Қазір неге Шыңжаңның гүлденуі туралы көбірек айтады, лагерьде қуғын-сүргін көргендер қайда кетті?
Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық (ШҰАА) ауданы – Қытайдың «проблемалы» аймақтарының бірі. Соңғы жылдары бұл аймақтың елеулі экономикалық өсімге ие болғаны айтылады. Ресми Пекин жариялаған деректерге қарағанда, ШҰАА-ның Орталық Азия елдерімен сыртқы сауда көлемі рекордтық деңгейге жетіп, бұрын жабық болған аймаққа туристер белсенді түрде келе бастаған. Аймақта жергілікті тұрғындардың әл-ауқаты тұрақты түрде артып келеді делінеді. Аймақтағы экономикалық серпілістің себептері қандай, бұл оған көршілес елдерге, әсіресе Қазақстанға қалай әсер етуі мүмкін және неге Шыңжаңдағы адам құқықтарының бұзылуы туралы пікірталастар тоқтады – осы мәселелер Fergana агенттігінің материалында қарастырылады.
САНДАҒЫ ШЫҢЖАҢ ЖӘНЕ ӨНЕРКӘСІПТІҢ ГҮЛДЕНУІ
Қытайда арасында Шыңжаң да кіретін батыс аймақтар әрдайым артта қалған немесе баяу дамитын аймақтар болып саналып келген. Дегенмен ҚХР билігі бұл аймақтарды дамытуға үлкен күш салуда. Шыңжаңға Пекин Орталық Азия мен Таяу Шығыспен шектесетін жерде орналасқанын ескере отырып ерекше назар аударып отырғаны байқалады. Қытайдың батыс бағытындағы барлық көлік инфрақұрылымы осы аймақ арқылы өтеді. Ол Ұлы Жібек жолының жаңа инкарнациясы саналатын «Бір белдеу, бір жол» бастамасының бір бөлігі болып табылады. 21 қарашада «Синьхуа» агенттігі биылғы жылдың қаңтар-қазан айларында Шыңжаңның жалпы сыртқы сауда көлемі рекордтық деңгейге — 362,79 млрд юаньға (49,7 млрд доллар) жеткенін хабарлады. Бұл өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 28%-ға көп. Бұл көрсеткіштің өсу қарқыны басқа аймақтарға қарағанда Шыңжаңда жоғары екені баса айтылды.
«Қытай билігі соңғы онжылдықта Шыңжаңға қатысты жаңа экономикалық саясатын қалыптастырды. Ол бірнеше негізгі бағыттарға негізделді. Біріншіден, экономиканы қолдау үшін орталық бюджеттен өте үлкен трансферттер бөлінді. Бұл трансферттер жыл сайын 12-18%-ға өсіп отырып, жаңа өндірістерді дамыту үшін үлкен көлемдегі қаражатты қамтамасыз етті. Екіншіден, әртүрлі сипаттағы, соның ішінде ауыл шаруашылығы, экспорттық-импорттық арнайы экономикалық аймақтар құрылды (оларға салықтық жеңілдіктер беріп, шетелдік инвестицияларды тартуға мүмкіндік жасады). Үшінші аспект – Қытайдан осы аймаққа жаңа технологиялық өндірістерді тарту болды. Мұның бәрі кумулятивтік әсер берді», - дейді «Ферғанаға» берген сұхбатында шығыстанушы, ММУ Азия және Африка елдері институтының директоры Алексей Маслов.
Шыңжаң экономикасының қарқынды өсуі COVID-19 пандемиясынан кейін бірден басталды. Өткен жылы аймақтық ЖІӨ жылдық есептеуде 6,8%-ға өсті, ал ұлттық экономика 5,2%-ға артты.
«Биыл да өсу қарқыны елдегі орташа көрсеткіштен жоғары болады деп болжанып отыр. Жалпы, аймақ экономикасы тар шеңберлі мамандануға негізделген. Бұл оның тиімділігін арттырады. Шыңжаң мал шаруашылығы мен ауыл шаруашылығына маманданған. Өндірілген өнімнің басым бөлігі ел ішінде тұтынылады. Ал жергілікті өнімдер экологиялық таза деп саналады. Экологиялық таза өнімдерге сұраныстың артуын ескере отырып, Шыңжаңда өндірілген өнім Қытай аумағында үлкен қызығушылықпен сатып алынады. Сонымен қатар, бұл аймақ әлемдегі ең ірі вискоза (жасанды жібек) өндірушілерінің бірі болып табылады. Оны батыс компаниялары да пайдаланады. Осыған байланысты оларды адам құқықтарының бұзылуын қолдайды деп айыптайды. Бірақ әзірше баға мен сапа жағынан Шыңжаң вискозасына бәсекелес табылған жоқ» – деп жалғастырды Алексей Маслов.
Бұдан бөлек, ерекше емес, бірақ сұранысқа ие өнімдер де бар. Мысалы, томат кетчубының негізгі массасы. Оны ШҰАА-дан америкалық және еуропалық компаниялар көптеп сатып алады.
Шыңжаң экономикасының өсуіне әсер еткен тағы бір маңызды фактор – туристер ағымының артуы. Әсіресе, ішкі туристердің келуі назар аудартады. Соңғы бес жылда аймақта көптеген жолдар, қонақүйлер, дәмханалар салынып, туристік бағыттар әзірленді.
2023 жылы Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық аймағына 265,44 миллион турист келген. Туристік ағым өткен жылмен салыстырғанда 117%-ға артқан, деп хабарлады қаңтар айында Kazinform агенттігі. ШҰАА мәдениет және туризм басқармасының мәліметтері бойынша, 2023 жылы туризмнен түскен табыс 296,7 миллиард юаньді (шамамен 41,78 миллиард АҚШ доллары) құраған.
«Негізгі идея – орталық бюджеттен түсетін қаржыны біртіндеп азайту. Бірақ сөйтіп отырып Шыңжаңның өз ішіндегі кәсіпорындардың табыстылығын арттыру. Егер сандық көрсеткіштерге қарасақ, биыл және өткен жылы біз халықтың табысының айтарлықтай өскенін байқаймыз. Бұл аймақ тұрғындарының шын мәнінде байып келе жатқанын көрсетеді», – деп атап өтті Алексей Маслов.
ШҰАА ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН – ЖАҢА ҚАТЕР, ӘЛДЕ ТИІМДІЛІК ПЕ?
Шыңжаң сегіз елмен шекаралас, оның ішінде Қазақстан оның негізгі сауда-экономикалық серіктесі болып табылады. Өткен жылы осы автономиялық аймақ Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда айналымының 60%-дан астамын құрады. Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев соңғы рет Қытайға ресми сапармен барғанда Үрімшіге арнайы барып, өңіраралық ынтымақтастықты талқылады.
Қазақстаннан ШҰАА-да негізгі экспорттық тауарлар – метал рудалары, түрлі концентраттар, табиғи газ, сондай-ақ зығыр тұқымы, бидай, арпа, күнбағыс майы тасылады. Алексей Маслов осы тізімді кеңейтуге болатынына сенімді.
«Шыңжаң тарапынан Қазақстанмен шекарада көптеген өткізу пунктері құрылды. Шекараларға астық тасымалы үшін көптеген темір жолдар тартылған. Бұған қоса, Шыңжаң көмір, мұнай, газ сияқты энергетикалық ресурстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан ол арқылы Қытайға көп мөлшерде көмір мен мұнай жеткізілуі мүмкін. Осы тұрғыдан сауданың айтарлықтай кеңеюі күтілуде», - деп атап өтті сарапшы.
«Жылдам дамып келе жатқан ШҰАА көбірек мұнай, газ және басқа ресурстарды қажет етеді. Оның халқының сатып алу қабілеті де артып келеді. Бұл біздің экспорттық мүмкіндіктерімізді айтарлықтай кеңейтеді. Шикізаттан бөлек, біз ол жаққа астық және басқа ауыл шаруашылығы өнімдерін де көбірек жібере бастадық» - дейді экономист, R-Finance қаржы кеңесшісі Арман Байғанов.
Тағы бір артықшылығы – ШҰАА-да өнеркәсіп жаппай өсіп келеді, соның арқасында Қазақстан Қытайдан тауарларды бұрынғыдан да арзан бағаға сатып ала алады. Өйткені бұрын оларды Қытайдың шығыс провинцияларынан импорттау қажет болатын. Бұл үлкен уақыттық және логистикалық шығындарға әкелетін» - дейді экономист SPIK.kz ресурсына берген сұхбатында.
Бірнеше жыл бұрын «TALAP» қолданбалы зерттеу орталығы мен Конрад Аденауэр қорының бірлескен зерттеуінде Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық аймағының ауқымды өнеркәсіптік дамуы аймақ үшін елеулі экологиялық қауіп-қатерлерді тудыратыны айтылған. Зерттеу авторлары өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы нысандарын белсенді дамыту көп мөлшерде суды талап ететінін атап көрсеткен. Сәйкесінше, трансшекаралық өзендер мен салалардан су алу және оларды ластау қаупі туындайды. Алексей Маслов Шыңжаңда суармалы жерлер мәселесі бар екенін мойындайды. Бірақ оның айтуынша, Қытай бұл мәселені «жақсы шешуде». «Мысалы, ШҰАА-да үлкен көлемде жерді қалпына келтіру және суару бағдарламасы енгізілген. Оны жергілікті адамдар өз күштерімен жүзеге асырып жатыр», - дейді ол.
Сонымен қатар, Арман Байғанов Қытайдың көрші аймағының қарқынды дамуына байланысты Астана үшін мүмкін болатын қауіп-қатерлер туралы айтты.
«Бұл – стандартты жағдай, одан ешкім сақтандырылмаған. Сондықтан шекара маңы экономикасын дамытуға баса назар аударған жөн»,- деп қосты ол.
МӘЖБҮРЛІ ЕҢБЕК ПЕН ҚУҒЫН-СҮРГІН
Шыңжаң – көпэтносты аймақ, оның тұрғындарының үлкен бөлігін ұйғырлар құрайды. Пекиннің ШҰАА-дағы қатал әлеуметтік саясаты құқық қорғаушылардың бірнеше рет сынына ұшыраған. Бірнеше жыл бұрын ұйғырларды жаппай тұтқындау және оларды лагерьлерде еңбекке тарту бүкіл әлемдік қауымдастықтың алаңдаушылығын туғызған. 2018 жылы Қытай осы лагерьлердің барын мойындап, оларды «кәсіби оқыту және жұмысқа орналастыру орталықтары» деп атап, оны аймақтағы экстремизммен күресу үшін қажет деп түсіндірді. Қытайдың ғылыми әдебиетінде мәжбүрлі еңбекке қатысты айыптаулар әлі күнге дейін талқыланып жатыр. Бірақ дәстүр бойынша олар осындай мәлімдемелердің Қытайдың тауарларына қарсы АҚШ-тың күрес шарасы ретінде қарастыратынын мойындайды.
«Мұндай лагерьлер қазір жұмыс істеп тұр ма, жоқ па – айту қиын. Өйткені оған кіру мүмкіндігі жоқ. 2018 жылдың соңында Қытай билігі адамдарды лагерьлерден шығаруа бастаған. 2019 жылдың соңында ресми түрде ''бәрі өз оқуларын аяқтады'' деп мәлімдеді. Егер спутник суреттерінен лагерьлерді қарасақ, онда ешқандай қоршаулар мен мұнаралар жоқ екенін көруге болады. Оларды басқа нәрсеге өзгерткен. Мүмкін, көпшілігі жабылған да шығар. Сол лагерьлерде болған адамдар қоғамға қайта оралды. Бірақ олардың артынан бақылау әлі де жүргізілуде. Кейбір жағдайларда адамдар лагерьден шыққанымен, оларды кейін қылмыстық іс бойынша тұтқындайды», - дейді «Ферғанаға» зерттеуші Евгений Бунин.
Евгений Бунин 2018 жылдан бері Шыңжаңда қуғын-сүргінге ұшырағандар туралы деректер жинап келеді. Оның Shahit.biz жобасы— әлемдегі ең үлкен дерекқор. Қазір ол ШҰАА тұрғындарының (негізінен ұйғырлардың) 83,6 мыңнан астамының есімін қамтыған. Олар өздерінің ұлты және діні үшін биліктің қуғын-сүргініне ұшыраған.
«Маған медиада жиі қолданылатын мынандай түсіндіру тәсілі дұрыс емес сияқты көрінеді. Онда лагерьлерге назар аударылып, барлық тұтқындалғандар сол жерге жіберілгендей әсер қалдырады. Шын мәнінде, 2017-2018 жылдары тұтқындалған адамдардың жартысынан көбі тікелей түрмеге жеткізілген немесе олар бірнеше ай лагерлерде болғаннан кейін түрмеге жіберілген. Бұлар – саяси тұтқындар, діни себептермен қуғындалған адамдар. Олардың арасында өткен ғасырда бала кезінде Құран тыңдағандар да бар. Бұл қылмыс ретінде қарастырылады. Олар бұрын да түрмелерде отырды, қазір де отыр. Менің тәжірибемде, бұған қатысты БАҚ көп жазғысы келмейді», - дейді зерттеуші.
Бунин өз қызметіне байланысты қуғын-сүргінге де ұшыраған. 2019 жылы оған Өзбекстанға кіруге тыйым салынды. Ал 2021 жылы ешқандай түсіндірмесіз оған Қазақстанға да кіруге бес жылға дейін тыйым салынғанын хабарлап, елге кіргізбеді.
«Ол жақта менің байланыстарым бар. Бір жағынан қайтып барғаным жақсы болар еді. Бірақ өз қауіпсіздігім үшін біраз алаңдаймын. Өйткені біз қазір уақыт, күш-жігер және жинақталған мәліметтер бойынша Шыңжаңдағы қуғын-сүргін тақырыбымен белсенді түрде айналысып жатырмыз. Мен өзіме бірдеңе болғанын қаламаймын және Орталық Азияда жүру мен үшін қауіпсіз бе, жоқ па, білмеймін», - деп атап өтті Бунин.
Shahit.biz сайтын жабу әрекеттері де жасалған. Қараша айының соңында домен провайдер арқылы бұғатталып, анонимді шағымнан кейін бірнеше күн бойы қолжетімсіз болған. Шағым жазған адам сайтта заңсыз контент бар екенін және оны жою керектігін мәлімдеген. Бунин бұл іске Қытай билігінің қатысы болуы мүмкін деп болжайды. Көптеген шағымдардан кейін провайдер сайтқа қолжетімділікті қайта қалпына келтірді.
