اقتوبە وبلىسى ىرعىز اۋدانىنىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعىندا ورنالاسقان، بيىكتىگى 240 مەتر شوقىنىڭ تاريحىنا، اتاۋىنا قاتىستى بۇرمالانعان اقيقاتتىڭ اق-قاراسى جان-جاقتى اشىلىپ، انىقتالسا دا شىندىقتى قولدامايتىن توپ «تاۋدىڭ اتاۋى تابىن بوكەنبايعا بايلانىستى» دەپ ادىلدىكتىڭ ورناۋىنا بوگەسىن بولىپ، ءتۇرلى قۇيتىرقى امالدارعا بارىپ وتىر. بۇل جونىندە بۇرىندا دا بىرنەشە سىن ماقالا، زەرتتەۋ جازعانبىز.
داۋدىڭ ءورشۋى بىلاي بولدى: شەكتى بوگەنبايدىڭ ۇرپاقتارى ءار جىلدارى تۇسىرىلگەن كارتالاردى، ەل ىشىندە ساقتالعان اۋىزشا مالىمەتتەردى، ورىس وفيتسەرى يا.پ. گاۆەردوۆسكي جازىپ قالدىرعان دەرەكتەردى نەگىزگە الىپ، 2016 جىلى قىركۇيەك ايىندا الگىندە اتالعان شوقىنىڭ ەتەگىنە تاس بەلگى ورناتقان-دى. سونىڭ قۇجاتتارىن جاساپ، زاڭداستىرۋ اقتوبە وبلىستىق مادەنيەت، ارحيۆتەر جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنا مىندەتتەلەدى. بىراق وسى مەكەمەنىڭ باسشىسى ا. يۋنيسوۆا «بوكەنبايشىل» توپتىڭ ىعىنا جىعىلىپ، ايدان انىق اقيقاتتى سوزبۇيداعا سالىپ، ەسكەرتكىشتىڭ قۇجاتىن راسىمدەۋدى ءالى سوزىپ كەلەدى...
بۇل ماسەلەگە قايتا ورالىپ وتىرمىز. سەبەبى، اتاۋى قالايدا تابىن بوكەنبايدىڭ ەسىمىنە بايلانىستى بولىپ شىعۋى كەرەك دەگەن ا. يۋنيسوۆانىڭ قولداۋىمەن مەملەكەت ەسەبىنەن ارنايى بولىنگەن قارجىمەن شاعىن توبەگە قاتىستى دەرەك ىزدەپ، سوناۋ ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ، ورىنبور قالالارىن ارالاپ، تابان توزدىرعان، ىزدەمپاز تاريحشى گ. يزباساروۆانىڭ نازارىنا ءوز دالەل-ءۋاجىمىزدى، سۇراق-ساۋالىمىزدى ارنايى ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
اقتوبە وبلىستىق مادەنيەت، ارحيۆتەر جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ باسشىسى ا. يۋنيسوۆانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 2024 جىلى 19 قىركۇيەكتە الماتى قالاسىندا وتكىزىلگەن جيىندا قابىلدانعان قاراردا تۇزىلگەن «ىرعىز-شالقار تاس جولى بويىنداعى «شوقى» تۋرالى جۇمىستاردى تالقىلاۋ، تالداۋ، جانە ساراپتاۋ تۋرالى عىلىمي كەڭەس حاتتاماسىندا» ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى گۇلبانۋ يزباساروۆانىڭ دا ءسوزى كەلتىرىلىپتى، بىلاي دەپتى ول: «2023-2024 جىلدارى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ، ورىنبور قالالارىنداعى اسكەري، تاريحي ارحيۆ قورلارىنداعى ماتەريالدارمەن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىم. سوڭعى جىلدارى اقتوبە وبلىسى ىرعىز اۋدانىندا ورنالاسقان بوكەنباي شوقىسى تۋرالى ءارتۇرلى مالىمەتتەر جارىققا شىعۋدا. بۇرىن بوكەنباي قاراباتىرۇلى اتىمەن اتالعان دەپ ەسەپتەلىپ كەلگەن بۇل شوقى شەكتى رۋىنان شىققان بوگەنباي جاپالاقۇلى اتىنا بايلانىستى قويىلعان دەگەن پىكىرلەر ايتىلۋدا. بۇل ماسەلەدە تۇكپىلىكتى شەشىم ايتۋ قيىن. ...قوسىمشا ءارى قاراي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن».
گ. يزباساروۆانىڭ ايدان انىق اقيقاتقا «تۇكپىلىكتى شەشىم ايتا الماي» بەك قينالىپ وتىرعانى – بىزدىڭشە بەكەر. ادام تۇسىنبەيتىندەي شىتىرمان ەشتەڭەسى جوق. وعان ءبارى – ۇعىنىقتى. بىراق ءسوزىنىڭ سىڭايىنان شىندىقتى قالامايتىنى اڭدالادى.
وسى تۇستا مىنانى دا ەسكەرتە كەتەيىك، 2024 جىلى 19 قىركۇيەكتە الماتى قالاسىندا وتكىزىلگەن جيىندا تولتىرىلعان، ءبىز ايعاققا تارتىپ وتىرعان جاڭاعى «ىرعىز-شالقار تاس جولى بويىنداعى «شوقى» تۋرالى جۇمىستاردى تالقىلاۋ، تالداۋ، جانە ساراپتاۋ تۋرالى عىلىمي كەڭەس حاتتاماسى» – نەگىزسىز. ويتكەنى، مۇندا تەك «بوكەنبايشىلداردىڭ» تاريحتى بۇرمالاعان تەرىس سوزدەرى بەرىلگەن، وزدەرىنىڭ ادەپسىز وتىرىكتەرىنە قايشى كەلەتىن قارسى جاقتىڭ دالەلدى پىكىرلەرى ەنگىزىلمەگەن ءھام قىلارىڭدى قىلىپ ال دەگەندەي ا. يۋنيسوۆا لاۋازىمىنىڭ مۇمكىندىگىن اسىرا پايدالانعان، ءوزى باسقارىپ وتىرعان مەكەمەنىڭ ءمورىن باسىپ، ءوزى، ونىڭ جاقتاس ەكى ادامى قولدارىن قويىپ، كۋالاندىرعان. قىسقاسى، «شوقىعا قازبا جۇمىسىن جۇرگىزۋ كەرەك» دەپ وزدەرى شەشىم شىعارىپ، وزدەرى بەكىتكەن. مىنە، «ادىلدىكتىڭ» ءتۇرى!
حوش، يزباساروۆاعا ايتپاعىمىزعا كوشەيىك.
1803 جىلى يا.پ. گاۆەردوۆسكي ءالىم تارحان قاراكوبەك ءبيدىڭ بايانداۋىنداعى شوقى اتاۋىنىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەنىن «وبوزرەنيە كيرگيز-كايساكسكوي ستەپي يلي وپيسانيە سترانى ي نارودا كيرگيز-كايساكسكوگو» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە تايعا تاڭبا باسقانداي، اپ-انىق قىپ جازىپ كەتكەن، بىلاي دەلىنگەن وندا: «پري ۆوززرەني نا بۋكانباەۆى گورى ي نا ماياك بۋكانباەۆ، كيرگيزتسى نە موگلي ۋتەرپەت، چتوبى نە ۋۆەدوميت ناس و پريچينە تاكوۆوگو يح نايمەنوۆانيا. «ۆ ستارينۋ، – گوۆوريلي وني، – كوگدا كالمىكي، پريتەسنيا وردۋ ناشۋ چرەز نابەگي، وستاۆاليس وبيتات چاستيۋ ۆ زدەشنيح وكرەستنوستياح، ستارشينا بۋكانباي س پودۆلاستنىمي ەمۋ اۋلامي يمەل گلاۆنوە كوچەۆە ۆ گوراح، نوسياششيح تەپەر ەگو يميا، گدە پريرودا سوەدينيلا ۆسە ۆىگودى، پوترەبنىە دليا جيزني. چتوبى ۆەرنەە سپاستي سۆوە ۋبەجيششە وت نەپرياتەلەي، ون راسپولاگال ۆسەگدا سۆوي ۆ دولينە، وكرۋجەننوي وتوۆسيۋدۋ ۆوزۆىشەننىمي مەستامي، پو كويم پاسليس تابۋنى پود نابليۋدەنيەم راسستاۆلەننىح نا ۆەرشينە گور كاراۋلوۆ. دليا پرەدۋپرەجدەنيا نەچاياننىح ناپادەني، نا ۆوزۆىشەننەيشەي پرەد ۆسەمي پروچيمي ي نەپريستۋپنوي كامەننوي گورە، س كوەي ۆسە وكولو لەجاششەە مەستوپولوجەنيە بىلو وتكرىتو، ۆىستاۆليال وسوبىي پوست، كوتورىي وپرەدەلەننىمي سيگنالامي داۆال زنات سكرىۆايۋششيمسيا ۆ دولينە وبو ۆسەح دۆيجەنياح نەپرياتەليا. دولگو، تاكيم وبرازوم، وحرانيالوس سيە پريرودنوە ۋكرەپلەنيە، نو، ناكونەتس، جەستوكوە سراجەنيە، ۆ كوەم بۋكانباي ليشيلسيا جيزني، وتكرىل ۆراگام پۋت ۆ سەرەدينۋ. تەلو سەگو گەرويا پوگرەبەنو نا گورە ماياچنوي».
اسىرە «بوكەنبايشىل» توپتىڭ «تابىن بوكەنباي اسكەر جيناپ، قاراۋىل توبە قىلعان، تاۋدىڭ «بوكەنباي» اتالۋى سودان» دەپ تانباستان وزەۋرەپ، «دالەل» قىلىپ جۇرگەندەرى – وسىنداعى «دليا پرەدۋپرەجدەنيا نەچاياننىح ناپادەني، نا ۆوزۆىشەننەيشەي پرەد ۆسەمي پروچيمي ي نەپريستۋپنوي كامەننوي گورە، س كوەي ۆسە وكولو لەجاششەە مەستوپولوجەنيە بىلو وتكرىتو، ۆىستاۆليال وسوبىي پوست، كوتورىي وپرەدەلەننىمي سيگنالامي داۆال زنات سكرىۆايۋششيمسيا ۆ دولينە وبو ۆسەح دۆيجەنياح نەپرياتەليا» دەگەن سويلەمدەر.
بىراق «بوكەنبايشىل» توپ ۇياتتى ىسىرىپ تاستاپ، وزدەرىنىڭ بەرەكەسىز وتىرىكتەرىنە قايشى كەلەتىن «دولگو، تاكيم وبرازوم، وحرانيالوس سيە پريرودنوە ۋكرەپلەنيە، نو، ناكونەتس، جەستوكوە سراجەنيە، ۆ كوەم بۋكانباي ليشيلسيا جيزني، وتكرىل ۆراگام پۋت ۆ سەرەدينۋ. تەلو سەگو گەرويا پوگرەبەنو نا گورە ماياچنوي» دەپ تاڭبالانعان مالىمەتتەن اينالىپ وتەدى.
ايدان انىق وسى اقيقاتتى وقىپ وتىرىپ، كوزى شىندىققا تولىق جەتسە دە تاريحشى يزباساروۆا دا «تۇكپىلىكتى شەشىم ايتۋ قيىن» دەپ بۇلتاقتايدى.
ءسوزىمىزدى ءارى قاراي جالعاستىرايىق. حالىق جىرىندا:
«ارىستانداي ايباتتى،
جولبارىستاي قايراتتى،
بوكەنباي سىندى باتىرىم،
التى مۇشەل تولتىرىپ،
قالىڭ دا ءجاۋمىت ىشىندە،
قاپىدا قازا بولعان-دى»، – دەلىنگەن (قاراڭىز: ءباھادۇر باتىر بوكەنباي. – اقتوبە، «جك س. ت. ءجانادىلوۆ باسپاحاناسى»، 2011 جىل، 43-44 بەتتەر).
رەسەي يمپەرياسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ارحيۆىندەگى دەرەك تە تابىن بوكەنبايدىڭ بارىمتاعا بارعاندا تۇرىكپەندەردىڭ سويىلمەن توپەلەگەن سوققىسىنىڭ استىندا قالىپ، جان تاپسىرعانىن كۋالاندىرىپ، بىلاي دەپ بەكىتىپ تۇر:« ...مايا 28 - چيسلا 1742 گودا يايتسكوە ۆويسكو چەرەز پريحاۆشەگو يز كايساتسكوي وردى يايتسكوگو كازاكا حاركۋ، دونوسيت، چتو كايساتسكي ۆلادەلەتس جە بۋكەنباي ۆ چيسلە 500 چەلوۆەك حوديل پود ترۋحمەنتسەۆ دليا ۆزياتيا ۋ نيح پولونۋ ي وتگونۋ سكوتا، توكمو وني، تۋرحمەنتسى، يح كايساكوۆ، ۆسەح پوبيل دو سمەرتي...» (قاراڭىز: اپۆر، فوند 122, 1742 گ. د. 4, ل. 53).
جاۋمىتتەردىڭ قولىنان اجال قۇشقان تابىن بوكەنبايدىڭ مۇردەسى قازىرگى اقتوبە وبلىسى بايعانين اۋدانىنداعى ءوزىنىڭ قونىسىندا جاتىر. بۇل جونىندە پروفەسسور ز. بايدوسوۆ مىناداي مالىمەت بەرگەن: «بايعانين اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى جاسى توقسانعا كەلگەن ورازباي شانين، سەكسەننىڭ ۇستىندەگى ايناقۇل قوجانوۆ، مولداعالي وزبەكباەۆ، ماقسات دوسجانوۆ سياقتى اقساقالداردىڭ ايتۋىنشا، بوكەنباي باتىر جارقامىستىڭ باتىس بەتكەيىنەن 7-8 شاقىرىم جەردەگى بوكەنباي توبەسىندە جەرلەنگەن...» (قاراڭىز: ءباھادۇر باتىر بوكەنباي. – اقتوبە، «جك س. ت. ءجانادىلوۆ باسپاحاناسى»، 2011 جىل، 361-بەت).
مۇنى مىنا دەرەكتەر دە راستايدى، ءبۇي دەلىنگەن: «... «تابىن بوكەنباي باتىر» قوعامدىق كەڭەسى مەن قورىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بايعانين اۋدانىنداعى جارقامىس اۋلىنان 12-13 شاقىرىمداي قاشىق جاتقان توبەدەگى كونە قورىمعا بوكەنباي باتىردىڭ جەرلەنگەنى جونىندە ەسكەرتكىش-بەلگى ورناتىلدى... بەلگى تاستى قويۋ راسىمىنە بايعانين اۋدانىنىڭ اكىمى بەردىحان كەمەشوۆ، تاريحشى زاكىراتدين بايدوسوۆ، وبلىستىق جەر قاتىناستارى باسقارماسىنىڭ باستىعى مالىك جەكەەۆ، وبلىستىق قازىنالىق دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى اسقار داۋلەتياروۆ، قوردىڭ ديرەكتورى ىزىمعالي كوبەنوۆ باستاعان اقتوبەلىك عالىمدار، ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى، وبلىسىمىزدىڭ بارلىق اۋداندارىنان، ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا، باتىس قازاقستان وبلىستارىنان، سونداي-اق ورىنبور وبلىسىنان كەلگەن قوناقتار جانە جارقامىس اۋلىنىڭ تۇرىندارى قاتىستى» (قاراڭىز: ءباھادۇر باتىر بوكەنباي. – اقتوبە، «جك س. ت. ءجانادىلوۆ باسپاحاناسى»، 2011 جىل، 413-414 بەتتەر).
مىنە، بارشامىز كۋا بوپ وتىرمىز، تابىن بوكەنبايدىڭ مولاسىنىڭ ىرعىزدا ەمەس، اقتوبە وبلىسى بايعانين اۋدانى تەرريتورياسىندا ەكەنىنە.
يسمۋرزين دەيتىن ۇقپاسا دا تاپ گ. يزباساروۆا تۇسىنبەيتىندەي سونشالىقتى كۇردەلى، شىتىرمان وقيعا ەمەس، ءبارى دە اپ-انىق باياندالعان.
عالىم ءھام پەداگوگ گ. يزباساروۆانىڭ اللاعا ايان اقيقاتتىڭ ادىلدىگىن ايتا الماي، «تۇپكىلىكتى شەشىم ايتۋ قيىن، ءالى دە زەرتتەۋ كەرەك» دەپ سولقىلداقتىق تانىتىپ، كۇمىلجۋىنىڭ سىرىن كەيىن بىلدىك.
اسىرە «بوكەنبايشىلداردىڭ» قۇراستىرۋىمەن 2011 جىلى «ءباھادۇر باتىر بوكەنباي» اتالاتىن كىتاپ جارىق كورگەن. ءىشى – شىلعي وتىرىككە، ورەسكەل بۇرمالاۋشىلىققا تولى. وسى «ەڭبەكتى» جارىققا شىعارار كەزدە جۇمىس ىستەگەن شىعارماشىلىق توپتىڭ قۇرامىندا ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، «XVIII عاسىرداعى قازاق-باشقۇرت ارا قاتىناستارىنىڭ ساياسي جانە ەتنيكالىق ۇردىستەر» (؟) (2008) دەپ اتالاتىن مونوگرافيانىڭ اۆتورى، 18-عاسىردىڭ بىلگىر زەرتتەۋشى مامانى دەلىنەتىن گ. يزباساروۆا دا جۇرگەن ەكەن...
ەسكە سالا كەتەيىك، يا.پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ 1803-1804 جىلدارداعى ساپارىن بايانداعان «وبوزرەنيە كيرگيز-كايساكسكوي ستەپي يلي وپيسانيە سترانى ي نارودا كيرگيز-كايساكسكوگو» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندەگى 1710 جىلى قاراقۇمدا وتكەن قوڭسىلاس قازاق رۋلارى وتكىزگەن شاعىن باس قوسۋدا سويلەگەن «بۋكانباي»، كەيىن قالماقتارمەن قاقتىعىستا قازا تاۋىپ، شەكتىلەردىڭ مەكەنىندەگى شوقىعا جەرلەنەتىن «بۋكانباي» – ءبىر ادام. ەسىمى ورىسشا بۇرمالانىپ تۇزىلگەن – بوگەنباي! رۋى – شەكتى.
تارحان قاراكوبەك ءبيدىڭ ايتۋىمەن يا.پ. گاۆەردوۆسكي قاعازعا ءتۇزىپ العان قاراكەسەك جيىنىنداعى «بۋكانبايدىڭ» (بوگەنباي) ءسوزىن دە اسىرە «بوكەنبايشىلدار» تابىن بوكەنبايعا جاپسىرىپ الەك.
ەندى قاراقۇم وقيعاسىنا دا توقتالىپ، ونى دا يزباساروۆانىڭ نازارىنا ۇسىنايىق، ءبۇي دەپ باياندالعان: «ۆ 1710 گ. نەكوتورىە ستارەيشينى ي ناچالنيكي سەمەيستۆ يز چيسلا تەح رودوۆ، كوتورىە راسپولاگاليس ۆ پەسكاح كاراكۋماح، سوبراليس دليا سوۆەتۋ، دابى ۋپوترەبيت ۆسە ۋسيليا ك ەدينودۋشنوي زاششيتە درۋگ درۋگا دو پوسلەدنەي كاپلي كروۆي... نو يزۆەستنىي ۆ تو ۆرەميا پو حرابروستي ستارشينا بۋكانباي ۋنيچتوجيل سيە پرەدپرياتيە يح. كيرگيزتسى راسسكازىۆايۋت، چتو ون سرەدي جاركوگو سپورا، رازورۆاۆ نا سەبە ودەجدۋ ي پوۆەرگنۋۆ ۆ كرۋگ سوۆەتا مەچ سۆوي، گوۆوريل ۆ يسستۋپلەني: «وتمستيم ۆراگام ناشيم! ۋمرەم س ورۋجيەم! نە بۋدەم سلابىمي زريتەليامي رازگرابلەننىح كوچەۆوك ي پلەنەننىح دەتەي ناشيح! روبەلي لي كوگدا ۆوينى راۆنين كيپچاكسكيح! سيا برادا ەششە نە ۋكراشالاس سەدينويۋ، كاك يا باگريل رۋكي سۆوي ۆ كروۆي نەپرياتەلەي. تەپەر موگۋ ل راۆنودۋشنو سنەست تيرانستۆو وت ۆارۆاروۆ؟ ەششە نەت ۋ ناس نەدوستاتكا ۆ دوبرىح كونياح! ەششە نە وپۋستەل كولچان سو سترەلامي وسترىمي!» (قاراڭىز: گاۆەردوۆسكي يا.پ. «وبوزرەنيە كيرگيز-كايساكسكوي ستەپي يلي وپيسانيە سترانى ي نارودا كيرگيز-كايساكسكوگو». رۋكوپيسنىي وتدەل لوي سسسر ان سسسر. كوللەتسيا № 115, د. № 495).
گاۆەردوۆسكيدىڭ جول-ساپار كۇندەلىگىندە «سيا برادا ەششە نە ۋكراسيلاس سەدينويۋ، كاك يا باگريل رۋكي سۆوي ۆ كروۆي نەپرياتەلەي» دەپ تاڭبالانعان وسى ءسوز دە تابىن بوكەنبايعا تەلىنىپ ءجۇر. مۇنىڭ دا ەش دالەلى جوق. كۋالىك بەرەيىك.
دەرەكتەردە تابىن بوكەنبايدىڭ 1667 جىلى تۋىپ، 75 جاسىندا باقي بولعانى ايتىلادى (قاراڭىز: ءباھادۇر باتىر بوكەنباي. – اقتوبە قالاسى، س.ت. ءجانادىلوۆ باسپاحاناسى، 343-بەت).
وسىنى نەگىزگە الىپ، ەسەپتەگەندە 1710 جىلى قاراقۇمدا وتكەن قاراكەسەك جيىنىندا «سيا برادا ەششە نە ۋكراسيلاس سەدينويۋ، كاك يا باگريل رۋكي سۆوي ۆ كروۆي نەپرياتەلەي» دەپ ايتىلعان ءسوزدىڭ يەسى – قىرىق ۇشتەگى تابىن بوكەنباي دەۋ مۇلدە قيسىنسىز! كەرىسىنشە، الپىستىڭ توڭىرەگىندەگى شەكتى بوگەنباي باتىرعا ءتان.
1710 جىلى قاراقۇمدا وتكەن قاراكەسەك ء(الىم-شومەن) جيىنىندا ەلدى رۋحتاندىرىپ، بىرلىككە شاقىرعاندا «سيا برادا ەششە نە ۋكراسيلاس سەدينويۋ، كاك يا باگريل رۋكي سۆوي ۆ كروۆي نەپرياتەلەي» دەپ ايتقان سوزىنەن بوگەنبايدىڭ جاسى سول كەزدە 60-تىڭ شاماسىندا دەپ توپشىلايمىز. شەكتىلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە تىلەۋ مەن قاباقتىڭ اراسىندا ساقتالىپ جەتكەن دەرەكتە «قالماقتارمەن بولعان شايقاسقا باتىردىڭ بالاسى ءتىنالى، نەمەرەسى قارابەك تە قاتىسقان» دەلىنەدى. سوندا ۇلىنىڭ جاسى 40-تىڭ توڭىرەگىندە، نەمەرەسىنىڭ دە ات جالىن تارتىپ، ازامات بولعان كەزى، 20-نىڭ وياق، بۇياعىندا. شايقاس 1717 جىلدار شاماسىندا ءوتىپ، بوگەنباي الپىستىڭ ورتا ماڭىنان وتە قازا تاپقان سياقتى. ناقتى دەرەك بولماعاندىقتان ءارى نە بەرى ءسال-ءسال عانا اۋىتقۋىمىز مۇمكىن، بىراق شامامىز – دۇرىس.
كوپ سوزباقتاماي ءسوزىمىزدى وسى تۇستان قايىرىپ، قورىتىندىسىنا كوشەيىك. 18-عاسىردىڭ بىلگىر زەرتتەۋشى مامانى گ. يزباساروۆاعا مىناداي سۇراقتار قويماقپىز:
ا) «بوكەنبايشىل» توپ يا. گاۆەردوۆسكيدىڭ ەڭبەگىندەگى «دليا پرەدۋپرەجدەنيا نەچاياننىح ناپادەني، نا ۆوزۆىشەننەيشەي پرەد ۆسەمي پروچيمي ي نەپريستۋپنوي كامەننوي گورە، س كوەي ۆسە وكولو لەجاششەە مەستوپولوجەنيە بىلو وتكرىتو، ۆىستاۆليال وسوبىي پوست، كوتورىي وپرەدەلەننىمي سيگنالامي داۆال زنات سكرىۆايۋششيمسيا ۆ دولينە وبو ۆسەح دۆيجەنياح نەپرياتەليا» دەپ باياندالعان ءسوزدى تابىن بوكەنبايدىڭ شەكتىلەردىڭ مەكەنىندەگى شوقىنى قاراۋىل توبە قىلىپ پايدالانعانىنا كۋالىك ەتىپ تارتادى دا وسىعان جالعاس «دولگو، تاكيم وبرازوم، وحرانيالوس سيە پريرودنوە ۋكرەپلەنيە، نو، ناكونەتس، جەستوكوە سراجەنيە، ۆ كوەم بۋكانباي ليشيلسيا جيزني، وتكرىل ۆراگام پۋت ۆ سەرەدينۋ. تەلو سەگو گەرويا پوگرەبەنو نا گورە ماياچنوي» دەگەن دەرەكتەردەن نەگە اينالىپ وتەدى؟ (ولاردىڭ ىشىندە يزباساروۆانىڭ ءوزى دە بار).
ءا) تارحان قاراكوبەك ءبيدىڭ گاۆەردوۆسكيگە بەرگەن «...ستارشينا بۋكانباي س پودۆلاستنىمي ەمۋ اۋلامي يمەل گلاۆنوە كوچەۆە ۆ گوراح» دەگەن مالىمەتى اتالعان توڭىرەكتىڭ شەكتى جاپالاقۇلى بوگەنبايدىڭ اتاقونىسى ەكەنىن دالەلدەپ تۇر، بۇعان نەندەي ۋاجدەرىن ايتار ەكەن؟
ب) اقتوبە وبلىسى ىرعىز اۋدانىنىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى شەكتىلەردىڭ ەجەلدەن بەرگى ءوز مەكەنىندەگى شوقىدا قالماقتارمەن شايقاستا ءولىپ جەرلەنگەن «بۋكانبايدىڭ» (بوگەنبايدىڭ) ەسىمى بەرىلگەن تاۋدىڭ اتاۋىن اجالى جاۋمىتتەردەن كەلىپ، مۇردەسى ءتورت ءجۇز شاقىرىمداي شالعايدا جاتقان اقتوبە وبلىسى بايعانين اۋدانى تەرريتورياسىنداعى تابىن بوكەنبايعا تيەسىلى دەۋگە بۇلتارتپاس دالەل، قيسىن قايسى؟ (قاراڭىز: 2001 جىلى جارىق كورگەن اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسى كارتاسىندا «بوگەنباي تاۋى» دەپ تۇسىرىلگەن)
ۆ) تابىن بوكەنبايدىڭ سۇيەگى بايعانين اۋدانى تەرريتورياسىندا ەكەنى كۇللى تابىن رۋىنا، ۇرپاقتارىنا، ءتىپتى وبلىس جۇرتىنا بەلگىلى، ولاي بولسا، مەملەكەتتەن ميلليونداعان قارجى سۇراپ، قالماقتارمەن شايقاستا ءولىپ، «بۋكانباي» (بوگەنباي) جەرلەنگەن تاريحى بولەك شوقىنى تەككە قوپارىپ قازۋعا، بۇلدىرۋگە نەندەي قاجەتتىلىك تۋىپ وتىر؟
گ) 1710 جىلى قاراقۇمدا قوڭسىلاس قازاق رۋلارى وتكىزگەن شاعىن قاراكەسەك جيىنىندا «سيا برادا ەششە نە ۋكراسيلاس سەدينويۋ، كاك يا باگريل رۋكي سۆوي ۆ كروۆي نەپرياتەلەي» دەپ ايتىلعان ءسوزدىڭ يەسى – قىلشىلداعان قىرىق ءۇش جاستاعى تابىن بوكەنباي ەكەنىنە قانداي ايعاق بار؟
تاريحتى شىنايى تانىپ شىعۋعا جاستاردى تاربيەلىپ جۇرگەن قادىرلى ۇستاز، پروفەسسور گ. يزباساروۆا ءبىز كەلتىرگەن دەرەكتەر بويىنشا شوقى اتاۋى مەن قاراقۇم جيىنىنا قاتىستى تۇكپىلىكتى ءھام ناقتى دا ءادىل شەشىمىن بۇلتاققا سالماي بالكىم، ەندى ايتاتىن شىعار.
ءبورىباي كارتەن
اقتوبە وبلىسى
PS: اۆتورلاردىڭ جازعانى رەداكتسيا كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى. "ادىرنا" ءوزارا قارسى تاراپتىڭ ءۋاجىن جاريالاۋعا دا ءازىر.
