاتە ۇقتى دەيتىنىم: ءبىز قۇلشىلىق (عيبادات) تۋراسىنداعى جۇمىستى دىنگە قويىپ، تىرشىلىك (اماليات) تۋراسىنداعىسىن زاكونگە سالىپ ولشەگەنىمىز ءجون. ويتكەنى زاكون تۇرمىسپەن قاتار وزگەرىپ وتىرادى. ءدىن يسلام ىقتيقاد پەنەن عيبادات جاعىن ادامنىڭ ءوز اقىلىنا تاپسىرعان»، - دەپ جازادى اتى-ءجونى كورسەتىلمەگەن ماقالا اۆتورى.
«دىنگە ەمەس – ءدىني فاناتيزمگە قارسى»
مامبەت قويگەلدى ءاليحان بوكەيحاننىڭ دىنگە قارسى ەمەس، ءدىني فاناتيزمگە قارسى ەكەنىن، سەبەبى قوعامعا ءدىني فاناتيزم زياندى ەكەنىن ايتادى.
- مىسالى، ءبىز قازىر جاڭا تۇرپاتتاعى قازاق مەملەكەتىن قۇرىپ جاتىرمىز. ەگەر دە ءبىز ءدىننىڭ ەسكى، كونسەرۆاتيۆتى ۇستانىمدارىندا قالىپ قوياتىن بولساق، وندا مەملەكەتىمىز ءالسىز بولىپ، ايىرىلىپ قالامىز. دىنگە باسىمدىق بەرىپ، العا شىعارىپ وتىرساق، كادىمگى يسلام مەملەكەتىنە اينالۋىمىز كەرەك قوي. ال قازىرگى سۇرانىس – ونى اياقتاي المايتىن نارسە. ءدىن مەملەكەتتىڭ نىعايۋىنا، كۇشەيۋىنە، ونىڭ ەكونوميكا مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا سۇيەنىش بولۋى كەرەك، ءتىپتى سوعان قىزمەت ەتۋ كەرەك. ال ءدىن ەگەر دە مەملەكەتتىك ۇستانىمدارعا كەدەرگى بولسا، وندا ءبىز السىرەپ، ۇتىلامىز عوي. مەنىڭ ويىمشا، الاشتىق ۇستانىم – دۇرىس ۇستانىم. ءدىن مەملەكەتتەن بولەك بولۋى كەرەك. بىراق سونىمەن بىرگە ءدىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا، ۇستانىمدارعا قارسى شىقپاي، مەملەكەتتىڭ دامۋىنا قىزمەت جاساۋى كەرەك. مەن سولاي دەپ تۇسىنەمىن جانە سولاي بولۋعا ءتيىس، - دەيدى تاريحشى.
ال كەڭشىلىك تىشقان كەيبىر ءدىندارلاردىڭ لوگيكاسىنا تاڭقالاتىنىن ايتادى.
- مىسالى، ءبىر راديكال ازامات ماعان «مەن ايەلىمدى قىزعانامىن، ۇيدەن شىعارمايمىن» دەيدى. بۇل ءدىن ءىسى ەكەن. سەن ايەلىڭدى جاۋىپ قويۋىڭ كەرەك، بۇركەۋىڭ كەرەك، بوتەن ەركەكتىڭ نازارى تۇسپەۋ كەرەك، ولارعا كورىنبەۋ كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ قازاقتىڭ سالتىنا سايكەس كەلمەيدى. مەن ودان «ايەلىڭ بوسانا ما؟» دەدىم، «ءيا، بوسانادى» دەدى. «ال ونى كىم بوساندىرىپ الۋى كەرەك؟» دەسەم، «ونى ايەل دارىگەرلەر بوساندىرىپ الۋى كەرەك» دەيدى. مەن «ەگەر سەن ءوز ايەلىڭدى شىعارماساڭ، تاعى بىرەۋ قىزىن سىرتقا شىعارماسا، ايەل دارىگەردىڭ وقۋىن كىم وقيدى؟ قىزعانايىق، بارلىعىمىز تىعىپ قويايىق. ەرتەڭ ءسىزدىڭ ايەلىڭىز شەكارا اسقان كەزدە كەدەندە تەكسەرەدى عوي. سوندا ءسىزدىڭ ايەلىڭىزدى ەركەكتەر سيپالاي ما، ايەلدەر مە؟ كەدەن ءىسىن وقىتپاساڭ سەنىڭ ايەلىڭدى كىم تەكسەرەدى؟ ال ەگەر سەن ايەلىڭدى ۇستازدىققا جىبەرمەسەڭ، قىزىڭدى كىم وقىتادى؟» دەدىم. سول كەزدىڭ وزىندە الاشتىقتار ءدىندى جەلەۋ ەتكەندەردىڭ وسىنداي ماسەلەلەر تۋىنداتاتىنىن تۇسىنگەن، - دەيدى ءدىنتانۋشى.
ونىڭ ايتۋىنشا، سايىپ كەلگەندە ءدىن ءىسى مەملەكەت ىسىنەن بولەك دەگەننىڭ ءوزى ءدىندى تولىق جوققا شىعارمايدى.
- ءبىزدىڭ ءار ازامات پرەفەرەنتسيالىق زايىرلىلىقتا ءومىر سۇرەدى. ياعني، قۇداي مەن قۇقىقتىڭ الدىندا تەڭ دەگەندى قولدانىپ وتىر. بىراق مەملەكەت ىسىنە ءدىننىڭ ارالاسۋى دەگەن دۇرىس بولمايدى. زايىرلىلىق پرينتسيپتەرى الەمنىڭ ءار مەملەكەتتىندە ءارتۇرلى. ال ءبىزدىڭ مەملەكەتتەگى زايىرلىلىق دىنگە قاتىستى بەيتاراپتىق پوزيتسيانى ۇستانادى، - دەيدى ول.
Cەرىك جولداسباي
«ادىرنا»
