1930-جىلداردا قازاق حالقى ۇلكەن دەموگرافيالىق وپاتقا ۇشىرادى. ميلليونداعان ادام اجال قۇشتى. ءجۇز مىڭداعان وتباسى قازاقستاننان كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ودان قالسا، قازاقتىڭ ءبىرتۋارلارىن “حالىق جاۋى” دەپ قۋدالاپ، اتۋ جازاسىنا كەستى. جۇز مىڭنان استام ازامات قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولدى. سولاردىڭ ءبىرى — قوس رەپرەسسيانى باسىنان وتكەرگەن، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جامبىل ارتىقباەۆتىڭ اكەسى — ومار ارتىقباەۆ. بۇل تۋرالى تاريحشى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا ايتىپ بەردى.
— اكەڭىز ومار ارتىقباەۆ ەكى رەت رەپرەسسياعا ۇشىراعان ەكەن. بۇل تۋرالى ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى. اكەڭىز تۋرالى تولىق ايتىپ بەرسەڭىز.
—اكەمىز ساۋاتتى ادام بولدى، ءبىزدىڭ وقۋىمىزعا قاتتى كوڭىل ءبولىپ، ءوزى باعىت-باعدار بەرىپ وتىردى. جاسىمىزدان كىتاپ وقىدىق، قولىنا تۇسكەن جاقسى كىتاپتى اكەلىپ تاماعىڭ قۇرعاعانشا وقىتىپ قويادى. «قازاق ەرتەگىلەرىنەن» باستاپ، «مىڭ ءبىر ءتۇن»، «رۇستەم-داستانعا» شەيىن سول كەزدە وقىدىم. اكەمنىڭ قۋعىنعا ۇشىراۋى تۋرا ايتسم، ۇزاق اڭگىمە.
ءبىزدىڭ اۋلەت 1937 جىلى شىلدە ايىندا جولىمبەت رۋدنيگىنە كەلىپ ورنىعادى. اكەي جولىمبەتكە كەلگەن سوڭ رۋدنيكتىڭ سترويوتدەلىنە جۇمىسقا تۇرادى. وسى قىزمەت اكەيدىڭ 1937 جىلى قىركۇيەك ايىندا ءبىرىنشى رەت سوتتالۋىنا سەبەپ بولعان. مەن اكەيدىڭ 1937 جىلعى سوتتالۋى تۋرالى مۇراعاتتاردان «قىلمىستىق ءىسىن» تابا المادىم، ىزدەۋ بارىسىندا تەك كەيبىر دەرەكتەر عانا انىقتالدى. شەشەي «جولدا كۇزەت توقتاتقاندا اكەڭنىڭ قالتاسىندا ازداعان اقشا مەن اتتىڭ كىسەنى بولىپتى، سول ءۇشىن ۇستاپتى» دەيتىن.
1937 جىلى كسرو-دا بىرنەشە جازالاۋ ناۋقاندارى قاتار جۇرگەن، بۇلار «قوعام قايراتكەرلەرىنە قارسى»، «اسكەريلەرگە قارسى»، «ۇلتشىلدارعا قارسى» دەپ ارقايسىسى جەكە ايدارمەن اتالادى. اكەي «كۋلاكتارعا قارسى» باستالعان ناۋقانعا ىلىگىپ كەتكەن.
وسىعان بايلانىستى 1937 جىلدىڭ 31 شىلدەسىندە نكۆد-نىڭ شۇعىل بۇيرىعى شىعىپ «كۋلاك وپەراتسياسىن» 7 تامىزدا باستاپ ءتورت ايدا ءبىتىرۋ، 75 950 ادامدى اتۋ، 193 000 ادامدى لاگەرلەرگە اتتاندىرۋ جوسپارلاندى (بارلىعى 268 950 ادام.). جوسپاردى ورىنداۋ بارىسىندا نەشە ءتۇرلى سۇمدىقتاردىڭ بولعانى ءسوزسىز. وسىعان بايلانىستى «كۋلاك وپەراتسياسىنا» قاتىستى ءىس-قاعازدار دا نكۆد مۇراعاتتارىندا جويىپ جىبەرىلگەن دەگەن ويدامىن.
بۇل وپەراتسيا 1938 جىلدىڭ كوكتەمىندە اياقتالدى. قۇدايعا ءتاۋبا، اكەي بۇل جولى كارلاگقا 3 جىلىن بەرىپ وڭاي قۇتىلدى دەپ ەسەپتەيمىز. شەشەي بىزگە ءبىر اڭگىمەلەر ايتىپ وتىرىپ، وسى وقيعا ەسىنە ءتۇسىپ كەتسە، «اكەڭ، قۇداي اماناتى، تەكتەن-تەككە كەتتى» دەپ جىلاپ جىبەرۋشى ەدى.
1940 جىلى اكەي كارلاگتان بوساپ جولىمبەتكە كەلەدى
ودان ىلە-شالا قازاقتىڭ جۇزدەگەن مىڭ جاس ازاماتتارىن جالماعان، ەلگە ورىنى تولماس قايعى-قاسىرەت اكەلگەن 1941-1945 جىلدارداعى الاپات سوعىس باستالدى.
ەكىنشى قۋعىن — كارلاگتان يركۋتلاگقا
— سوعىس اياقتالدى، ەلدىڭ باستان وتكەرگەن بەينەتىندە، جاقىنىن جوعالتقان قايعىسىندا شەك جوق ەدى، بىرەۋ جىلاپ، بىرەۋ كۇلىپ جەڭىس كۇنىن قارسى الدى. قالاي دەگەنمەن «ءۇمىتسىز-شايتان» دەمەيدى مە، بولاشاقتان جاقسىلىق كۇتتى. وسىلاي جۇرگەندە 1947 جىلى رەپرەسسيانىڭ جاڭا تولقىنى تىرشىلىگى بار قازاقتاردى تاعى دا تۇرمەلەر مەن كونتسلاگەرلەرگە قاماي باستايدى. ماسكەۋدە جەڭىسكە ماسايراعان، رۋحى كوتەرىلگەن ەلدىڭ كەۋدەسىن تاعى ءبىر باساتىن كەزەڭ كەلدى دەپ ەسەپتەدى. سولاردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ اكەيلەر دە كەتەدى.
1947 جىلى ءبىزدىڭ ءۇش اكەمىز دە ۇستالدى. بۇل جەردە ءبىر ماسەلە انىق، اكەمنىڭ ءىس قاعازدارىنان نكۆد -نىڭ ۇيىمداسقان انتيسوۆەتتىك توپتى اشكەرەلەۋ ماقساتى بولعانى جانە بۇكىل ءىستى سول باعىتتا ادەيى ۇيىمداستىرعانى كورىنەدى. ال ەندى ءامىر مەن تەمىرعالي اكەلەرىمىز ۇساق- تۇيەك ساۋدامەن كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن دە، كورە الماستار ۇستەرىنەن ارىز بەرگەنگە ۇقسايدى. ءسويتىپ، اكەم وماردىڭ 1947 جىلعى «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپپەن سوتتالادى.
1947 جىلى بۇكىل كسرو اۋماعىندا رەپرەسسيانىڭ جاڭا تولقىنى باستالعانى بارىمىزگە دە ءمالىم. سونىمەنەن ءىس-قاعازدارىن قاراساق اكەيگە ءدىني باس قوسۋلارعا قاتىسادى، قۇربان ايتتا مال سويۋدى ۇيىمداستىردى، سوۆەتتىك تۇرمىستى جاماندايدى، جۇمىسشىلاردىڭ نانعا جارىمايتىنىن ايتادى، ۇلتتىق داستۇرلەردى جاقسى كورەدى دەگەن ايىپتار تاعىلعان. اكەيدى تۇتقىنداۋ تۋرالى «پوستانوۆلەنيەنى» 1947 جىلدىڭ 21 اقپانىندا نكۆد (نكگب) - نىڭ اقمولا وبلىسى بويىنشا اعا وكىلى حوحلوۆ دەگەن جاساعان.
اكەيدى 1947 جىلدىڭ 23 اقپانىندا ۇستاپ، بىردەن اقمولانىڭ ىشكى تۇرمەسىنە اكەتكەن. كارلاگتان يركۋتلاگقا اكەيدىڭ قاشان جىبەرىلگەنى تۋرالى ناقتى قاعاز جوق. مەنىڭ ويىمشا، بۇل 1951-1952 جىلدارى بولعان سياقتى. ل.گۋميلەۆ تە وسى جىلدارى كارلاگتان يركۋتلاگقا جىبەرىلگەن، ياعني لاگەرلەردەن ءبىر-بىرىنە ادامداردى اۋىستىرىپ وتىرعان. يركۋتلاگتىڭ انگارا قالاسىنداعى كيتوي يتل (يسپراۆيتەلنو-ترۋدوۆوي لاگەر) -دان اكەي، ستالين ولگەن سوڭ، 1953 جىلدىڭ 15 تامىزىندا بوسادى.
— قاي جىلى اقتالدى؟
— اكەي رەسمي تۇردە كسرو جوعارعى سوتىنىڭ پلەنۋمىنىڭ شەشىمىمەن 1989 جىلدىڭ 20 قىركۇيەگىندە اقتالدى. بۇل حابار بىزگە جەتكەن جوق. اكەيگە بۇل اقتاۋ قاعازدىڭ ەندى كەرەگى جوق ەدى. ول 1989 جىلى 27 قاراشادا قايتىس بولدى.
اكە الدىنداعى پارىز
— اكەڭىز تۋرالى كىتاپ جازدىڭىز. بۇل ارقىلى اكەڭىزدەن “حالىق جاۋى” دەگەن ايىپتى الىپ تاستاعىڭىز كەلدى مە؟
— مەن ءوزىمنىڭ شىعارماشىلىق ومىرىمدە عىلىمي تاقىرىپتاردا ءبىرتالاي كىتاپ جازدىم. اكەم تۋرالى جازا قويامىن دەگەن وي بولعان جوق. قازاقتىڭ قاراپايىم ازاماتى بولاتىن. بالا كەزىمدە اكەمنەن «ءبىزدىڭ اتالارىمىز كەدەي بولدى ما، باي بولدى ما ؟» دەپ سۇراۋشى ەدىم، سول كەزدە اكەم «بايعا بەلىن باستىرماعان ورتاشا بولدى» دەيتىن. سول سياقتى اكەم دە ورتاشا تىرشىلىك كەشتى، ۇلكەن قىزمەت تە اتقارعان جوق، اتاعى شىققان باي دا بولعان جوق.
ءبىزدىڭ اكەلەرىمىزدىڭ قالىپتى ءومىرىنىڭ استان-كەستەنىن شىعارعان قازان توڭكەرىسى تۋرالى از جازىلعان جوق، بىراق مەنىڭ اكەمىنىڭ ءومىر تىرشىلىگى حح عاسىر تاريحىن سارالاۋعا قۇندى دەرەك سياقتى. قاراپايىم ادامنىڭ تاعدىرى - تاريحتىڭ وزەگى بولۋى ءتيىس. مەنىڭ اكەم الاش قايراتكەرى بولعان جوق، بىراق ۇلتىن سۇيەتىن ادام ەدى. اكەيدىڭ ادام سياقتى ءومىر سۇرۋگە، تەكسىز جۇيەگە قۇل بولماۋعا تىرىسىپ جانتالاسقانى 1937, 1947 جىلدارداعى ءىس قاعازدارىنان كورىنەدى. ۋاقىت بارىنە دە ەمشى، ارينە، سول اۋىر زامان سالعان كەسەلدەن دە قۇتىلارمىز، بىراق جازىلدىق ەكەن دەپ ول اۋىر كەزەڭدى ۇمىتىپ كەتۋگە بولمايدى.
1989 جىلى قاراشانىڭ جيىرما جەتىسىندە قايتىس بولدى اكەمىز. بارلىعىمىزدى اياعىمىزدان تىك قويىپ، وقىتىپ، جەتىلدىرىپ، نەمەرەلەرى مەن جيەندەرىنە دەيىن ايالاپ ءوسىرىپ، ەنشىسىن ءبولىپ بەرگەن اكەمىزدى كۇتە المادىق، اۋىر وكىنىش سول. ءومىر-باقي قولىنا تۇسكەنىن اۋزىما ۇسىنىپ، «بوتكەنىم» دەپ ەركەلەتىپ كەلگەن اكەمە ەڭ بولماعاندا ءبىر-ەكى جىل تىرشىلىگىمدى ارناۋعا اقىلىم جەتپەدى. وسى كۇنى ويلايمىن، عىلىم ەشقايدا قاشىپ كەتپەۋشى ەدى عوي دەپ. بۇل كىتاپشا ماعان كەشىرىم الىپ بەرمەيدى. ونى تۇسىنەتىن جاسقا جەتكەن سياقتىمىز. بىزدەن كەيىنگى ۇرپاققا ساباق بولار دەپ جازىپ وتىرمىن.
سوندىقتان “اكەم ومار جانە ونىڭ زامانى تۋرالى” كىتاپشانى جاس ۇرپاققا ۇلگى بولسىن دەپ، كوبىنەسە اكەيدىڭ ءوزىنىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىنە نەگىزدەپ، ارا-تۇرا ارحيۆ دەرەكتەرىن قوسىپ جازدىم.
— اتا-اناڭىز اشارشىلىقتى باسىنان وتكەرىپ، ول كەزدەن امان شىقتى. دەگەنمەن،اشارشىلىقتىڭ قۇرباندارى قاراپايىم اۋىل ادامدارى بولعاندىقتان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىمدەرى بەلگىسىز كۇيىندە قالىپ كەلەدى. وقيعا كۋاگەرلەرى دە ازايىپ بارادى. سىزدىڭشە، قازىر اشارشىلىق قۇرباندارىن زەرتتەۋ جۇمىستارى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟
— مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقتى تىم قاراپايىم دەپ ايتپاس ەدىم. ءبىزدىڭ اتالارىمىز، اكەلەرىمىز اۋىلدا تۇرعان. دەگەنمەن، 1910 جىلعى ساناقتاردا اكەلەرىمنىڭ كەشەندى شارۋاشىلىقتارى بولدى. قىزدارىنا دەيىن وقىدى. تەك مۇسىلمان مەكتەپتەردە ەمەس، ورىسشا مەكتەپتەردە وقىعاندارى دا بار. ياعني، كوزى اشىق ادامدار. كەشەندى مال شارۋاشىلىعى، ەگىنشىلىك، ءشوپ جابۋ تەحنيكالارى بار. بۇكىل ساناق دەرەكتەرىندە كورسەتىلەدى.
1910-شى جىلداردان باستاپ بىرنەشە ەكسپەديتسيالار جۇمىس ىستەدى. كۋزنەتسوۆ ەكسپەديتسياسى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. ياعني 10 جىل سايىن ادامدار ءتىزىمى جاسالىپ وتىردى. سوندىقتان سوعان قاراپ انىقتاۋعا بولۋشى ەدى. كىمدەر اشتىقتا قىرىلىپ قالعانىن تولىق انىقتاۋعا بولار ەدى. وكىنىشكە قاراي، وسى ماسەلەلەر انىقتالماي وتىر.
بۇگىنگى كۇنى بۇل تاقىرىپتا ناقتى اينالىسىپ جۇرگەندەر بار ما، جوق پا؟ ناقتى بىلمەيمىن. سونداي ءبىر كوزگە تۇسەتىندەي، مونوگرافيالىق، عىلىمي جوعارعى دەڭگەيدە جۇمىستاردى كورىپ جۇرگەنىم جوق. بىزدە سوڭعى كەزدە اشارشىلىق تۋرالى جازعان باتىس عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن اۋدارىپ جاتىر. ءوزىمىزدىڭ تاراپتان اكادەميالىق زەرتتەۋلەر از. قازىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋعا ارنالعان كوميسسيا قۇرىلدى. دەگەنمەن، زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن ءبىر اكادەميالىق عىلىمي ورتالىق وزدەرىنە 5 جىلدىق جوسپار جاساپ، قازاقساننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالاپ، انىقتاپ شىققانى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن.
“قازاق — تىم اقىماق حالىق ەمەس”
— 1930 جىلدارى قازاقستاندا بولعان اشارشىلىققا ساياسي تۇرعىدان دا، اكادەميالىق زەرتتەۋ تۇرعىسىنان دا ءادىل باعا بەرىلدى مە؟
— ءادىل باعا بەرىلدى دەپ ايتۋ قيىن. ويتكەنى، قۇجاتتىق تۇرعىدا بۇل كەزەڭ ءالى تولىق زەرتتەلىپ بولمادى. اكادەميالىق زەرتتەۋ بولدى دەپ ايتا المايمىن.
كەزىندە كەيبىر “بىلگىشتەر” اشارشىلىقتى قازاقتىڭ ءوز جالقاۋلىعىنان بولدى دەدى. “بالىق، اڭ اۋلاۋ كەرەك، سودان اشارشىلىققا ۇرىنبايتىن ەدى” دەگەندەر دە بولدى. بىراق، اشارشىلىق ۇيىمداستىرۋ ول وڭاي ەمەس. ول جوعارعى ۇكىمەتتىڭ ارنايى جۇرگىزگەن ساياساتى جانە بۇل 1927-1928 جىلداردان باستالادى. بۇل كسرو-داعى يندۋسترياليزاتسيالاۋ ساياساتى. ونى جۇرگىزۋ ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعىن قۇرباندىققا سالىپ جىبەردى. جالپى تەك قازاقستاندا ەمەس، كسرو كولەمىندە بولدى. الايدا، بۇل ساياساتتى قازاقستانعا قاتتى جۇرگىزدى. ماسەلەن “اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن” دەدى. وسىلاي قىرعىنعا ۇشىرادىق. قىرعىندى بىرتە-بىرتە ۇيىمداستىردى.
كۇردەلى ساياسي ناۋقاندى ءالى تولىق زەرتتەپ بولدىق دەپ ايتا المايمىن. بۇل ءۇشىن ءبىز وتارشىلدىق سالادان ارىلۋىمىز كەرەك. ماسكەۋدىڭ وتارلىق ساياساتىن جاقسى ءبىلۋىمىز كەرەك. وتارلىق ساياساتتىڭ يمپەريالىق، سوۆەتتىك كەزەڭىندە جۇرگىزۋ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋىمىز كەرەك. سوسىن مۇنى اكادەميالىق تۇرعىدا زەرتتەۋ كەرەك. بۇل ءبىر كىتاپ، نە ءبىر پرەزەنتاتسيامەن شەشىلمەيدى. بۇل بىرنەشە تومدىق ۇلكەن زەرتتەۋ ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. اشارشىلىقتىڭ بىرتە-بىرتە باستالۋ پروتسەسسى، ونىڭ قارقىنداۋى، حالىقتىڭ اشتىققا ۇرىنۋى، جان-جاققا قاراي كوشۋ ساياساتى، ونى توقتاتۋ جانە شىعىندارى. ءتىپتى اڭششىلىق، بالىقشىلىققا تيىم سالۋ تۋرالى جارلىقتاردى قاراستىرۋ كەرەك. نەگە ءدال وسى كەزدە جارلىقتار شىقتى؟ ءبىزدىڭ حالىق تىم اقىماق حالىق بولمادى. اشتىققا ۇرىندىرۋ قيىن بولدى. بىراق ۇرىندىردى. مىنە، وسىلاي حالىقتىڭ وزىڭە قارسى كۇرەسى، كوتەرىلىستەرى، بارلىعىن كومپلەكستى تۇردە قارالۋ كەرەك.
— بۇگىندە اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ءالى دە اقتالىپ بولعان جوق. ولاردىڭ تولىق اقتالۋىنا نە كەدەرگى؟
— اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ بويىنشا كوميسسيا قۇرىلعان بولاتىن. ءار جەردە جۇمىس جۇرگىزىپ، زەرتتەۋ جاساۋدا. بىراق مەنىڭشە، ونى تولىق زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، ول ءداۋىر بىزدەن كۇننەن-كۇنگە الىستاپ بارا جاتىر. سول رەپرەسسيانى، اشتىقتى باسىنان كەشكەن مەنىڭ اكە-شەشەم سياقتى ادامدار قازىر ورتامىزدا جوق.
ەكىنشى جاعىنان، 90 جىلدارى تولىققاندى زەرتتەۋدى جۇرگىزۋگە بولۋشى ەدى. ول كەزدە ءبىزدىڭ بيلىك ماسكەۋدەن قورقىپ، مۇنداي زەرتتەۋلەر جاساعان جوق. سول كەزدە ۋكرايندىقتار اشتىقتا قىرىلعان ادامدارىنىڭ ءتىزىمىن انىقتاپ شىعاردى. ءبىزدىڭ شىعىنىمىز كوبىرەك ەدى، 50%-دان استام حالقىمىز قىرىلىپ قالدى.
سونىمەن قاتار، بۇل اشارشىلىقتا ۋكراينا دا، بىزدە دە ماقساتتى تۇردە جاسالعان “گەنوتسيد” دەپ ەسەپتەيمىز. بىراق ەندى قۇجاتتاردىڭ بارلىعى ماسكەۋدە بولعاندىقتان، ونى تولىق انىقتاي الماي وتىرمىز. انىقتايدا الماسپىز، ازىرشە.
ءۇشىنشى ءبىر كەدەرگى اشارشىلىق، رەپرەسسيا كەزىڭدە بيلىككە كەلگەن ءارتۇرلى ادامداردىڭ بولۋى. اشارشىلىق، ساياسي قۋعىندار دا سولاردىن بيلىگىمەن جۇرگىزىلدى. قازاقتىڭ ىشىنەن شىققان ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار بار. سولاردىڭ تۇقىمدارى ءالى دە بيلىكتە بولۋى مۇمكىن. سولار دا تولىق اقتاۋ ماسەلەسىنە بەلگىلى دارەجەدە كەدەرگى كەلتىرەتىن سياقتى. سونىمەن، ماسكەۋ ءبىر جاعىنان، ەكىنشى بيلىكتىڭ قورقاقتىعى، ءۇشىنشى جاعىنان رەپرەسسيا،قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى ادامداردىڭ كەدەرگىسى دەپ ويلايمىن.
“ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ءار ازامات — قازاقتى ويلاعان ۇلتشىل تۇلعا”
— ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن بۇگىنگى ۇرپاققا دارىپتەۋدىڭ قانداي ءتيىمدى ءتاسىلىن ۇسىنار ەدىڭىز؟
– قازىرگى تاڭدا اقتالماي، ءالى تابىلماي جاتقان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تۋرالى اقپاراتتى ۇرپاقتارى ىزدەپ تە جاتقان بولار. دەگەنمەن، 1937 جىلدارى جاسالعان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ وتباسى مەن جاقىندارى ولاردى ارتىنان بارىپ، ىزدەي المادى. ول كەزدە ءبارى قورقىنىشتان قاشىپ، ۇركىپ جۇرگەن ۋاقىت. ونىڭ ۇستىنە “حالىق جاۋىنىڭ” بالاسى دەگەن قارا تاڭبا بولدى. سوندىقتان بۇل قيىنشىلىقتى باستان وتكەرىپ، سوعان كونىپ، امان شىققاندارى سيرەك. ودان كەيىن، 30-شى جىلداردان امان شىققاندار، ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ كوپشىلىگى سوعىسقا كەتتى. اكەلەرىن اقتاپ الامىن دەگەن ۇمىتتەرىمەن، “حالىق جاۋىنىڭ” بالاسى دەگەن اتاقتان قۇتىلامىز دەگەن ۇمىتپەنەن سوعىسقا كەتتى. ونىڭ ەڭ ءبىر انىق كورىنىسى – مانشۇك مامەتوۆانىڭ تاعدىرى.
نەگىزىنەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى قازاقتىڭ كوزى اشىق، وقىعان ازاماتتارى. سوندىقتان ولاردىڭ قاي-قايسىن الساڭىز دا ار جاعىندا تۇلعا تۇر. كەڭەس ۇكىمەتى ولاردى بەكەر قۋدالامادى. قازاقتى ماڭگۇرت، قۇل قىلعىسى كەلدى. حالىقتىڭ بەتىندەگى قايماعىن الىپ العىسى كەلدى. ءاربىر قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ازامات - قازاقتى ويلاعان ۇلتشىل تۇلعا. سوندىقتان ولاردى ءبارىمىز ءبىلۋىمىز كەرەك. تاريحتى قازىپ، زەرتەتپ، كەلەر ۇرپاققا دارىپتەۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن عىلىم جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋ قاجەت.
— سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
