قازاقستان World Population Review سايتىنىڭ دەرەگى بويىنشا الەمدە اجىراسۋ رەيتينگىندە ەكىنشى تۇر. اتالمىش ستاتيستيكا قوعامدى ءدۇر سىلكىندىردى. كوپ بەلسەندىلەر اتالمىش كورسەتكىش الەۋمەتتىك ماسەلە رەتىندە دابىل قاعاتىن جايت دەسە، ەندى ءبىرى وزىندىك زەرتتەۋلەرىن ۇسىنۋدا. مامان پىكىرى قانداي؟
كۇندەلىكتى ءتۇرلى وتباسىلىق تاعدىرمەن كەسە كولدەنەڭ جولىعىپ، اجىراسۋدىڭ الدىندا تۇرعان ەرلى-زايىپتىلاردى رايىنان قايتارىپ، كوپ جانۇياعا كومەگىن تيگىزىپ جۇرگەن وتباسىلىق پسيحولوگتار، ماماندار بارشىلىق. «ادىرنا» تىلشىسىنە One-Stop-Service ء“بىر قادام”ورتالىعىنىڭ كوورديناتورى، «Human Rights Lawyers» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى، وتباسىلىق زاڭگەر ءلاززات راقىشەۆا وزىنە كۇندەلىكتى ءتۇرلى تاعدىر كورىنىستەرىن باياندايتىن حاتتار تولاسسىز كەلىپ تۇسەتىنىن ايتتى. جوعارىدا اتالعان ستاتيستيكا ماماندى بەي-جاي قالدىرمادى.
قايشىلىققا تولى كورسەتكىش
2024 جىلدىڭ 4 ناۋرىزىندا جاڭارتىلعان Petrelli Previtera مالىمەتى بويىنشا، قازاقستان اجىراسۋ دەڭگەيى بويىنشا دۇنيە جۇزىندە مالديۆ ارالدارىنان كەيىنگى ەكىنشى ورىندا تۇر. ەلدەگى كورسەتكىش 1000 ادامعا شاققاندا 4,6 كوەفيتسيەنتتى كورسەتتى. ماماندار ەلىمىزدەگى اجىراسۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى تۋىستارىنىڭ ارالاسۋى (61%), مورالدىق شەكتەۋلەردىڭ جوقتىعى (41%), اجىراسۋ پروتسەسىنىڭ جەڭىل بولۋى (25%) ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
قازىرگى قازاق ەرلەرى مەن ايەلدەرىنە سايكەس كەلمەيتىن قاتال گەندەرلىك رولدەردىڭ ساقتالۋى جانە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق قازاق جانۇيالارىنىڭ شاڭىراعىنىڭ شايقالۋىنا اكەپ سوعىپ وتىر. بۇل ەرەكشە نازار اۋدارتادى.
ءبىر قىزىعى، اجىراسۋ كورسەتكىشى جوعارى بولعانىمەن، قازاقستاندىقتار نەكە ينستيتۋتىن قۇرۋ بويىنشا دا جوعارى ورىندا. زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، قازاقستان جاستارىنىڭ 82,5%-ى (18-29 جاس) بالالارىن زاڭدى نەكەدەگى وتباسىندا تاربيەلەپ وتىر.
«اجىراسقان» ەلدەردىڭ العاشقى وندىعىنا گۋام، رەسەي، مولدوۆا، بەلارۋس، قىتاي، ارۋبا، ليتۆا جانە دومينيكان كىردى.
2023 جىلدىڭ قاڭتار-جەلتوقسان ايلارىندا قازاقستاندا 120,9 مىڭ جۇپ نەكە قيعان. بۇل ء–بىر جىل بۇرىنعى كورسەتكىشتەن 6%-عا از.
تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە اجىراسۋ كورسەتكىشى قازاقستاننان كەيىن بىلاي تىزبەكتەلەدى. مولدوۆادا (6-ورىن، 1000 ادامعا 3) جانە ۋكراينادا (7-ورىن، 1000 ادامعا 2,9) تىركەلگەن. رەيتينگتىڭ ورتاسىندا قىرعىزستان (55-ورىن), ازەربايجان (67-ورىن), تاجىكستان (68-ورىن) ورنالاسقان. بىراق وزبەكستاندا اجىراسۋ كورسەتكىشى 1000 ادامعا 1,1-ءدى عانا قۇراعان، بۇل 80-ورىن. ال اجىراسۋلاردىڭ ەڭ تومەنگى كورسەتكىشى ءۇندىستان، موزامبيك جانە كەنيا سياقتى ەلدەردە تىركەلگەن.
«كەرى كەتىپ بارامىز»
- وكىنىشكە قاراي، اجىراسۋ ءبىزدىڭ ەلدە وتە ۇلكەن دەرتكە اينالىپ وتىر. بۇنىڭ سەبەپتەرىن جان جاقتى قاراعان دۇرىس. ەڭ ءبىرىنشى ماسەلە وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىق جاتادى. بۇل ماسەلەدە وتباسىندا بولىپ جاتقان ءتۇرلى جايتتار كىرەدى. ماسەلەن، سونىڭ ءبىرى – قارىزعا توي جاساۋ. بۇنىڭ ارتى وتباسىن قۇرىپ ۇلگەرمەگەن ەكى جاسقا قارىزدان شىعۋ ۇلكەن پروبلەما تۋعىزادى، سوعان شىداماي اجىراسادى. ءبىر-ءبىرىن ءتۇسىنىپ ۇلگەرمەگەن ەكى جاستىڭ ورتاسىنا تۋىستارى ارالاسادى وسىدان دا كوپ جاستار اجىراسادى. قوعامدا بولىپ جاتقان تۇراقسىزدىقتىڭ سالدارىنان دا جۇمىس تاپپاي ءۇيى جوق، كۇيى جوق، الەۋمەتتىك قيىندىققا شىداماي اجىراسىپ جاتادى. «قولجەتىمدى» دەيدى، بىراق قول جەتىمسىز پايىزى جوعارى مەملەكەت تاراپىنان بولىپ جاتقان باعدارلامالاردىڭ دا جاستارعا ەش پايداسى جوق. ماتەريالدىق تۇرعىدان قينالىپ اجىراسىپ جاتقان جاس وتباسىلاردىڭ كوپ بولاتىنى سوندىقتان. وتباسىندا دا زورلىق-زومبىلىقتىڭ كەسىرىنەن اجىراسىپ جاتقاندار دا جەتەرلىك. اراققا سالىنۋدىڭ كەسىرىنەن اجىراسىپ جاتقان وتباسىلار بار. بۇعان ويىن قۇمارلىق كەلىپ ۇلكەن دەرت بوپ قوسىلدى. قازىرگى كەزدە اجىراسىپ جاتقان كوپ وتباسىنىڭ كوبى وسى ويىنقۇمارلىققا سالىنعاننىڭ كەسىرىنەن بولىپ تۇر. مادەنيەت تۇرعىسىنان الىپ قاراساق تا جاستارىمىزدىڭ كوبىسىنىڭ مادەنيەتى وتە تومەن. وسىنداي جان-جاقتى كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ كەسىرىنەن اجىراسۋ وتە كوپ. ايەلىنىڭ ۇستىنەن زاڭسىز تاعى ءبىر توقال (كوڭىلدەس) الىپ ءوز ءناپسىسىن تىيا الماي جۇرگەن ەر ازاماتتار دا بار،سونىڭ سالدارىنان تالاي وتباسىنىڭ شىرقى كەتىپ جاتىر. بۇل ءبىزدىڭ قوعامعا كەرى اسەرى كوپ. الدىعا جىلجۋدىڭ ورنىنا كەرى كەتىپ بارامىز. جەتىمى مەن جەسىرى كوپ مەملەكەت قالاي الدىعا داميدى؟ سوندىقتان مەملەكەتىمىزگە ناقتا شارالار قولدانىپ، قوعامعا پايدالى زاڭدار قابىلداۋىمىز قاجەت، - دەيدى ءلاززات راقىشەۆا.
«ۇيلەنۋ وڭاي – ءۇي بولۋ قيىن»
ءلاززات راقىشەۆا وتباسىلىق زاڭگەر رەتىندە ءتۇرلى وتباسىلاردىڭ ماسەلەلەرىمەن تانىس ەكەنىن ايتتى. وعان كۇندەلىكتى اجىراسۋعا بەكىنگەن تاعدىر جولى باياندالعان حاتتار كەلەدى. حات يەلەرىنىڭ كەزىككەن ماسەلەسى الۋان ءتۇرلى. «ءبىرى كۇيەۋىم ۇردى-سوقتى دەسە، ەندى ءبىرى 30 جىل وتاسقان جارىمەن ايىرىلىسۋعا بەكىنگەنىن جەتكىزەدى» دەيدى ول. ال كەلگەن سوڭعى حاتتارىنىڭ ءبىرى تىپتەن جانشوشىرلىق جايت. 12 جىل وتاۋ قۇرىپ، ەكى بالالى بولىپ، ۇشىنشىسىنە اياعى اۋىر كەلىنشەك كۇيەۋىنىڭ «گەي» ەكەنىن بىلگەن. مۇنداي جايتتاردا «اجىراس» دەگەننەن باسقا امالىم بولمايدى دەيدى ءلاززات حانىم.
- قازاقتا «ۇيلەنۋ وڭاي – ءۇي بولۋ قيىن» دەگەن ءسوز بار. ماعان «اجىراسامىن» دەپ جازعان كوپ ازاماتتارعا اۋەلى پسيحولوگيالىق كومەك الۋدى ۇسىنامىن. ولاردى پرەزيدەنت جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسياسى جانە “سامۇرىق قازىنا تراسست- قورىنىڭ قولداۋىمەن اشىلعان One Stop service -ء“بىر قادام” ورتالىعىنا جىبەرەمىن. ەرلى-زايىپتىلاردىڭ كوبى پسيحولگيالىق كومەكتەن كەيىن ەكىگە كەتەمىز دەگەن ويلارىنان اينىپ، وتباسىن ساقتاپ قالىپ جاتقان جايتتار دا كەزىكتى. ال زورلىق-زومبىلىق قۇربانى بولعان ايەلدەرگە بىردەن داعدارىس ورتالىعىنا حابارلاسۋ كەرەكتىگىن ايتامىز. ال جاعا ۇستاتارلىق جاعدايلاردا، ماسەلەن كۇيەۋىنىڭ جىنىستىق وريەنتاتسياسى باسقا بولعان ايەلگە «اجىراس» دەگەننەن باسقا ايتارىم بولمايدى. ونداي اداممەن قالاي ءومىر سۇرۋگە بولادى؟ - دەيدى ءلاززات راقىشەۆا.
سوققىدان كەيىن – تاعى سوققى...
ءلاززات راقىشەۆا وزىنە حات، حابارلاما جازاتىن ايەلدەردىڭ كوپشىلىگى ءتۇن كەزىندە مۇڭىن شاعاتىن كورىنەدى. ايتۋىنشا، ولاردىڭ كەيبىرى ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ جايىندا جازاتىندارى دا بار.
- ولاردى بارىنشا ءومىرىن ساقتاپ قالىپ، ماسەلەنى شەشۋگە شاقىرامىن. بىراق ءبىزدىڭ ەلدە جەمقورلىق تا، ميعا قونبايتىن ساناسىز ازاماتتار دا جەتەدى. كۇيەۋىنىڭ تەپكىسىنە زورعا ءتوزىپ، ارىز جازىپ، اجىراسۋعا شىققاندا، تيران كۇيەۋى پوليتسەيلەردى اقشامەن ساتىپ الادى. سوسىن ارتىنان «نەگە ارىز جازاسىڭ» دەپ تاعى ۇرىپ-سوعادى. سوندا ادىلدىك قايدا؟ مىسالى وتكەندە التى بالاسىمەن قانشاما جىل كۇيەۋىنىڭ قورلىعىنا ءتوزىپ كەلىپ، زار ەڭىرەگەن ايەلدى ەفيرگە شىعارعان ميعا قونبايتىن باعدارلاما شىقتى. ول ايەل ءسۋيتسيدتىڭ الدىندا تۇرعان ادام. ونى اكەلىپ بالا ءۇشىن قوسقىزباق بولدى. بۇل تازا سۇمدىق جايت،- دەيدى ءلاززات حانىم وسىدان بىرەر ۋاقىت بۇرىن تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق قۇربانى بولعان ايەلدى كۇيەۋىمەن قوسپاق بولعان حابار ارناسىنداعى «بىراق» باعدارلاماسىن تىلگە تيەك ەتىپ.
«بىراق» باعدارلاماسى قوعامدىق ءىرى رەزونانس تۋدىرىپ، مينيستر ايدا بالاەۆانىڭ شەشىمىمەن سول كۇنى جابىلىپ قالعان بولاتىن.
«تيرانداردى تاربيەلەۋ كەرەك»
اقپان ايىندا ءماجىلىس تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق كورسەتكەندەرگە جانە پەدوفيلدەرگە قاتىستى جاڭا قاتاڭ زاڭ جوباسىن ماقۇلداعان بولاتىن. وندا وتباسىنداعى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق قاتاڭ زاڭمەن قاداعالانىپ، 5 باعىت بويىنشا ەرەجەنىڭ جۇيەلەنەتىنى ايتىلدى. ال ءلاززات راقىشەۆا ايەلىن ۇرىپ-سوعاتىن ادامداردى تەك زاڭمەن جازالاپ قانا قويماي، تاربيەلەۋ قاجەتتىگىن دە ايتادى.
- ونداي ادامداردى تاربيەلەۋ كەرەك. سەبەبى، ولار جازاسىن وتەپ شىققاننان كەيىن قايتادان ايەل الىپ، ونى دا ۇرىپ-سوعاتىنى انىق. ولارمەن جۇمىس جاساۋ، دەرتتىڭ الدىن الۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، وتباسى – ۇلكەن ءومىر، ۇلكەن وزگەرىس. قىز بەن جىگىت كەزىندە بايقاماعان مىنەز وتباسىلىق ومىردە پايدا بولۋى مۇمكىن. ءبىر-ءبىرىنىڭ قىڭىر مىنەزىن كوتەرە الماعان جاستار بولماشى دۇنيەلەرگە بولا كەيدە شاڭىراعىن شايقالتىپ جاتادى. بۇل، ارينە، وكىنىشتى، - دەپ قوستى ول.
دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
