«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن سپەتسيفيكاسى مەن ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ بويىنشا جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى، تاريح عىلىمدارنىڭ كانديداتى بەيبىت قويشىباەۆپەن ەلدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندە قۇرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىسى جايلى اڭگىمەلەستى.
- بەيبىت مىرزا، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا ءوز جۇمىسىن 2020 جىلدىڭ قاراشا ايىندا باستادى. توقاەۆ تا ءوزىنىڭ ءتيىستى جارلىعىن جاريالادى. وسى ەكى جىل كولەمىندە قانداي وزگەرىستەر ورىن الدى؟
- 2020 جىلى كوميسسيانىڭ قۇرىلۋى جونىندە شەشىم شىققاننان سوڭ كوكتەمدە 31 مامىر قارساڭىندا توقاەۆ ارنايى ۇندەۋ جاريالاعان بولاتىن. ۇندەۋدە مەملەكەتتىك كوميسسيا جايلى العاشقى سوزدەرىن، مىندەتتەرى جايلى ايتقان بولاتىن. سول كەزدە جۇمىستى اتقارۋ ءۇشىن جاساقتالعاندار ياعني تاريحشىلار، قوعام بەلسەندىلەرى، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ مۇشەلەرى دە ارنايى پىكىر ايتىپ ات سالىسىپ كەلەدى. مۇنىڭ ەلىمىز ءۇشىن سونداي ماڭىزدى ماسەلە ەكەنىن، بۇگىنگى تاڭداعى ماڭىزدىلىعى جايلى، قارالى تاريحىمىزدىڭ اقتارىلماعان تۇستارى تولا ەكەنى جايلى ءسوز قوزعاپ كەلەمىز.
العاشىندا مەملەكەتتىك كوميسسيا 55 ادامنان قۇرىلىپ، 11 توپقا جىكتەلدى. ولارعا جەكە-جەكە تاپسىرما بەرىلىپ سول بويىنشا، ارنايى باعىتتار انىقتالىپ جۇمىس جاسالىنا باستادى. ورتالىق كوميسسيادان باسقا رەگيونالدىق ياعني وڭىرلىك كوميسسيالار دا قۇرىلعان بولاتىن. ونداعى نەگىزگى ماقسات اتالعان ماسەلەنى ءوڭىر وڭىردە تۇبىنە دەيىن زەرتتەۋ ەدى. زەرتتەۋ دەگەندە ادەتتە ويدا نە تۋادى؟
ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز تاۋەلسىزدىك ورناعاننان كەيىن 1993 جىلى زۇلماتتان ورىنسىز، جازىقسىز جازالانعانداردى اقتاۋ جونىندە نازارباەۆتىڭ پارمەنىمەن زاڭ ەنگىزىلدى. سول زاڭ بويىنشا سول جىلدارى دا اجەپتاۋىر جۇمىس ىستەلدى، تالاي ادام اقتالدى.
سول قاۋلىدا مىناداي ماسەلەلەر بولدى. سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلگەندەردەن باسقاسىن عانا اقتاۋعا بولادى دەگەن اڭگىمە ايتىلدى. ولاردىڭ ىشىنە ءتىپتى كەڭەستىك رەفورمالارعا قارسى شىققانداردى دا قوسىپ جىبەردى. ول ارينە ءبىز بىلەتىن 30-جىلدارداعى كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلار. ونىڭ بارلىعىن «باندالار قوزعالىسى» دەپ اتاپ، قارۋدىڭ كۇشىمەن باسىپ، قىرىپ جويدى، الداپ اباقتىعا اعىتقانمەن ارتىنشا ءبارىن دە رەپرەسسيالاعان بولاتىن. رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ايماقتارىندا بولعان كوتەرىلىستەر بولعاندىقتان، سايكەسىنشە وعان كوپتەگەن ادامدار قاتىستى. ولاردى اقتاۋ قيىنعا سوقتى. دەگەنمەن، تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە سوۆەتتىك داۋىردەگى قارسى قوزعالىستار ءىس جۇزىندە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ جالعاسى ەدى. سەبەبى، سوۆەتتىك سولاقاي رەفورمالار وكىنىشكە قاراي مىنا حالىقتىڭ جاعدايىن، قارا حالىقتىڭ قامىن ويلامايتىندىعىنىڭ دالەلى بولدى. حالىقتىڭ نارازى بولۋىنىڭ دا سەبەبى وسىندا. شىنداپ كەلگەندە، كەڭەس ۇكىمەتى قازاق حالقىنا سىرتتان اكەلگەن، كۇشتەپ تاعىلعان دۇنيەدەي بولدى. حالىق مويىنداپ، قابىلداعانىمەن ءىس جۇزىندە سولاي ەدى. ال جۇرتتىڭ ءوزى تاڭداعان ۇلتتىق مەملەكەت الاش وردا ەدى. الاشوردالىقتار تۋرالى ءالى دە كوپ نارسە ايتىلادى. بىراق، ولار نەگىزىنەن حالىقتىڭ قالاۋىمەن، حالىقتىڭ ۇنىمەن شىققان، ۇلتتىڭ تۇتاستىعىن ويلاعان، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا تىرىسقان ۇلتتىق قۇرىلىم ەدى. سول دۇنيەنى بولشەۆيزم جويدى. ونىڭ ورنىنا قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى كوميتەت قۇرىپ، وعان ۇلت زيالىلارى كەلىسسوز جۇرگىزۋگە شاقىرعان ەدى. وسى قۇرىلىمداردىڭ وزگەرۋى حالىقتىڭ قالاۋى بولدى دەپ ايتۋ قيىن، سەبەبى سول ۋاقىتتاردا الاش وردا ۇكىمەتىن ءوز جۇمىستارىن توقتاتقانداي بولدى. ارتىنشا الاشتىقتارعا امنيستيا جاريالانىپ، الاشتىقتاردىڭ كەيبىرى ءتىپتى سوۆەت وداعىنا قىزمەت جاساي باستادى. الايدا رەسپۋبليكالىق تۇرعىدا الاش وردا ءوزىنىڭ ءوىمىر ءسۇرۋىن جالعاستىرا بەردى.
ەڭ وكىنەرلىگى، بارشامىزعا تاريحتان ءمالىم بولعانداي بولشەۆيكتەر قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى تۋرالى ويلامادى. بۇل تۋرالى قارسى شىعىپ، وسى تاقىرىپپەن اۋەستەنگەندەردى ۇلتشىلدار دەپ ايىپتادى. دەسە دە ولار «ءتورتىنشى كەڭەس» دەپ اتالاتىن جيىن وتكىزگەن بولاتىن. وندا وعان رەسپۋبليكا جۇمىستارىمەن اينالىساتىن ازاماتتار قاتىستى. ول جاقتا ون ەكىنشى سەزدە تالقىلانعان ماسەلەلەردى قالاي ورىندالۋ كەرەكتىگى جايلى ەكى جاق اقىلداسىپ كەلىسسوز جۇرگىزگەن بولاتىن. تالقىلاۋ بويىنشا ءبىرشاما قارۋلانعان ازاماتتارعا شەكتەۋ قويىپ، ارنايى شەشىمدەر شىققان بولاتىن. ستالين سول كەڭەستە تۇركىستاننان شىققان كومۋنيستەردى سىنادى. تۇرار رىسقۇلوۆتى سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى زاكي ۆاليدوۆپەن استىرتىن حات الماسىپ قۇيتىرقى وي الماستى دەپ سىنالعان بولاتىن.
- قۇرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى قانداي؟ قاي باعىتقا باسىمدىق بەرەدى؟
- مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ باستى ماقساتى جاڭا تىلگە تيەك ەتكەندەي حح عاسىردىڭ 20-50-ءشى جىلدارىندا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ازاماتتاردىڭ بارلىعىن ءبىر ۋاقىتتا اقتاپ جىبەرۋ ەمەس. بۇل ارينە القابيلەر مەن پروكۋراتۋرانىڭ ۇلەسىمەن بولاتىن ءىس. مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ ماقساتى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋعا كەرەك عىلىمي تالدامالىق، زاڭدىق، قانداي دا ءبىر ۇيىمداستىرۋشىلىق دەڭگەيدە نەگىز دايىنداۋعا باعىتتالعان. وسىنى حالىق تۇسىنسە دەيمىن.
جاساقتالعان توپ، ءتيىستى ورگاندار، جاڭا ايتقان مەكەمە ادامدارى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قورىتىندىلارى مەن ازىرلەمەلەرى نەگىزىندە ءوز جۇمىسىن جالعاستىرادى، بۇرىن ءتيىستى زاڭداردىڭ قولدانىلۋ اياسىنا جاتپايتىن قازاقستاندىق ازاماتتاردىڭ جاڭا ساناتتارىن نەگىزدەيدى.
تاريحي وقيعالاردىڭ سالدارىنان بوسقىندىققا ۇشىراعان ادامداردى، جەر اۋدارىپ كەتكەن وتانداستىرىمىزدىڭ ءىسىن قايتا تالداپ وتىرىپ قارايدى. ويتكەنى بوسقىندىق دەگەن قازاقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان ءبىر ماسەلە. شاماسى جەتكەنننىڭ ءبارى جان-جاققا كەتكەن ەدى. سىبىرگە، تۋندراعا، تاجىكتەر، وزبەكتەر وڭتۇستىككە، جاعدايلارى ىقپالدى بولعاندار قىتايعا دا كەتتى. سولاردىڭ ءىسىن دۇرىستاپ قاراۋ، قىلمىسقا ۇشىراپ، ايىپتالعانداردىڭ ءىسى ءجىتى قاراستىرىلدى. وسىنىڭ ءبارى قىرۋار جۇمىس. اتالعانداردان بولەك تە سوۆەت ۇكىمەتىندە قىلمىس جەتەدى.
- مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ وتىرىستارى جارتى جىلدا كەمىندە ءبىر رەت وتكىزىلەدى. وسى جيىندا وتكىزىلگەن ەسەپ، ايتىلعان، جوسپارلانعان دۇنيەلەرگە كوڭىلىڭىز تولا ما؟ قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
- كەڭەس تۇسىندا جاڭا ايتقانداردان باستاپ ۇلتقا جانى اشىعانداردىڭ ءبارىن قاتتى قۋدالادى عوي. ناقاقتان-ناقاق ايىپتالىپ، جازىقسىز جازاعا تارتىلعان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن قۇرىلعان ارنايى كوميسسيا مۇشەلەرى، ارنايى توپ اقتاۋ تۋراسىندا كوپ جۇمىستار اتقاردى. وعان كوز جۇما قارامادىق. بۇل تەك ماقتاۋعا تۇرارلىق شارۋا.
كۇنى كەشە جەلتوقسان وقيعاسى تالقىلاۋعا ءتۇسىپ جاتىر. ونىڭ ءوزى قاراۋعا كوزدەلگەن. راس ارينە، 93-جىلدارى پرەزيدەنتتىك العاشقى جارلىعىندا بۇل تاقىرىپ تەرەڭ ەسكەرىلمەيدى. 20-30 جىلدار دەپ باسا ايتىلادى، سوندا دا بۇعان قاراماستان سوۆەت كەزەڭىن تۇتاس قامتۋ، زەرتتەۋ جۇمىسىن وسى كوميسسيا ءوز مىندەتىنە الىپ وتىر. بۇدان سوڭ مۇنداي قۇرىلىم قۇرىلا ما، قۇرىلماي ما بەلگىسىز. سوندىقتان دا مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ بۇل ۇمتىلىسىنا وڭ باعامدى بەرەمىن.
وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن مەملەكەتتىك حاتشى ەرلان قاريننىڭ سوزىندە مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىسىن بيىل اياقتايتىنى تۋرالى ايتقان. مەن الايدا بۇل كوميسسيانىڭ جۇمىسىن اياقتاۋعا ءالى دە ەرتەك دەر ەدىم. سەبەبى جۇمىس ەندى جۇيەلەنىپ، تۇزەلىپ كەلە جاتىر. نەگىزگى كوزدەلگەن قۇربانداردىڭ كوپىشىلىگى ەندى انىقتالىپ كەلە جاتىر. كوپتەگەن قۇجاتتار قۇپيا ەدى. سول قۇپيا قۇجاتتاردىڭ بىرقاتارى ءالى دە بار. ونىڭ ءبارىنىڭ اق-قاراسىنا جەتۋگە ۋاقىت كەرەك بولدى. سول سەبەپتى دە ءالى زەرتتەلۋ كەرەك.
- بولاشاقتا جۇمىس جۇيەلى جۇزەگە اسۋ ءۇشىن قانداي ۇسىنىستار ايتار ەدىڭىز؟
- وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمىسقا تولىقتاي كوز جۇگىرتىپ، باعا بەرۋ ءۇشىن، جيناقتالىپ، قاراۋعا ۇسىنىلاتىن شىعار دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، جوبالىق كەڭەستىڭ شەشىمدەرىمەن دەرەكتەر، كىتاپتار جاسالىپ شىعىپ جاتىر. مەن دە ءوزىمنىڭ ۇلەسىمدى، ۇسىنىسىمدى قوسۋ ۇستىندەمىن. ەكى جىل ىشىندە حرونولوگيالىق تۇرعىدا ىلعي ماقالا بەرىپ تۇردىم. سەبەبى. اتقارىلعان جۇمىستار جايدى، تىڭ دۇنيەلەر جايلى حالىق ءبىلۋى كەرەك. حالىق بۇل دۇنيەنىڭ قالاي جاسالىپ جاتقانىن كورىپ، وقي وتىرا باعا بەرىپ وتىرۋ كەرەك. شىققان، زەرتتەلىپ جاتقان تاقىرىپتار جايلى پۋبليتسيستيكالىق، زەرتتەۋ ماقالالارىن جاريالاپ تۇردىم. نەگىزگى ماقسات ارينە جۇمىستىڭ جۇيەلەنۋىنە، قورىتىندىلانۋىنا ۇلەس قوسۋ. ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا تاريحشى عالىمداردىڭ كوبى ءوز كومەكتەرىن كورسەتەر بولسا، جۇمىس تەزىرەك، جۇيەلى تۇردە اساتىنىنا كامىل سەنىمدىمىن.
- جاۋاپتارىڭىزعا راقمەت!
سۇحباتتاسقان: دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
