Oıdan jáne qııaldan týdyrýǵa kelmeıtini – tarıh. Tarıh ótken ómirdi sóz etkenimen, búginge jáne keleshekke qyzmet etedi. Alaıda tarıh zańdylyqtary men erejelerine baǵynbaıtyn bir sala bar – ol shejire!
Shejire (arabsha – shejire, qazaqsha – uryq-butaq (úrim-butaq) – qazaq ishinde este joq eski zamandardan beri aýyzeki aıtylyp, ishinara jazylyp kele jatqan rý-taıpalarymyzdyń dúnıe bastaýy. Onda qazaq halqynyń ómiri, maqsat-muraty, adamgershilik, ulttyq qundylyqtary, erlikteri baıandalady. «Bólsheksiz bútin joq» degen. Rý shejiresi – qazaqtyń bir bólshegi, rý tarıhy – qazaq tarıhynyń bir bólimi. Qazirgi tańda rý shejiresine qyzyǵýshy, oqýshy qaýym da kóp, oǵan toqtaý da joq. Biraq, shejireni qaraqan bastyń qamyna, dombyt maqtanǵa paıdalanýǵa bolmaıdy. Shejireni bilý, bólinýge emes – birigýge ıtermeleýge tıis. Rý degen – o bastan bóliný úshin emes, birigý úshin qurylǵan qoǵamdyq ınstıtýt.
Eger biz jeti atamyzdy tektep, shejiremizdi bilsek, bir-birimizge aǵaıyn, jamaǵaıyn, alys aǵaıyn, naǵashy-jıen, quda-jekjat, t.b. týysqandyǵymyzdy saqtaıyz. Ol úshin shejiremizdi kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtap, tolyqtyryp, jınastyryp, ǵylymı negizde júıelep otyrýymyz kerek. Qaı eldiń bolmasyn ereksheligi men qarym-qabiletin onyń shejiresinen bilýge bolady. Shejirege berik el eshqashan azbaıdy da, tozbaıdy. Shejire jeti atany bilýden bastalady. «Jeti atasyn bilmegen – er jetesiz, jeti ǵasyr tarıhyn bilmegen – el jetesiz», «Jeti atasyn bilmegen – jetimdiktiń belgisi», «Jeti atasyn bilgen ul jeti jurttyń qamyn jer, jeti atasyn bilmegen qulaǵy men jaǵyn jer», deıdi qazaq. Erterekte «Adam jeti jurttyń tilin bilse – ol dana adam bolyp esepteledi» degen túsinik bolǵan. Árıne bir adam myqty bolsa – áýlet myqty, áýlet myqty bolsa – aýyl myqty, aýyl myqty bolsa – memlekettiń dińgegi myqty bolady. Sondyqtan kez kelgen qazaq jeti atasyn jatqa bilýi kerek dep sanaǵan. Jeti ata degenimiz – jeti urpaq: ata, áke, bala, nemere, shóbere, shópshek, nemene. Jeti ata baladan órleı espeteledi: bala, áke, ata, arǵy ata, baba, tek ata, túp ata.
Qazaq 7 ataǵa jaqyn – aǵaıyn, 20 ataǵa jaqyn – jamaǵaıyn atanyp, rý dárejesine jetken. Biraq qyz alyspaǵan. 40 ataǵa deıin – alys aǵaıyn attanyp, taıpa dárejesine jetken. Biraq qyz alyspaǵan. Ár urpaqtyń jasyn orta eseppen «25 jas» dep eseptep, ony 40-qa kóbeıtsek – 1000 jyl bolady. Iaǵnı 40 ataǵa jetip, «qaımana qazaq» atanǵanda ǵana qazekeń: «Qaımana qazaq bolystyq, qyz alyp, qyz berisýge tolystyq», dep bir-birimen qudandalasyp, quda-jekjat atanǵan. «Quda myń jyldyq» degen mátel sodan shyqqan. Ondaı tamyry tereńnen jalǵasqan týysqandyq qatynasty eshkim úze almaıdy. Biz tilimizdegi osy «týysqan» sózin óne boıymyzda aǵyp turǵan «qan» sózimen baılanystyramyz. Mahmut Qashqarıdiń «Dıýanı luǵat-át-Túrk» eńbeginde «qań» sózi «ata, áke» dep berilipti. Osydan «atalas, ákeles» maǵynasyndaǵy «qańdas» sózi paıda bolǵan. «Shal-shaýqan» degen de sóz tirkesi bar. Mundaǵy «shal» sózi «kári adam» degendi bildirse, «shaý+qan» degendegi «shaý» sózi de «kári» degen maǵyna beredi. Al «qan» sózi «qańnyń» ózgeriske túsken túri, maǵynasy – kári áke. Týysqan ataýlary «aǵaıyn, jamaǵaıyn, alys aǵaıyn, qaımana qazaq» dep atalatyn tórttik ólshemnen turady.
1) Aǵaıyn – qyz alysyp, qyz berispeıtin urpaq: Ata. Áke. Bala. Nemere.
Shóbere. Shópshek. Nemene.
2) Jamaǵaıyn – qyz alysyp, qyz berispeıtin urpaq: Kórejat – kóre turyp, jat bolǵan adam. Júrejat – júre baryp, jat bolǵan adam. Týajat – týa salyp, jat bolǵan adam...
3) Alys aǵaıyn – qyz alysyp, qyz berispeıtin urpaq...
4) Qaımana qazaq – qyz alysyp, qyz berisýge jetken urpaq. Qaımana – jat, bóten adam, «kóldeneń kók atty» degen sóz. «Qaımana qazaqtyń beretinin beripsiń», «Senen aıdaladaǵy qaımana qazaq jaqsy eken», t.b. Osylaısha qazaq qaımana qazaq bolǵanda ǵana qalyńmalyn atap, qyz alysyp, qyz berisken.
Qalyńmal berý ár óńirde ár túrli bolǵanmen, onyń mólsheri qudalardyń ál-aýqatyna qaraı belgilenedi. Eń joǵarǵy qalyńmal – qyryq jeti. Qyryq jetiniń basty ólshemi – úsh toǵyz. Qalyńmalsyz qyz bolmaıdy. Meıli ol soqyr, aqsaq bolsyn, meıli ol er daýysty, ne kerdaýysty bolsyn, qyzdyń qalyńmaly bolady. Qyz bala jaryq dúnıege aıy-kúni jetip, tolyq kúnimen kelgende «qyryq jeti keldi» dep, al shala týǵanda «otyz jeti keldi» dep súıinshilegen. Súıinshi suraǵan kisige qyz ákesi «toǵyzbasynyń» (toǵyz túıe, toǵyz jylqy, toǵyz qoı) bireýin jeteletken. Iaǵnı ne túıe, ne jylqy, ne qoı ataǵan, eshki ne sıyr atamaǵan.
Qyryq jeti – bala ana qursaǵynan jaryq dúnıege shyqqanǵa deıin jeti satydan ótedi. Ár saty qyryq kúndi qamtıdy. Osyny qyryq jeti dep ataıdy. Bul jeti ret qyryq degen satyny bildiredi. Qyryqty jetige kóbeıtsek, eki júz seksen kún shyǵady. Bul – toǵyz aı toǵyz kún. Otyz jeti – bala anasynyń qursaǵynda otyz jeti apta jatqan. Otyzdy jetige eselesek, eki júz on kún shyǵady. Bul – jeti aılyq bala.
Qalyńmaldyń tórt ólshemi bar:
1) Qyryq jeti (baıtal). Eger baıtal býaz bolsa – eki basqa esep, keıde ózara kelisip, syı-sııapatqa tórt-bes baıtal qosady.
2) Otyz jeti (baıtal).
3) Jıyrma jeti (baıtal) – buny «úıirimen úsh toǵyz» deıdi. «Túıeni kelesimen, jylqyny úıirimen, qoıdy otarymen, sıyrdy tabynymen», degendeı bir úıirde aıǵyrymen toǵyz bas baıtal bolady.
4) On jeti (baıtal).
Minekı, osylaısha búkil qazaq bir atanyń urpaǵy, bir tamyrdyń butaǵy degen qaǵıdamen ósip-órkendep kelemiz. Qazaqy ádeppen rý surasamyz, ata qýysamyz (ata degeni – rý, rý degeni – ata). Sóıtip bir-birimizge naǵashy-jıen, bóle-baja, quda-jekjat bolyp jaqyndasa túsemiz. Qandaı ǵajap júıe! Qazaq elin, rýyn, súıegin, jeti atasyn, kindik qany tamǵan jerin biledi, eshqashan umytpaıdy jáne ony urpaǵyna amanat etedi. Alystan alty jasar bala kelse, attan túsip, jón suraıdy. Aldymen «Esimiń kim?» deıdi. Men «Aıdyn» dep jaýap beremin. Sodan keıin baryp, «Qaı elsiń?» deıdi. Men «Naıman» deımin. «Naımannyń ishinde rýyń kim» dep suraıdy. Men «Qarakereımin» deımin. Úshinshi suraǵyn «Súıegiń kim?» dep qoıady. «Quttyqadam» dep aıtamyn. Eń sońynda «Jeti atańdy ata!» deıdi. Sosyn týys, quda, jıen, kúıeý, naǵashy jáne taǵy basqa jaqyndyǵyńdy bilip alǵan soń, áńgimesin de, ázilin de soǵan qaraı órbitedi. Qazaq óstip jón-josyq surasýdyń arqasynda tegin saqtap júrgen biregeı halyq. Sol sebepti qany da taza. Ata-tegin bilmeı ósken ul óz qaryndasyna úılenýi, al qyz óz aǵasyna turmysqa shyǵýy yqtımal. Birde ataqty shıpager Óteıboıdaq Tileýqabylulyn Áz-Jánibek han shaqyryp alyp: «Óteke, bizdiń elimizdiń deni saý, ómiri uzaq, baqytty bolý úshin ne isteýi kerek?» degende, Óteıboıdaq: «Taqsyr, eń aldymen qol alyp, amandasýdy tyıyńyz. Ekinshi, betten súıip amandasýdy tyıyńyz. Úshinshi, jeti atadan aspaı qyz alysýdy tyıyńyz. Bar páleni osylar taratady», degen eken. Mine, sodan bastap týysqan, qandas adamdar arasynda qyz alysyp, qyz berisý tyıylǵan desedi.
Sosyn qazaqtyń júz uǵymy boıynsha da eshqandaı týystyq ataý joq, tek qany bir, atasy bólek emes aǵaıyn ǵana bar. «Oǵyznama» jyrynda: «Ákesi úsh ulyna úsh túrli zat beripti: soqa, kóze (tostaǵan) jáne sadaq. Soqa alǵany – sharýashylyqqa epti bolypty, kóze alǵany – ilim-bilim tostaǵanynan sýsyndapty, sadaq alǵany – jaýynger bolypty», delingen. Biraq jyrdy aýdarý barysynda aýdarmashylar tarapynan qatelik ketken syńaıly. Oǵyz handa úsh emes, alty ul bolǵan. Oǵyz han olarǵa eki túrli oq berip, eki topqa bólip, árbirine qus syılaǵan. Dál osyndaı ańyz saqtarda da bar. Oǵyz ben saq – qazaq tarıhynda iz qaldyrǵan, etnogenezinde eleýli ról oınaǵan taıpalar. Bul ańyz úndilerdiń brahman – abyz-bilimdar, kshatrıı – ásker-jaýynger jáne vaıshıa – dıhan-qolónershi kastalarymen úılesip jatyr. Iaǵnı ol ańyz ejelgi zamannan beri bar. Bizdegi úsh júzge baılanysty qazirgi sóz sonyń sál túrlengen túri. Uly júz – sharýaǵa, malǵa, ekonomıkaǵa beıim (soqa, qaýǵa); Orta júz – ilim-bilimge áýes (tostaǵan, kóze, qalam); Kishi júz – áskerı is-qımylǵa (naıza, sadaq) sheber degendegi «qaýǵa» sózderin oıdan qosqan. Eshbir qısyny joq. Qaýǵanyń bergi ataýy – shelek, arǵy ataýy – kónek (kónnen, iri maldyń bas terisinen jasalǵan, qudyqtan sý tartatyn ydys). Sondyqtan joǵaryda aıtylǵan támsildiń tutas bir júzdi malǵa, daýǵa, jaýǵa qoıýyna esh qatysy joq. Maldy bar qazaq baqqan, daýdy bar qazaq qýǵan, naızany bar qazaq ustaǵan. Qazaq shejiresinde bul úsh aıtylymǵa saı eshteńe jazylmaǵan. Soqa da, qaýǵa da úısinge tańba bolyp berilmegen. Jáne ol kastalyq úrdis te emes. Eger úısin malmen, sharýamen ǵana aınalysýǵa tıisti bolsa, Kýshan, Parfııa, Baktrııa sııaqty memleketerdi qura alar ma edi? Árıne, joq! Bul támsildiń durys nusqasy – Uly Júzge jalaý berip, alǵa qoı. Orta Júzge qamshy berip, hanǵa qoı. Kishi Júzge naıza berip, jaýǵa qoı. Mundaǵy jalaý tańbanyń tórkini soǵysta kóterip júretin alaýdy bildiredi. Bul – úısin Maıqy bıden qalǵan uly mura. Shejire boıynsha, qazaq úsh júzge bólingende eń alda – jalaý tańba ustaǵan úısin balasy, odan keıin – qamshy tańba ustaǵan alty arys (arǵyn, naıman, kereı, ýaq, qońyrat, qypshaq), sońynan – naıza tańba ustaǵan alshyn balasy júrgeni aıtylady.
Aıdyn Rysbekuly,
geraldıst
