ەجەلدەن كەلە جاتقان، تىم ەسكى ماماندىقتىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ونىڭ جەكەلەگەن ەلەمەنتتەرى كوپ ادامنىڭ بويىندا كەزدەسە بەرۋى بەك مۇمكىن. دامىعان حالىقتاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنا ۇڭىلسەڭىز بولدى، ولاردىڭ اۋەلدەگى ورنىن «شۋت»، «دۋراك»، «سكوموروح»، «پاياتس»، «فيگليار»، «كلوۋن» دەگەن سان ءتۇرلى اتاۋمەن ءزاۋلىم پاتشا سارايلارىنان، بيلەۋشىلەردىڭ قاسىنان، اۋقاتتى ادامداردىڭ اينالاسىنان ۇشىراتۋعا بولادى. ءيا، بۇل «ماماندىق» يەلەرىنىڭ مىندەتى بىرەۋ عانا: قايتسە دە، قالاي، قايتىپ جاساسا دا ايتەۋىر الگىلەردىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، باي-باعلانداردىڭ قوناق-قوپسىسىن كۇلدىرىپ، كوڭىلىن كوتەرۋ. قالعان كەزدە بۇلار قادىرسىزدەر قاتارىندا. ءبىزدىڭ قاي قازاقتىڭ بولسىن، تويىنا سايقىمازاق شاقىرىپ، ءسويتىپ وتىرىپ وزدەرى سولاردىڭ اتىنا ساي ارەكەتتەرىنەن شوشيتىنى ءتارىزدى عوي.
رەسەي تاريحىندا ءبىر كەزدە بۇلاردى «دۋراك — جىندى» اتاعانىمەن، كەي جاعدايدا سولار ارقىلى قۇپيا حات-حابارلار جەتكىزىلىپ وتىرعان ەكەن. ارينە، ەرەكشە تيپ رەتىندە سايقىمازاقتار اۋەلدە ورتا عاسىرلىق ەۋروپادا پايدا بولعان. بەلگىلى ءبىر جاعدايدا، ولاردىڭ دەنە كەمىستىكتەرى دە بولعانعا ۇقسايدى. مىسالى، م. كوۆىنەۆا «بىلي لي ۆ روسسي پريدۆورنىە شۋتى؟» دەگەن ماقالاسىندا كوبىنە-كوپ دەنە ءبىتىمى جاعىنان اقاۋلى جاندارعا قوسا، جۇيرىك ويلىلاردىڭ دا سايقىمازاق-شۋتقا اينالعانى جايىندا ايتادى. دەمەك، ولاردىڭ ءبارىن كەمباعال جاندار رەتىندە قاراستىرۋعا بولماس. ارالارىندا كۇلدىرگى ارەكەتتەردى اتقارۋمەن قوسا، ءان سالىپ، اسپاپتاردا ويناپ، ولەڭ وقيتىن ونەرلىلەر كوپ بولعان. قازىرگى زاماناۋي تسيرك قويىلىمدارىنىڭ ىلكى باستاۋىندا تۇرعاندار دا سولار. ءبىر دەن قويارلىعى، بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ تەگى قاراباقاي ەمەس، سيرەك تە بولسا ارالارىندا كەيىن كەدەيلەنگەن اقسۇيەك اۋلەتتەن شىققاندارى دا، جۇرت ايتا المايتىن شىندىقتى ايتاتىن، اسكەري جورىقتارعا قاتىسقان كنيازدار دا كەزدەسەدى. ايگىلى تاريحشى ن. كارامزين «يستوري گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» اتتى ەڭبەگىندە سوندايلاردىڭ ءبىرىن ازىلىنە قاناعاتتانباعان پاتشا قاھارلى يۆاننىڭ ىستىق سۋعا كۇيدىرىپ ولتىرگەنىن جازادى. ەڭ سۇمدىعى، الگى سورلىنىڭ سۇراۋى جانە يت قۇرلى قۇنى بولماپتى. جاسىراتىنى جوق، مۇنداي ىڭعايدان ءبىزدىڭ جۇرت تا تىس ەمەس. اقىرى پاتشا اعزام ورداسىنداعى سايقىمازاقتار ايەل پاتشايىم اننا يوانوۆنا تۇسىندا اقىلى قىزمەتتەرىنەن تولىق بوساتىلىپ، ساراي ماڭىنان الاستاتىلعان. مىنە، ءبىز رەسەي يمپەرياسىنداعى سايقىمازاقتىق سالتتىڭ عانا ازىن-اۋلاق تاريحناماسىنا شولۋ جاساپ وتتىك.
ماسقاراپاز دەڭگەيدەگى ونەرپازدىق ءتيپتىڭ بۇل ءتۇرى تەك رەسەيمەن، سونىڭ عانا بيلەۋشىلەرىمەن شەكتەلمەيدى. دامىعان ەۋروپا مادەنيەتىندە ولار ەكىۇشتى باستاۋلاردىڭ جولايرىعىندا تۇر. اتاقتى ۋيليام شەكسپيردىڭ «دۋراك دۋماەت، چتو ون مۋدر، نو مۋدرەتس زناەت، چتو ون دۋراك» دەگەن سوزىنەن الگى ءبىز ايتىپ وتىرعان نارسەنىڭ ايىرىم شەگىن كورۋگە بولادى. ولاي بولسا، مۇنىڭ ءبىر شەتى ادام بالاسىنىڭ دۇنيەنى وزىنشە قابىلداۋ مەن پايىمداۋىنا دا بايلانىستى ەكەن. ەندەشە، بۇل قاتارداعى تيپتەردى جاساۋشى توپتاردىڭ دا سول جايعا قاتىسى ەرەكشە بولعانى عوي. شەكسپيردىڭ پايىمىندا ول «بىرەۋدىڭ قاسىرەتىن كۇلكىگە اينالدىرۋشى». ءيا، راس، ءبىز كەيدە كۇلمەيتىنگە كۇلەمىز، ءسويتىپ الەۋمەتتىك جاعدايدى قولدان رەتتەۋشى قولشوقپار اسپاپقا اينالىپ سالا بەرەمىز. سوندىقتان دا بۇل ماماندىق يەلەرىنىڭ ارحەتيپىنە دەن قويىڭقىراعان ابزال. اباي كۇلكىنىڭ «قىمبات» ەكەنىن ايتقاندا، وسىلاردىڭ قولشوقپارىنا اينالعان نەگىزگى قۇرال — سايقىمازاق كۇلكىنى مەڭزەدى دەپ ويلاۋعا نەگىز بار ما؟ قالاي دەسەك تە، بۇل دا باس قاتىرۋعا تۇرارلىق ماسەلە. «ارحەتيپ شۋتا — ۆسە، چتو ۆام نۋجنو زنات» دەگەن ماقالاسىندا م. پەچەرسكايا ولاردىڭ مىنەزىنە ءتان التى ءتۇرلى قاسيەتتى ايتا كەلە، «شۋت جيۆەت ناستوياششيم. وني مالو دۋمايۋت و بۋدۋششەم» دەپ پىكىر تۇيىندەيدى. ە، ولاي بولسا، وسى جەردە ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ەرتەڭىن ويلاماعاندى ەردىڭ قاتارىنان سانامايتىنىنىڭ سىرى بەلگىلى بولا باستايدى.
وسى اۆتور سايقىمازاق-شۋتتىڭ دۋراق، كلوۋن، تريكستەر دەگەن ءۇش ءتۇرىن اتاپ كورسەتەدى. دۋراك، ياعني ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعى جىندى — جۇرت ايتپاعان، ايتسا سوعىس ءورتى تۇتانىپ كەتۋى مۇمكىن شىندىقتى ايتا الادى ەكەن. بىراق، وعان تيەتىن زيان جوق. ويتكەنى، قوعام ءالى كۇنگە دەيىن ءوز مۇددەسى ءۇشىن وسى ءتاسىلدى ۇتىمدى پايدالانىپ كەلە جاتىر. كلوۋن بولسا، مۇڭايىپ تۇرىپ-اق قاي نارسەنى دە قاق جارىپ ءوتىپ كورە الاتىن قاسيەتكە يە. ءسويتىپ، ادامنىڭ كۇندەلىكتى بەتپەردەسىنىڭ تۋ سىرتىنداعى شىندىقتى كورسەتە الادى. ال تريكستەر قۇبىلمالى، ەكى جاقتى، ونىڭ ميفولوگيا، ءدىن، فولكلورداعى بەينەسىنىڭ ءوزى كىسى كەيىپتەگى ەرتەگىلىك كەيىپكەرگە جۋىق ەكەنى ايتىلادى. جوعارىداعى پايىمعا بايلانىستى اۆتوردىڭ تۇپكى ويىن تۇتاس الىپتەر بولساق، سايقىمازاقتىق — ءاربىر قاھارمان ءۇشىن ىلگەرى ۇمتىلۋشى كۇشكە پارا-پار ەكەن. ولار بۇگىنگى كۇنمەن ءومىر ءسۇرىپ، ءار كۇندى سول قالپىندا قابىلداۋعا بەيىم بولعانىمەن، بىلايعى جۇرت ونى قانشا قايتالاعىسى كەلگەنىمەن، ونىڭ جاساعانىن جاساي المايتىنعا ۇقسايدى. مىنە، بارشا سايقىمازاقتىق پەن وعان قارسى جاعىمدى وبرازدىڭ ايىرىم-جىگى وسى توڭىرەكتە بولسا كەرەك.
ءبىر قىزىعى، الەمدە «اقىلدى ادامدار كۇنى» بولماسا دا سايقىمازاقتاردىڭ كۇنى بار. ءيا، ءبىز ونى ءبىرىنشى ءساۋىر — كۇلكى كۇنى دەپ ءجۇرمىز. دامىعان ەۋروپا مەن رەسەي ءبىز كەزدە اقىلى قىزمەتتە بولعان سايقىمازاقتارىنان باياعىدا باس تارتسا دا، بۇل قازاق مادەنيەتىندەگى سالپىنشاق رەتىندە ءالى شالعايعا ىلەسىپ كەلە جاتىر. ءتىپتى، باسقانى بىلاي قويعاندا، بيۋدجەتتەن اقى الىپ وتىرعان سايقىمازاقتىقتى دارىپتەيتىن تەاترلار بار. سوعان قاراعاندا، ءبىزدىڭ جۇرت بۇل باعىتتاعى «ماماندارعا» ورەسكەل وشارىلىپ، اۋەلدەن ونشا ءبىر تەرىس قاراي قويماعان ءتارىزدى. ويتكەنى، قازاق دالاسىندا شۋتتىق — سايقىمازاقتىق دارەجەدە بولماسا دا، جەڭىل ءازىل-قالجىڭدى ەكىنىڭ ءبىرى ايتا بەرەدى. سوندا قالاي، بىزدە ەكىنىڭ ءبىرى سايقىمازاق پا، الدە ءتۇپ تابيعاتىمىزدا سوعان بەيىمدىك نىشانى بار ما؟ بالكىم بۇل كەيىن پايدا بولعان، قولدان قالىپتاستىرعان قاسىرەت دەڭگەيىندەگى «قاسيەت» بولار؟ الەمدە «كۇلكى قۇدايىن» ۇلىقتايتىن ۇلتتار دا بار. ونىڭ، ياعني كۇلكىنىڭ، باسقانى بىلاي قويعاندا، ماحابباتقا ارالاساتىن جەرىنىڭ ءوزى تىم قاۋىپتى. نىشاندىق تۇرعىدا ولاردى پاتشامەن ەگىز ساناۋ نەمەسە قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن جەتىلمەي قالعان ءسابي رەتىندە قابىلداۋدىڭ ءوزى بىلايعى جۇرتتى وسى سايقىمازاق ونەردىڭ استارىنداعى قاسيەت پەن قاسىرەت اتاۋلىنى تەڭ تارازىلاۋعا شاقىرىپ تۇراتىن ءتارىزدى. سول ءۇشىن دە ولار سوناۋ ورتا عاسىرلاردان بەرى ادەبيەت پەن ونەردىڭ ءتۇرلى جانرلارىنا كىرىگىپ، سايتان مەن پەرىشتە بولمىستىڭ كومەس بەلگىسى رەتىندە ادامدار اراسىندا ءالى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر.
«يستوريا شۋتوۆ: وت پتولەمەيا I دو ناشيح دنەي» اتتى ماقالاسىندا م. يۆانوۆ بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءتۇيىندى ويلارىن تۇجىرىپ بەرىپتى: «…ولار ەسۋاس ەمەس، كەرىسىنشە، تىلسىم ءىلىمدى ساقتاۋشىلار». بۇل پىكىرگە يەك ارتاتىن بولساق، وندا اڭگىمە اۋانى ۇزاي بەرمەك. بالكىم وسى قۇدايلىق باستاۋلاردى ۇلىقتايتىن كۇلكى يەلەرىن ساحنالىق ونەرمەن شاتاستىرىپ، ونى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سايقىمازاق ونەرگە اينالدىرىپ، كۇلكىنىڭ قادىرىن قاشىرىپ جۇرگەن وزگە ەمەس، ءوزىمىز شىعار؟ ۇلتتىڭ قاجەتىنە قىزمەت جاساعانداي سىڭاي تانىتىپ جۇرگەن كەيبىر سايقىمازاقتارعا تاس اتىپ جاتقان تۇستا مەنىڭ كاللاما وسىنداي ءبىر وي كەلدى. ال ونىڭ ورتا عاسىرلاردا جان باعۋ ءۇشىن پايدا بولعان العاشقى بەلگىلەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول كاسىپ پەن ءناسىپتىڭ توڭىرەگىندەگى ءدۇرياۋي نيەتتەن ۇزاي قويماعانى ەشكىمدى تولعاندىرمايتىن سياقتى.
Berik Zhusupov
