Bala kúnimde qııalyma qanat bitirip, lázzatqa batyrǵan, sóıtip kózimdi jypyq etip qoıǵan kitap oqýdan, ara-tura qalamdy tań asyrýdan keıingi meniń (jalpy burynǵy aýyl balalarynyń) úlken bir ermegim – dop oınaý.
Meniń dep aıtaıynshy, fýtbolmen áýestigim aýyl syrtynda qur dop qýalap kelýmen tynbaıtyn. Ol Aleksandr Kıknadzeniń «Okın protıvnıka vzglıadom», Seıdahmet Berdiqulovtyń «Jumyr jerde teńbil dop» sııaqty fýtbol óneri jaıly kitaptardy oqýmen óreles júretin. Sonymen birge, jylma-jyl táteme aıtyp jazdyryp alatyn «Sovetskıı sport» gazetine, onyń aptalyq «Fýtbol – hokkeı» qosymshasyna qadaǵalap, qadalyp otyramyn. Aldyńǵysy dástúrli A2 qalybyndaǵy terlikteı gazet (áli de bar), qosymshasy kishirek, A4 qalybyndaǵy tabloıd. «SS» sport jańalyqtaryn jazyp, túrli problemalyq maqalalar, ıntervıýler jarııalansa, «FH»-da fýtbol men hokkeıdiń jiligin shaǵyp, maıyn ishken mamandar sporttyń osy túrleriniń teorııalyq máselelerin qozǵap, kezdesýlerge tereń ǵylymı taldaýlar berip otyrady. Qysqasy, solardyń arqasynda Peleniń Edson Arantıs dý Nasımentý degen arqandaı shubatylǵan aty-jónin múdirissiz soǵýdan bastap, golkıper (qaqpashy), stopper (qorǵaýshy), havbek (jartylaı qorǵaýshy), forvard (shabýylshy), dıspetcher (oıyndy uıymdastyrýshy) tárizdi aǵylshynsha sózderdiń maǵynasyn ajyratyp, tipti oıyn taktıkasyn taldaýǵa talaptanyp otyratynmyn.
Zerdemde qalyp qoıǵan emis-emis kórinister...
«Men óte elgezek adammyn, ásirese kókmoınaqtardyń birin-biri búıirden túrtip oınaǵandaǵy kúlkisin estisem» dep Esaqań (Esenjol Qystaýbaev) aıtpaqshy, biz, aýyl balalary, daýsyn estise toıdan qaıtqan sheshesin kórgendeı elgezektenetin bir nárse boldy. Ol – kóshede elektr baǵanyna ilip qoıǵan surǵylt tústi qaýǵa radıo. Álgi reprodýktordan jıi-jıi fýtbol kezdesýleriniń reportajdary beriledi. Qaısybir úlkenderdiń kóńil ashar qyzyǵy da sol reportajdar, biraq aǵalarymyz búginde joq úıdegi bes somnyń radıosynan, ne qazir aryq qoıdan baǵasy tómen bolyp qalǵan radıoqabyldaǵysh-tranzıstordan tyńdaıdy. Aýyldyń fýtbol jankúıerleri úshin «Pojarnyı aýylda» ornalasqan radıotoraptyń bastyǵy Bólekbaı Qazıevtyń bedeli kásipshilik dırektorynan ıakı partorg, profkomnan bir de kem emes.
Qulanaıaq balalar, fýtbol reportajynyń habary shyǵysymen baǵan túbinen tabylamyz. Match aldynda oınalatyn Matveı Blanterdiń ataqty «Fýtbol marshynyń» alǵashqy akkordtaryn júregimiz lúpildeı kútip otyrǵanymyz.
Ol kezde kollaboraııa: sport reportajdary radıoǵa da, teledıdarǵa da arnap, ortaq júrgiziledi (KSRO Radıo jáne telehabar taratý komıtetiniń atynda radıonyń aldymen turýyn, radıoǵa osylaısha birinshi kezektegi mańyz berilgenin keıin bildik qoı). Jalpy, aıaqdop óner retinde qanatyn keń jaıǵan 1970-inshi jyldar – fýtbol reportajdaryna da sonydan tynys bergen kezeń. Seıdahmet Berdiqulovtyń sózinshe jibersek, bul jyldary Meksıkada Fernandes, aǵylshynda Frenk Loýton, Brazılııada fýtbol mamany, jýrnalıst, kommentator retinde de ataǵy aspandaǵan Saldanıa, grýzın Kote Maharadze sııaqty sportsholýshylarynyń ult maqtanyshyna aınalǵanyn kórdik. «Kommentshildik» keıin, teledıdar dendep engen soń sport kommentatorlaryna joǵarydan tastalǵan desedi: ıaǵnı, qaqpa aldynda qarbalasyp jatqanda sholýshy oıyn órnegine, jańaǵy qarbalasqa taktıkalyq taldaý jasap otyrýy kerek – alańdaǵy qımyl-áreketti kórermen ózi de kórip otyr ǵoı degen qısyn. Al erterekte, reportaj radıoǵa arnap qosa júrgiziletindikten, kommentatorǵa alańdaǵy oıyndy bajaılap aıtyp, kózapara kóz aldyńa alyp kelý mindet edi, solaı bolǵandyqtan ol kezdiń sporttyq reportaj janryna oıynnan aýytqyp ketý, til jetkenshe maqtaý, kómeısiz sheshendik tanytý, artyq bádizdeý tán emes-tuǵyn. Álbette, tilge edáýir kóńil qoıylady, biraq ol yńǵaı standartty tildik birlikterge, ekspressıvti til oramdaryna baǵyndyrylǵan. Mysaly, keńestik sporttyq radıoreportaj mektebiniń negizin salýshy dep sanalatyn Vadım Sınıavskııdiń tikeleı reportajyn bastaıtyn kezdegi «Govorıt Moskva. Nashı mıkrofony ýstanovleny na entralnom stadıone «Dınamo» degen saltanatty daýysyn estigen kezde deneńe eriksiz qus etiń shyǵady. Sınıavskııdiń shákirti Nıkolaı Ozerov bolsa reportajdaryn artısshe, sańlaqtanyp júrgizedi (GITIS bitirgen kánigi artıst). Keı tustarda kóriktemeı sóıleı almaıtyn jazýshy sııaqty, ol negizinen tyńdaýshynyń kóńilin bizdiń Ermuhamet Máýlen sekildi asyǵa-aptyqqan, tez, óte emoıonaldy júrgizýimen baýraıdy. Quddy stadıonda ózi oınap júrgendeı (keıin bildik qoı, latınos, ıtalo jáne túrik kommentatorlar reportajdy dál solaı, jyldam, asa qyzý leppen júrgizedi eken jáne bul elderde álige deıin radıoreportaj jasaý saqtalǵan). Sporttyq reportaj janrynyń bir zańy: táýir fýtbol kommentatory bolý degenimiz oıyn tártibin, oıynnyń uńǵyl-shuńǵylyn bes saýsaǵyńdaı bilý emes, toqsan mınýt boıy tyńdaýshynyń/kórermenniń nazaryn alańnan aýdarmaı ustap otyratyn artıstik qabilet. Áıtpese tyńdaýshyǵa/kórermenge fýtbolshylardyń alańdaǵy bútkil qımyl-qozǵalysyn, oryn aýystyrýlaryn áste qısyndap bere almaısyń ǵoı. Ras, keıinirek búgingi bizdiń Jandos Aıtbaıuly sııaqty oıyn órnegin zerdelep otyratyn Maslachenkodaı (ol kásipqoı fýtbolshy – qaqpashy-tuǵyn) taldamashy kommentatorlar da boldy, biraq, ne dese de, solardyń reportajdary Sınıavskıı men Ozerovtaǵy fýtboldyń ádemiligi men romantıkasyn joǵaltyp alǵandaı kórinýshi edi. Al endi Kote Maharadze osy ekeýiniń teń ortasyn ustandy. Batone Kote de drama artısi edi, sóıtse-daǵy ol reportajyn barıton daýsymen, asyǵyp-aptyqpaı, qoıý boıaýly baıandaýlarmen júrgizetin. «Anzor Kavazashvılı, ózine qaraı ushyp kele jatqan dopty shirene tepti, dop áýede qalyqtap júr, al biz oıynshylar quramymen tanysyp alaıyq», – deıtin jaryqtyq. Kúlmeı gór, tyńdamaı gór osydan keıin!
1960-ynshy jyldardyń aıaq sheni sodan burynǵy «altyn kúrektiń» ınerııasymen qazaq rýhanııatynyń kezekti bir kóterilý, serpilý kezeńin bastan keship jatqan kez edi. «Máskeý úshin shaıqas», «Úlken Túrkistannyń kúıreýi (ekeýi de 1967 j. jaryq kórdi) sııaqty jańa janrly shyǵarmalar shyǵyp, kınoekranǵa «Qyz Jibek» lentasy (1969 jyl) joldama alǵan shaq. Ashyq kosmosqa adam shyǵyp, Aıǵa keńestik rover qonyp jatqan ýaqyt. Magomaev tuńǵysh sovettik tvıst – «Lýchshıı gorod na svete» ánin shyrqap, «Dos-Muqasan» ulttyq folk-rok stılin ákelip, solardyń áýenimen aǵalarymyz ben ápkelerimiz toı men keshtiń kórigin basqan oıhoı-dáýren. Batysta hıppılik-revolıýııashyldyq qozǵalystyń ornyna kelgen esirtkishil 1970-inshi jyldardyń izashary «Bıtlz» bizdegi ómirdi de endi túzelmesteı etip ózgeristerge túsirgen. On jerden eki araǵa dombaýyl dýal ornatylsa da, jalpylasý zamany qazaqtyń sardalasyn da birsin-birsin oraı túsken, úlken ózgeristerdiń aldynda sana silkintken ýaqyt edi bul.
Sport bul jalpylasý úderisinen tys qala almady. Álgi «kúnde bazar Kúndebaı» sur reprodýktordan («Qalpaqty radıo» deıdi) búkilodaqtyq jarystarmen qatar, álemdik fýtbol birinshilikterinen de reportajdar berilip turady. Baǵan basynan qańǵyr-kúńgir shyǵyp, eki sordyń aralyǵyna qystyrylǵan aıadaı aýylǵa túgel tarap jatatyn kommentator daýysymen birge, elektr dińgegi túbinde qulaǵymyz qalqıyp, demimizdi ishimizge tartyp otyrǵan qarasıraq biz jer sharyn oısha aralap, talaı jerdiń «dámin» tatyp qaıtamyz. Gran-Qoshqardyń arjaǵynda úlken bir álem – dop sııaqty dóńgelek dúnıe jatqanyn et-júregimizben túısinip, oralamyz. Sol saparlarda at-esimine tiliń áreń-páreń keletin sportshylar júrek tórinen endi ketpesteı bolyp oryn alyp, kókiregińde jazýly hattaı syzylyp qalady. Ásirese, 1970 jylǵy álem birinshiliginde jeńimpaz atanyp, qatty dúmpý týdyrǵan brazılııalyq «juldyzdy» quram – Pele, Jaırzıno, Tostao, Rıvelıno, Zıgalo, Jerres, Karlos Alberto esimderi. Dese de, úsh fýtbolshynyń – Pele, ıspan Alfredo dı Stefano, portýgal Eısebıonyń esimi aıryqsha atalatyn. Búginde biz Peleni kóbirek aıtamyz ǵoı, al ol kezde jasyl alańǵa endi shyǵa bastaǵan brazılııalyq «jas periden» góri aty onymen qatar shyqqan Eısebıo naǵyz ańyz edi. Ǵalamat oıyn órnegimen shiderin úzip turǵan bul fýtbolshy jóninde «Kogda Eısebıo ne ıgraet, on «vyrýbaet», splıýnýv, radıo» degen beıneli sóz aıtylatyn.
Sonymen, fýtbol dańǵazasynyń dúrmegimen toq baǵannyń túbinen júziń jaınap, jigeriń tasyp turasyń. Kún sákiniń ústine túsken kezde, balanyń kenjesi bolýym sebepti bir úıdiń erkesi de, serkesi de ózim túski asty asyǵys qabyldaımyn. Bizdiń jaqtyń shaı pámdeýi erekshe bolyp keledi. Jez samaýrynǵa bolsa qaqtyń, bolmasa tundyrylǵan krannyń sýyn quıyp, tórt eli túsirip áńkildete qaınatady da, úndiniń saılon, ne №36-ynshy aralas grýzın shaıyn bólek aqqumanda demdeıdi. Jaıpaq tabaqqa shymshýyrmen salǵan ottyń shoǵyndaǵy qyryq jamaý aqquman ıis jara yzyldaı qaınap, qolamtaǵa túkirinip turady. Mańaıdy ǵajap bir hosh ıis jaılaıdy – bul óziniń narkologııalyq kúshi jaǵynan kofeńnen qalyspaıtyn, ishine aq túıirshikter – qalampyr salynǵan, al qaýipsizdigi jaǵynan kofeden ilgeri naǵyz aqquıryq shaı daıar boldy degen sóz. Ony maıanyń sútin qatyp, náli kesege juǵardaı qyp, kúreń qasqalap, shaqpaq seker tistep ishpek kerek, sonda mańdaıyń jipsip, jonarqań terlep, julyntutamyńnyń boı-boıy shyǵyp, aıryqsha ýaz keshesiń. Onyń ústine shaıdy kese tarymen – Oıyldyń aq tarysyn salyp ishetinim bar-dy. Fýtboldyń habary shyqqanda osynaý pámdep shaı ishý saltanaty ózinen ózi keıinge ysyrylady – emen kúbishelekte beti byrshyp, shyrt-shyrt synyp turǵan ashýly shubatty úlken zerenge toltyra quıyp basyp alasyń da, sońynan ashytqysyz, kúmpıtip pisirgen taba nandy qarbyta eki-úsh asap, syrtqa atyla shyǵasyń. Onda seni komandań kútip tur, onda seni bizdiń sýbýrtalo, bizdiń work-out alańsha kútip jatyr.
Sýbýrtalomyz, shyndyǵynda, betke túsken jalatpadaı aqtańdaq sordyń jaǵasynda, aq gúl jarǵan adyraspandy dalanyń bir pushpaǵyn ala jaıǵasqan maılaqy sary topyraqty alań. Promsyldyń dánekerleýshileri úsh turbanyń basyn biriktirip pisirip bergen qos qaqpasy demeseń, syrt qaraǵan adamǵa stadıon ekendigi de bilinbeıdi. Birinshi qazaq aýyldyń shetindegi, Moına jaqtaǵy úshbý «kókalaly jylqy jýsaǵan kólge» shildesi qara tasty terletetin Atyraýdyń ańyzaq ystyǵynda Orys aýyldyń, Sheshen aýyldyń, «Pojarnyı» aýyldyń jáne Ekinshi qazaq aýyldyń balalary jınalyp, jarty kún dop qýalaımyz. Ústińde – qoltyǵy salbyraǵan keń máıki, butta – qara sáten dambal ne toqyma kók trıko, aıaqta – qytaıy, biraq asa shydamdy qarala kedy.
h h h
«Kim aıtty saǵan, qara eshki mújigen aǵash qaıtadan gúldemeıdi dep?!» demekshi, kim aıtty saǵan aýyl balasy fýtbol ónerin bilmeıdi dep?! Qaıshylap tebý, dopty aıaqtyń ushymen, syrtymen qıyp dóńgeletý, korpýspen oınaý, qabyrǵa jasap ýaq pas berip, dopty alǵa shyǵarý... bizden qalǵan. Qaptaldan qaptalǵa kólbeý aýystyrý, qaptaldan aıyp alańyna áýelete asyrý, qaptaldan ortaǵa tastaý, qaqqan dopty ilip alýdyń ne ekenin bilemiz. Qarsylasyńa aıaqty tike qoıyp qarsy shabýǵa bolmaıdy, dop ózińe qaraı týralap ushqan kezde qolyńdy jınap, deneńe japsyryp alýyń kerek. Tóreshi joq, «fol» degen sózdi de kóp keıin estidik qoı, degenmen, ózimiz belgilep alatyn aıyp doby bar, oıynnan tys qalý joq, degenmen dopty alań jıeginen syrtqa shyǵarýǵa tyıym bar. Árıne, munyń bárin bizge eshkim arnaıy úıretpegen – bul bizdiń óz túısigimizben, bala kezdegi aıryqsha ańǵarympazdyǵymyzben tanyp-bilgenimiz; árıne, bul bizdiń aǵalarymyzdyń oıyndarynan kórgenimiz jáne, álbette, qaýǵa radıo kóz aldymyzǵa kózapara ákelgen vızýaldaný. «Qotyr qoldan, taz taqııadan juǵady» demekshi, qulaǵymyzdan azyp, reprodýktordan qarmaǵan «dıagonalnyı pas», «probros», «podbor», «ıgra korpýsom», «nakladka», «prıjataıa rýka», «ıgra v stenký», «aýt», «ofsaıd»... sózderin oısha assoıaııalap, aıtaqyrda ózimizshe júzege asyramyz. Ázirlik-jattyǵýdan jurdaımyz, esesine balalyq ǵalamat refleksııa bar.
Búgingi fýtbol óneri negizinen pozıııalarǵa (oıynshy amplýasyna) qurylady. Iaǵnı alańda ár oıynshy óziniń ornyn biletin taktıkalyq qatarlastyrý. Munyń ózi oıyn órneginiń saǵatsha syrtyldap júıeli ótýi jáne komanda bolyp oınaý, qorǵanys pen shabýyl qatarynyń teńbe-teńdigin saqtaý úshin qajet. Negizgi taktıkalyq shemaǵa ótken ǵasyrdyń ortasyna taman engizilgen 3-2-2-3 júıesi alynǵan, qalǵany osydan týyndaǵan túr-túzilimder. Iaǵnı, golkıper (qaqpashy), qorǵaýshylar (buryn stopper, qazir – defender), jartylaı qorǵaýshylar (buryn havbek, búginde – mıdfılder) jáne shabýylshylar (forvard). Qorǵanys júıesi ishteı ortalyq qorǵaýshylar (entrbek, jarqyn úlgisi – «Barsadaǵy» Jerar Pıke, boıshań, iri oıynshylar), bostan qorǵaýshy (lıbero, qorǵanystaǵylardyń qatesin túzetetin sydyra tazartqysh, úlgisi – Fran Bekkenbaýer) bolyp ekige bólinedi. Jartylaı qorǵaýshylar tirek oıynshy (sharshamaıtyn, dopty julyp alatyn tıp, úlgisi – «Chelsıdegi» N’Golo Kante), ámbebap ortalyq havbek (qorǵanysqa da, shabýylǵa da qatysady, mysaly, «Chelsıdegi» Frenk Lempard), sol jaq eń shetki havbek (jyldam, qaptaldan pas tastaıtyn ári drıblıngke sheber oıynshy, úlgisi – «Iýventýstaǵy» Pavel Nedvez) jáne shabýyldaýshy havbek (sheber aldap ótedi, pas shyǵarýy, dopty tartyp alýy eresen jáne soqqysy kúshti oıynshy, mysaly, «Realdaǵy» Lýka Modrıch). Budan basqa alań jıegimen oınaıtyn lateral (bul qorǵanysqa da, shabýylǵa da birdeı qatysa beredi, jarqyn úlgisi – brazıl Kafý). Shabýyl ótinde odan basqa únemi alǵy shepten kórinetin eki oıynshy bolady, bireýi ortalyq bólikte, ekinshisi – vınger, onyń mindeti qaptaldan jyldam ótip, ortaǵa dop asyrý.
Osynyń birde-birin qutaryp kórmegen kishkentaı aýyl fýtbolshylary joǵarydaǵy oıyn taktıkasy, pozıııalyq oıyn, komandalyq oıyn... degenińe urady da qol qoıady. Bizdiń oıynda taktıkalyq ornalasý atymen bolmaıdy. Qazirgi úlken fýtbolǵa uqsas bir ǵana jeri bar, ol – bizdiń árqaısymyz búgingi Lıonel Messı syqyldy «erkin súgiretshimiz». Iaǵnı pozıııa bolmaýdyń ózi pozıııany bildiredi, ekinshi sózben aıtqanda, shabýyl ótinde júrsek qana kóńilde alań basylyp, shabyt bulty ashylady. Qazirgi fýtbolda mundaı artyqshylyq ilýde bireý, al bizdiń alańda ótkizgen ár kúnimiz sondaı erkindikke toly-tyn: sońǵa butynan dop ótip ketetin, ne dop tebem dep jilinshigińdi tebetin «kostolomdardy» ıakı doppen qamtamasyz etip turady-aý degen birdi-ekili balany qaldyramyz da, qalǵan jeti-segizimiz qarsy qaqpaǵa qaraı lap qoıamyz. Qorǵanysta jatyp alý degen uǵym múlde joq, tek qana shabýyl. Alǵa, Qazaqstan, tek alǵa! «Forvardtyń basty mıssııasy – gol soǵý» demedi me Nıkolaı Ozerov, búgin ǵana. Tipti, sonyń aldynda, kóptiń kúshteýimen qaqpaǵa áreń baryp turǵan kıperimizdiń de aıaǵy gol soqqysy kep qyshyp turady jáne solar búgingi «Bavarııadaǵy» Manýel Noıer sııaqty shetinen dop tepkish, dop qýalaǵysh-aq.
Arada bes ondyq jyl ótýi sebepti men osy aıtylmysh estelik-taqyrypqa biraz oıqastap keldim ǵoı. Dese de, zavých Kenje Taıyshevtyń Serik, Erik deıtin qos ulynyń, bizden bir klass joǵary oqyǵan Salamat, Sapı degen balalardyń, ózimiz «Shómish» deıtin Jumabaı Kıizbasarovtyń, «Shúberek» deıtin Múbáraktyń, Ashyqaýyz Nurlannyń jáne syıdıǵan aryq, uzyntura Sanaqqalı Quljyǵarovtardyń «oıyn órnekteri» mıdyń bir buryshynda qalyp qoıypty. Qazir ǵoı alańǵa shyǵa qalsań deneńdi súıretip júretiniń, al ol shaqta stadıonda qustaı ushyp qana júresiń. Qazirgi úlken fýtboldaǵy túrtip ketse jalp etip qulaı salý, jazataıym qulaı qalsań bir jerińdi ustap, ótirik domalanyp jatý – arymyzǵa syn. Tóreshi joq, War noý, sosyn da taktıkalyq hám beıtaktıkalyq foldyń ákesin tanytasyń. Esil-dertiń – qarsy qaqpaǵa tez jáne tıimdi túrde jetip, gol engizý. Sodan da shetinen shabýylshymyz, shetinen hedlaınermiz. Bizde irkilý, qaımyǵý, unjyrǵań túsý degen bolmaıdy. Ol kezde biz, qazirgi kommentatorlar aıtatyndaı, «aılamyzdy asyryp» ketpeıtinbiz – biz jeńetinbiz, «ese jiberip almaıtynbyz» – biz jeńiletinbiz, sonyń ózinde de biz úshin jeńilip jatyp kambek jasap ketý shaıǵa bata qaıyrǵanmen birdeı. Ekinshi dem, úshinshi tynys ashýdy moıyndamaıtyn, bir demmen, bir tynyspen, Baıanyna umtylǵan Qozydaı, qaqpaǵa úsh qulap, úsh turyp umtylatyn jansebil oıyn. Mine, Sanaq dopty kókpardaı ilip áketip, kánigi pleımeıkershe uzyn sıraǵymen ortaǵa asyrdy. Onyń sońynan Shómish sharqaıraqtaı zýyldady. Erik – japyraq jebe, qaqpaǵa qaraı qalqyp ushty. Oń jaq qanattan Jumabaı bólem jaı tasyndaı qyrlandy. Endigi jerde basqaǵa pas tastaý, golǵa dop shyǵaryp berý, assıst jasaý degen bolmaıdy. Ómirden de qymbat maqsat – Ashyqaýyz Nurlan qorǵaǵan qaqpanyń qulpyn ashý. Kósem ofsaıd, báseń ofsaıd – endi ol esep emes. Esep – aldyńnan qazdaı tizilip shyǵa keletin álgi birdi-ekili «jilinshik syndyrǵyshty» qapy qaldyryp, on bir qadamdyq mejege jaqyndap kelý. Munyń bir ǵana joly bar – oryssha «obhıtrıt», aǵylshynsha – drıblıng jasaý. Bizdiń tilde – aldap ótý. Oıynymyzdyń eń hıt jeri. Odan arǵysy qıyn emes: yshqyntyp turyp tebý. Ol kezde biz qazirgi kommentatorlar aıta beretindeı, «soqqy jasamaıtynbyz» ıakı «soqqy baǵyttamaıtynbyz» – biz dopty tebetinbiz. Yńǵaısyz pozıııalardan da tebe beremiz, bul da aýyl fýtbolynyń úlken bir ereksheligi...
Ánes Tájimuratov degen kisi jasyraq ýaǵynda fýtbol oınaǵan. Ol kim deseńiz, Ánes Saraıdyń luǵatymen aıtaıyn, ol – kókeńniń kókesi, ıaǵnı meniń ákem. O kisi bizge óziniń úlken aǵasyn «bapa», ózin «táte», al inisin «táteshim» degizgen. Marqum radıodan záýimde Sanjar Jandosovtyń atyn estise eleńdep, «Qosshaǵylda bizben birge fýtbol oınaǵan Sanjar ǵoı» dep otyratyn (Oraz Jandosovtyń ortanshy uly Sanjar anasy Fatımamen 1940-ynshy jyldardyń basynan 1956 jylǵa deıin Jyloıda speposelenıemen turǵan). Sóıtip fýtbol maǵan qanmen berilgen. Islam boıynsha bala anasyn belgili bir ýaqyt shamasynda ǵana emedi, al ǵylym balany ana sútimen uzaǵyraq, ekige kelgenshe tamaqtandyrýdy quptaıdy. Men bul jospardy asyra oryndaǵanmyn – týra bes jasyma deıin arda emippin (sodan bolýy kerek, áıteýir bala bolyp súıegim shaǵylyp kórmedi). Jáne kúnige birneshe ret emshekteıdi ekem. Simirip alyp, dop oınaýǵa jónelemin. Aıaqta – qara kalosh, qyzylmaı bop oınap kelip, «sýatyma» qaıta bas qoıamyn.
Solaqaı tebemin. Qol da solaqaı eken, biraq balabaqshada tárbıeshiler bala quqyn aıaq asty etip, asqan qatygezdikpen sol qolymdy otyrǵyshqa tańyp tastap, asty oń qolymmen ishýge (sońyra jazýǵa) májbúrlepti. Baǵyma qaraı, solaqaı aıaǵyma mán bermegen. Úıdegiler de. Jalpy Batys qazaǵy «Ońqaıǵa sorpa joq, solaqaıǵa dym da joq» dep, solaqaıǵa dombyra ustatpaǵan eken, soǵan qaraǵanda bizdiń jaqtan solaqaılar, – sonyń ishinde solaqaı ónerpaz, – kóp shyqqan sııaqty. Áli kúnge áripterdi qosyp jazýym qıyn (agrafııa degen qubylys), sondaı-aq sol jaq pen oń jaqty biraz kidirip baryp ajyratamyn (dıaleksııa, shyǵarmashylyq adamdarynda kezdesetin aýytqý). Úıde jalǵyz meniń ǵana solaqaı bolyp týýym da, sirá, osy sońǵy, oı eńbegimen baılanysty bolýy ábden múmkin. Buǵan mysal az emes. Máselenkı, belgili mýltıplıkator Leonıd Shvarmandy da (Chebýrashka men qoltyraýyn Genanyń avtory) bala kezinde qaıta tárbıeleý arqyly ońqaı qylǵanymen, súgiretti sol qolymen sala bergen ǵoı. Dál sol sııaqty, qolymdy kúshtep ońqaıǵa aýystyrǵanymen, men dopty sol aıaqpen tebetin kúıimde qaldym. Beınelep aıtqanda, solaqaı aıaqtyń «orıgınaly» Rıvelınoda, al kóshirmesi mende bolatyn. Fýtbol tarıhynda «Sıqyrly sol aıaqtyń» ıegeri atanǵan jalǵyz Rıvelıno emes. Maradona da óziniń sol aıaǵyn bek maqtanysh kóredi. Lıonel Messı de týmysynan solaqaı bola turyp, keıin oń aıaqpen oınaý deńgeıin soǵan deńgeılestirse de, eń myqty, eń ádemi goldaryn solaqaı soǵady. Vengr Feren Pýskach, shveıarııalyq Shakırı, ýelshtik Garet Beıl, franýz Kılıan Mbappe, belgııalyq Lýkaký da osy qatarda. Kóbisi deneli, iri jigitter ǵoı, sodan da sol aıaqpen dopty zeńbirekshe atqan kezde qaqpanyń toryn qaqyratyp jibere jazdaıdy, al Lıonel ekeýmizge ne joryq?!
Ýyzǵa meılinshe jarı tura, aýrýshań, shynjaý bolyp óstim. Ol jyldary poselkelik dúkende terisi sypyrylǵan, bas-sıraǵyn, ish qurylysyn aqtarmalaǵan, sorpalyq qana eti bar qoı ushasy (týshka) satylatyn. Úıdegilerdiń soǵan teńep, maǵan qoıǵan aty: «Toqsan tıynnyń tóshkisi». Endi sol júdeýbas tóshkińiz jasyl... keshirińiz, aıtaqyr alańda tepken dobyn juldyzdaı aǵyp, jalǵyz qýyp keledi. «Bir dana kisi aıtpaqshy, adam bolashaqqa qaraı ushý kerek, al ushý úshin jeńil (qanatty emes, jeńil) bolýy kerek qoı, oıbaı-aý», – dep qoıyp, ushyp keledi. Qas-qaǵym drıblıng... kóz ilespes jyldamdyq... jáne sen qos «kostolomdy» artqa tastap, sytylyp shyǵa beresiń. Endi artta da, alda da seni toqtatar kúsh joq – men muny kózim shúıdege bitkendeı, qaramaı-aq bilemin. Endi, «jumys istemeıtin» oń aıaqpen demep, dopty sol jaǵyma yńǵaılap alý ǵana qaldy. Odan ári, sekýndtar... Toqtaýsyz jumys istegen mı... Astynan qaqyrata tebesiń be? Úsitti aıaqpen shirene tartsań she? Qıyp turyp tastaıyn ba? Álde dopty shorshytyp, aıaqtyń kóterińki ústin kenet, qysqa tıgize tartyp alyp, ekpindi soqqy jasaǵan durys pa? Dik, dik etkizip... Doptyń qaqpaǵa qaraı nysanalap ushýy osy tehnıkalarǵa baılanysty – ne oraqsha ıilip aınalyp túsedi, nemese sadaqtyń jebesi sııaqty bulǵańdap, doǵalanyp baryp kiredi, já bolmasa «toǵyzdyqqa» júzdik shegeshe dirildep baryp, qatyp qalady.
Já, «qudyq syrtyndaǵynyń bári batyr», joǵarydaǵy sózderdi keıin is bitkesin ǵoı symǵa tartqandaı etip ádemilep jazyp otyrǵanymyz. Sátti drıblıngten sońǵy qas-qaǵym sát seniń oısha birneshe nusqa saptap, juptap turýyńa jarty mınýt te ýaqyt qaldyrmaıdy. Tipti sekýndtar da bolmaıdy-aý. Synyq sekýndtar... Mine, osylaı dese durys. Bas qańǵyp, kóz tunyp, qulaq tars bitip, aqyl-sana óship, ǵaıyptan darý bop ene qalǵan asqan ushqyr túısigińmen sart etkize soǵyp kep jiberesiń. Dál osy qas-qaǵym sátte astral syńaryń jerdiń tartylys kúshinen ajyrap, aıtaqyr alańnan kóterilińkirep, qaqpany betke alyp ushyp bara jatqan dobyńdy kózimen uzatyp turady. Tamasha goldar tek osylaı soǵylady. «Ia shkolý progýlıal na stadıonah, / Idıa v tolpe chýgýnnoı na proryv. / Ia pomnıý po vorotam kajdyı promah, / Vse ostalnye promahı zabyv», – deıdi ǵoı Valentın Gaft, dese de, sheshimi synyq sekýndtarda qabyldanǵan ǵajaıyp goldarda «promah» bolmaıdy. Mine, Ashyqaýyz Nurlan, sıraǵy syıdıyp, qoldary shilbıip, qabyrǵasy yrsıǵan «toqsan tıynnyń tóshkisiniń» Pýskachsha sol aıaqpen toǵyzdyqqa toǵytyp jibermek bop zeńbirekshe atqan dobyn áýel dese aýyzy ashylyp, qoltyq eti dirildep, kózben uzatyp salǵan kúıi, bir orynda qalshıyp qalǵan. Teńbil dop «qaqpashynyń súıikti qurbysy» – baǵanǵa dúńk etip soǵyldy, áıtkenmen keıin qaıtpaı, qaqpanyń joǵarǵy, kóldeneń beldeýiniń týra astyna tıip, odan serpilip baryp jerdi urdy da, ártaman torda týlap jatty... Joq, ótirik aıtam. Bizdiń fýtbol – qaqpasynda tor bolmaǵan 1891 jylǵa deıingi fýtbol ǵoı. Dop ta teńbil de, alabaýyr da emes, julym-julymy shyqqan aqjem rezeńke jáne ol tor bolmaýy sebepti mindetti túrde laǵyp baryp sorǵa túsedi. Nurlan sýyn sorǵalatyp alyp kep, ortaǵa yshqynta bir tebedi.
Oıyn ábden qyzady. Bir mezgilde kedyny laqtyryp tastap, jalańaıaq oıqastaısyń. Naǵyz feırpleı – klýbtyq oıynǵa da, qurama komanda oıynyna da uqsamaıtyn erkin fýtbol bastalady. Árkim ózinshe oınaıdy. Árkim odan basqasha oınaı almaıdy. Dese de, bárimizdi ortaq birlikke keltirip turatyn bir nárse bolady, ol – kóshe fýtboly. Óz raqatyń úshin ǵana oınaıtyn aýyldyń aıaqdop óneri. Iıa, dál osylaı – sport emes, óner. Ujymnyń qatań oıyn tártibine baǵynatyn eýropalyq fýtbolǵa úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn ádemi, jyldam, kreatıvti óner. Bul jaǵynan bizdiń aýyldyq aıaqdobymyz brazılııalyq kóshe fýtboly – djıngo stıline uqsaıtyn. Jáne de Garrıncha men Pele syndy sheber drıblerlerdiń, ásirese shoınaq Garrıncha sııaqty jeti-segiz balany erkin aldap ótip, qaqpa mańynan bir-aq tabylatyn shoınaq balalardyń oıynyn kórmeı qaıda júrsiz?! Ekinshiden, bizdiń Qoshqar-ginqa oıynshylardan ámbebaptyqty talap etetin zamanaýı fýtboldy da tolyǵymen qanaǵattandyratyn: oıyn barysyndaǵy jaǵdaıǵa qaraı taktıkalyq shemamyz sát saıyn qulpyra ózgerip jatýshy edi. 1970-inshi jyldar basynda «ushqyr gollandtar» engizgen naǵyz totaldyq fýtbol, biraq sol total odan burynyraq, 1960-ynshy jyldardyń aıaq sheninde, aýyl aıtaqyrlarynda bastalǵan desek, asyra aıtqandyq bola qoıar ma eken!?
Osylaısha, brazılder sııaqty, fýtbolda ujym bolyp dop domalatý azdyq etetindigin dáleldep júrgen bizdiń, degenmen, eki túrli kemshiligimiz bar edi. Birinshiden, bizdegi dara-dara oıyn órnegin kórsetý Brazılııadaǵydaı bir jerge kep sarqyp, ortaq pazl quraı almaıtyn. Ekinshiden, aldyratyn jerimiz – dopty toqtatý (qabyldaý) jáne alyp júrý. Brazılder sııaqty kishkenesinen mango jemisin aıaqtyń qyrymen, ókshemen oınata tebýge jattyqpaǵandyqtan, dopty alyp júrýge jáne fıntter jasaýǵa úıretilmegendikten dopty táp-táýir qabyldap ala turyp, ózimizden uzatyp alamyz. Oıyn alańynda bulaısha kelip turǵan doptan aırylyp qalý – úlken kemshilik jáne onyń sońy óz qaqpańa gol soǵylýmen aıaqtalýy ábden múmkin.
Bizdiń erkimizge qatyssyz taǵy bir jaǵdaı boldy.
Oınap júrgenimizde mal ustaıtyn qazaq aýyldyń balalarynyń bir kózi oqta, bir kózi shoqta júredi. Shoq degenimiz – arǵy Gran-Qoshqar, bergi Birinshi promsyl tusynan, orys, sheshen molalary janyndaǵy damby kópir arqyly keshkilik óristen qaıtatyn mal. Sanaqtardyń aıaǵy dopta, kózi álgi kópirde. Odan shańdata túsip, qumalaǵyn shashyp mańyrap kele jatqan qoıdy, botasyn izdep bozdaǵan túıeni aldymen kórmek kerek. Óz malyńdy dambynyń aýzynan ustap alyp, úıge qaraı aıdamasań, malyń korpýs aýylǵa kirip ketedi, onyń sońynda úıde seni uly da iri aıqaı kútip turady. «Bir bes mınýt oınaı qoıaıynshy, taǵy bir on múınet...» dep júrgenińde jamandatqyrlar ótip ketedi ǵoı. Sanaq sonda ǵana oıyndy tastap shyǵyp, árkimniń qorasyn adaqtaıdy. Biraq endi kesh. «Baqa bolǵyr!», «Sheshek shyqqyr!», «Tobanaıaq kelgir!»... sekildi ay sózder eshteńe emes, ókpeń óship, sharshap-shaldyǵyp, sińirińe ilinip áreń jetkenińde úıde kútip turar ótkir qamshyny aıtsaıshy bárinen de. Belgili maqam ǵoı: «Asyq oınaǵan azar, dop oınaǵan tozar, bárinen de qoı baǵyp, kóten jegen ozar»...
Bir kúni, 1968 jyldyń qarasha aıynda «Islam Ábilǵazıev jańadan dúnıege kelgen er balasynyń atyn Eısebıo dep qoıypty» degen tosyn habar dúńk ete qaldy. Aıadaı Qoshqar aıran-asyr. Aýyldyń qatyndary betterin jyrtty: oıbýı-ı, qaı betimdi shymshıyn... Esebi deı me... qoı, Eseı shyǵar. Biraq «QoshqarTýdeı» aqparat agenttigi bıe saýym keshkilik ýaqyttaǵy lentasynda búkil qulaqty elertken álgi jańalyqtyń rastyǵyn qýattady: Islam ulyn ataqty portýgal fýtbolshysy Eısebıonyń qurmetine solaı dep ataǵan. Qatyndar áýelim buǵan senbedi, biraq aldaryna kishkentaı Esebige at bolyp taǵylǵan adamnyń súgireti bar «Sovetskıı sport» gazetiniń nómiri ákelingen soń baryp shanbasqa amaldary qalmady. Gazet betinen olarǵa Labradordyń... pardon, Samarqannyń kók tasynan qashalǵandaı som deneli, antraıtti bir «qara bala» qarap turdy. Ol ne dese, Eýzebıý da Sılva Ferreıranyń (ómirde Eýzebıý, Eısebıo) resimi eken ǵoı...
Burynǵy KSRO-da fýtbol soǵystan sońǵy jyldary, Stalınniń ózi kórip, jaratqannan keıin halyqtyq sport túrine aınalǵan. Qoshqardaǵy sensaııalyq jańalyqtan týra on jyl buryn, 1958 jyly Máskeýde «Spartaktyń» oıynyn kórýge kelgen jurt lap berip, mashınany tapap ótken-di. Bul – adamzat tarıhyndaǵy avto adamdy emes, adamdar mashınany basyp ótken jalǵyz ýaqıǵa. Ol kezde «fýtbol fanaty» degen sóz joq, biraq uǵym bar. Belgili bir komandaǵa esi-derti ketip, jany kúıetinderdi «jankúıer» dep ataǵan uǵym. Biraq keńestik jankúıerler azǵan Batystyń fanattaryna uqsamaýy tıis degen ıdeologııalyq josyn boıynsha trıbýnada aıqaı-shý shyǵaratyn tym belsendilerin mılıııa ustap áketip, júgendep otyratyn (bul repressııa 1980-inshi jyldary ǵana tyıyldy). Al úlken dúnıeden bir bólek jatqan Qoshqarǵa ıdeologııalyq polıııanyń qoly jete bermeıtin, solaı bolǵasyn da Qoshqardyń jankúıerleri Qoshqardyń djıngosy sııaqty óz aldyna bir qubylys-tuǵyn. Almatynyń polıtehin bitirgesin ózi týǵan munaı kásipshiligine jas maman retinde kelgen Islam aǵamyz sol bólekshe álemniń aıqyn bir ókili-tyn. Fýtboldyń maıyn qalqyp ishken ol retti-retsiz jerde ózgelermen sheke tamyry shodyraıǵansha aıtysyp ta qalady. Kýmır tańdaýy da ádetten tys: shóbi top-oıynshylardyń arasynan sol kezde álemniń úzdik sheberleri esebinen ǵalamshardaǵy eń tańdaýly komanda jasaqtaǵan brazılderge emes, portýgalǵa, onyń ishinde shalaportýgaldanǵan afrıkalyq oıynshyǵa túsken.
«Bireý qaıqyny súıedi, bireý dúńkini súıedi» degen osy da. Onyń ústine 1966 jylǵy álem birinshiliginde óz tarıhynda alǵash ret qola júldeger atanǵan Portýgalııa quramasyna osy júldeni sózdiń týra maǵynasynda alyp bergen (fınaldyq kezeńdegi alty kezdesýde toǵyz gol soqqan jáne bul rekordyn álige deıin eshkim jańalaı almaı kele jatqan) Eısebıo arada ótken eki jylda joǵarydaǵydaı eren kórsetkishin qaıtalamaǵanymen, golıador retindegi sapa qasıetin, asqan jyldamdyqqa (júz metrdi 10,8 sekýndta júgirip ótken) jáne kúshti, myǵym soqqyǵa negizdelgen alabóten oıyn órnegin birte-birte shyńdap, kerqaızań naǵyz shaǵyna qadam basyp tur edi. Dál Islam aǵamyz balasyn atyqtyratyn 1967 jyly Eısebıo Eýropalyq chempıondar kýbogynyń úzdik mergeni jáne «Altyn býdsy» ıegeri atanǵan. Afrıkada (Mozambıkte) dúnıege kelgen alǵashqy uly fýtbolshy retinde MFFIIS jáne World Soccer nusqalary boıynsha HH ǵasyrdyń ataqty fýtbolshylarynyń alǵashqy ondyǵyna iligip, shashasyna shań juqtyrmaı júrgen kemel shaǵy-tyn. Negizinde Eýzebıo – katolıkterde jıi kezdesetin at, kóne grek tilinde «ımandy, taqýa adam» degendi bildiredi. Sondyqtan fýtbolshylar arasynda jıi ushyrasatyn bul esimniń bári birdeı mozambıktik «qara marjannyń» qurmetine berilgen desek qatelesemiz, máselenkı, 1950 jyly álem chempıony atanǵan ýrýgvaılyq Eýsebıo Ramon Teherany, perýlik qaqpashy Eýsebıo Alfredo Kolandy, ıspandyq jartylaı qorǵaýshy Eýsebıo Sakrıstan Menany jáne ıtalıan fýtbolshysy Eýzebıo dı Francheskony bul qatarǵa jatqyzýǵa bolmaıdy. Degenmen, esimi «Mozambık antraıtiniń» qurmetine qoıylǵan bir belgili fýtbolshy bar, ol – Polsha quramasynda oınaǵan shabýylshy Eızebıýsh («Ebı») Smolıarek. 1981 jyly Ebı dúnıe esigin ashqanda oǵan bul esimdi kezinde polıak quramasynda óner kórsetken ákesi – Vlodzımej Smolıarek tańdaǵan eken. Fýtbol tarıhy budan basqa jaǵdaıdy tirkemegen, ıaǵnı Vlodzımejden kóp buryn, alys Qoshqarda ulyna álgi esimdi enshiletken Islam Ábilǵazıevti qarııa tarıh asqan menmendikpen qaǵys qaldyrǵan. Qaldyrmas pa edi, qaıter edi, eger bir jaǵdaı oryn almasa.
Qazaqtyń balaǵa at qoıý josyny jatqan ilim ǵoı. Qudaǵa qonaq bop kelgen kúnniń keshine týǵan balanyń atyn Qudabaı dep qoıa salady. Bir qora úlken kisiniń aldynda ińgálasa – Tórtkempirbirshal. Yńǵaı qyz týa berse – Jańyl, Jańylsyn, bala turmasa – Tursyn, Turǵan. Oǵan da qaramaı shetineı berse, til-kóz tıgen dep, uıqastyryp qoıady, tipti orystyń atyn beredi – Aleksandr, Sergeı, Svetlana. Sondaı «shataq» attyń kókesi Renat (revolıýııa + naýka + trýd), ne Rem (revolıýııa + elektrofıkaııa + mır). Olımpıada, Indıra, Benazır, telehıkaıalardan alynǵan Salıdad. Oıbaı-aý, tym qurysa osylardyń bireýin at qyp taǵyndyrsa da ábestigi bolmas edi ǵoı! Nemese, osy Qoshqardaǵy orta mekteptiń zavhozy Shambala sııaqty balalaryn sol kúni qoımaǵa túsken kerek-jaraqqa qaraı Kitap, Qalam, Qaǵaz, Syıa... atandyrsa, zııalylyqtyń, oqymystylyqtyń lebin estirer edi-aý Islamjan...
Biraq, jasynan ózdik pikirmen aýyzdanǵan, bireýdiń pikirin maldaný, moıynsal bolý degendi bilmeıtin hám sherkesh urqynan bolýy sebepti álemdik masshtabta oılaıtyn Islam aǵamyz ilgeridegi sózderdiń bireýine de qyńbady – Eısebıo, demek, Eısebıo. Múmkin osy atqa laıyq, múmkin laıyqsyz, ony ýaqyt kórsetedi.
Bir ǵana jaǵdaıdy eskermegen eken.
Islam aǵamyz Qoshqardaǵy Qılybaev Tóleptiń Saqysh deıtin qyzyn alǵan. Odan keıingi Aqyshqa bizdiń synyptas Ramazannyń naǵashy aǵasy Iles úılengen. Isekeńniń ákesi Tursynǵalı men sheshesi Sarqyt erterek qaıtys bolyp ketken. Kishkentaı Eısebıo úıdiń erkek baladan tuńǵyshy bolǵandyqtan, enesi sýalǵan qulynshaqty erkek balalary turmaı ólip qala bergen naǵashy atasy Tólep pen ájesi Aıjan baýyrlaryna salyp, ózderi ósirip-tárbıeleıdi. Tókeń (Tólep) – ıt páshespen tórt jyl úzdiksiz soǵysyp kelgen kisi, «qan kórgen», únemi oqtaýly turatyn qosaýyz myltyǵy bar, basyna eshkimdi shyǵarmaıtyn, jel aınalyp júretin eserleý taý. Onyń ústine jan dúnıesi fýtboldy qabyldamaıtyn, «Bári jabylyp bir dopty qýalaǵansha árqaısysy bir doptan alyp qýalamaı ma?!» dep kijinip otyratyn shaldardyń surpynan. Kúıeý balasy elikkenge jeligip, Eısebıo dep qoıam degende alatyn arystandaı, qaqpaly kókiregi ashýmen isip-kepse de, jıenge at qoıý sharýasyna tikeleı aralasa almaı, dymy quryǵan edi. Endi bala qolǵa keldi, týǵan áke-sheshesin «táte», «apa», al bulardy «bapa», «mama» deıtin boldy, mine, osy bir qırakezik, óliara ýaqytta Tókeń Eısebıo deıtin basqatyrǵyshty jıirek aınaldyratyn ádet tapty. Osy, shetten engen sózdiń de birqataryn qazaqsha tulǵalaı salasyń ǵoı, máselen, Esenındi Esen, Eseı, Fedordy Shodyr, Ivandy Iman degen sııaqty. Ne bolmasa, Erkektanany Erketań dep ózgerte salasyń. Al myna Eısebıony qalaı tulǵalamaqsyń, kún uzaq sarǵaıyp batatyn jaqtaǵydaı Esebı, Eısebıto, Ebı, Sebıto, Chebo, Chebıto, Eıseb dep shubyrtsań, ony kim túsinip-qabyldaıdy? Seb, Sebek, Seboshok deıtin kishireıtindileri de bar eken, biraq, olaı etse, qylyshkesten sherkesh muny berishtiń sebegine aparyp telip júrer, qursyn...
Osylaısha túnimen toǵyz tóńkerilip, on aýnaqshyp júrgende Tókeńe bir bilgish otyryp: «Tóke, balanyń atyn qazaqsha qoısań ólip qalýy múmkin» degesin qart irkildi. Eısebıo mektepke baratyn qarsańda, mektep balanyń dúkimetin talap etkende ǵana bir toqtamǵa keldi: beti qazaq, aty jabropa bala mektep tabaldyryǵyn qalaıda ata-ananyń úsh haqqysynyń biri – unasymdy atpen attaýy tıis. Oılanyp-tolǵanyp otyrýǵa ýaqyt joq, sondaǵy Tókeńniń oıyna jıirek túse bergeni – Bolat deıtuǵyn esim. Portýgaldyǵynan qutylyp, endigi jerde qazaqtyǵyna bolattaı berik bolsyn dep, qoı soıyp, molda aldyrtyp, jıen nemereniń esimin bir kúnde azan shaqyrtyp, ózgertti de jiberdi. Metrıkany da solaı dep aldy. Sodan Ebı endi «Bolat-Bolenka» atandy...
Bul tarıh degendi qoısaıshy. Alystaǵy Polshada kishkene Ebı fýtbolshy ákesiniń tilegin ornyna keltirip, tanymal aıaqdopshyǵa aınaldy, tipti zamanynda ulyǵ attasy namysyn qorǵaǵan Portýgalııa qaqpasyna dop engizip jibergen, sóıtip jıyrma jyldan soń osy quramanyń qaqpa qulpyn ashqan birden-bir polıak fýtbolshysy atanǵan. 1992 jyly, Reseıdiń 1-inshi prezıdenti Elın bılik basyna kelgende alys Kosta-Rıkada dúnıe esigin ashyp, Elın deıtin atty taǵynǵan Teheda da osy eldiń fýtbol qurama komandasynda oınady. Al Qoshqardyń Eısebıosyna qatysty túrde «Jaqyptyń kórýi, Júsiptiń jorýy» kelmedi. Kereǵar dúnıe-aı, naǵashy ata-ájesiniń qolynda aq quıryq maımen sylanyp, erke, tentek bolyp ósken, tárbıe-taǵylymdy basty aqparat kózi – atasynan alyp jetilgen Ebı-Bolat aqyry fýtbolshy bolmady. Negizi, buryndary qazaq aýyldarynda dop teppeı ósetin bala neken-saıaq edi, bizdiń Ebıdiń de aıaǵy birde jerde jatqan taskesekke, birde doptyń tap ózine tıgen, alaıda, ne dese de, este erekshe tutylyp qalatyn alǵashqy atyna opasyzdyq jasalǵannyń sońynda ol oıynnan keıin jeıdesin jankúıerlerge jyrtyp-jyrtyp beretin Eısebıo túgili qatardaǵy jaı fýtbolshy da atana almady. Búginde Bolat Ábilǵazıev Dossor kásipshiliginde bildeı bir slesar, eki balanyń ákesi, Tólep atasy da, Islam tátesi de qaıtqan, Saqysh ájesi ǵana bar. Árıne, adamnyń óz erki, shyńǵa shyǵa ma, shymǵa qona ma, árberdesin kásibińmen, otbasymen, dospen, aǵaıynmen bolashaǵyńa tirek taýyp ketýdiń ózi az olja emes qoı.
Sonda da... Búginde kóp adamnyń esinen shyǵyp ketken, bir kezde aıadaı aýyldy dúrbeleńge salǵan joǵarydaǵy ekstra-jańalyqty oıǵa oraltqan saıyn ishte bir gáp ózinen-ózi qozǵala beredi. Sonda deımin-aý, kishkentaı Ebı «Qaıratym» dep men júrmin, qaıratsyz bop sen júrsiń» qıyn shaqta kishkentaı Dıko (bolashaq Pele) sııaqty ákesine «Táte, men óskesin qazaq atynan Álem kýbogyn jeńip alýǵa ýáde etemin!» dep, shaqpaq tastyń otyndaı nege jarqyldamady eken, sóıtip áke armanyn nege almadaı áýeletpedi eken, al atasy men ájesi bir kezdegi Peleniń assenızator ákesi men úı sharýasyndaǵy anasy sekildi bolam degen balanyń betinen qaqpaı, belin nege býmady eken, al Maqattyń túbindegi Qoshqar nege Pres-Korasoıns irgesindegi Baýrý bola almady... degen oılarǵa tirele beresiń. Jýan Ramos dý Nasımentý men Selesta Arantıs yrym qylyp, tuńǵysh perzentin ataqty ónertapqysh Edısonnyń atymen atyqtyrǵanda, Tókeńniń dál osyndaı ataqty adamnyń esimin mansoq qylǵany balanyń aldaǵy taǵdyr jolyna áser etpedi me eken degen pándáýı oıǵa da boı aldyratynymyz bar. Balamen birge balanyń balalyq armanyn úkilemeý, durysy, soǵan sene almaý, sirá da, bizdiń boıymyzdaǵy baltamen shaýyp tastarlyq minniń biri, tipti úlkeni dese bolarlyq. Úlkenderdiń, qazaq aýylyndaǵy jaǵdaıdyń kesirinen marqum Islam aǵamyzdyń ishinde óz Eısebıosyn kórý oryndalmaǵan bir arman bolyp ketse kerek. Sol sııaqty Eısebıo bolý armany – ózimizdiń de ishimizde ketip bara jatqan uly arman. Adamzat osy kúnge deıin oılap tapqan ónertabystardyń bir ǵajaıyby – fýtbol ónerinde óz Eısebıosynyń bolmaýy, úlken eseppen kelgende, qazaqtyń ishinde ketip bara jatqan arman desek, adasa qoıar ma ekenbiz. Mundaıda «Nege?» degen shoqpar bas suraqtardyń qorshaýynda qalýymyz zańdy.
Nege bulaı bolǵanyna men tolyq gáp aıta almaımyn. Bar biletinim – kishkeneńnen oıyńa ornyǵyp, mıyńa sińisken, daǵdy-mashyq alǵan nárse ǵana máńgi serigiń bolyp qalatyny. Moıny ozyq elder balany súıegi qatpaı turyp ónerge, sportqa beredi. Keshegi keńestik júıe úzdik úsh úlgi jasap ketti: josparly ekonomıka, atom qýatyn beıbit maqsatta paıdalaný jáne buqaralyq sport. Ol kezde buqaralyq sportqa, sonyń ishinde balalar men jasóspirimder sportyna asa kóńil bólinetin. Balalar sport mektepteri men sekııalary tegin, qazirgideı qańyrap turatyn záýlim FOK-tardyń ornyna yqsham sport mektepteri (DIýSSh) ashylǵan, olardyń dırektorlary bólingen qarjyny talan-tarajǵa salmaıdy. Eger óńirlerdegi sport mektepteriniń tıimdiligin olardyń tyǵyzdyǵymen eseptesek, halyq sırek qonystanǵan Atyraý atyraby jaǵdaıynda aýdan basy bir-bir DIýSSh jáne Gýrevtiń óz basyndaǵy sport mektepteri azdyq etpeıdi-aq. Jan sany tórt mıllıonǵa da jetpeıtin Horvatııa fýtboldan anadaı úzdik qurama berip otyrǵanyn eskersek, Qazaqstannyń batysyndaǵy halqy sol shamany quraıtyn úsh oblys birigip, horvattarǵa jeteǵabyl bir komanda shyǵarýy tıis edi, yqtımaldylyq qısynymen kelsek. Olaı bolmady, bolmaı da otyr. Menińshe, bul jerdegi gápti aýdan-oblys ortalyqtarynda sporttyq mektep-ınternattardyń bolmaýymen baılanystyrý kerek sııaqty. Ǵajap emes pe, Atyraý – elimizdegi áli kúnge sporttyq baǵyttaǵy mektep-ınternaty joq úsh oblystyń biri (qalǵan ekeýi – Mańǵystaý men Qostanaı). Osynyń kesirinen aýyldarda kóshe fýtbolynan ósip shyqqan talaı jas talant odan ári óspeı, óskeleńdemeı qaldy. Solar keıin qalaǵa kelgen soń, óz betterimen mektep-sekııaǵa jazylyp, aıaqdoppen arnaıy aınalysqanymen jasyraq pýbertata kezeńin ótkizip alǵandyqtan kútkendegideı nátıje kórsete almaıtyn. Jalpy sportta, sonyń ishinde fýtbolda býyn qatpaı turyp daǵdy-mashyq qalyptastyratyn pýbertata úlken mańyzǵa ıe. Balandın basseınge bara almaǵasyn júzýdi odan tys jerde, Denıs Ten syrǵanaýdy saýda ortalyǵynda úırengen dep qabaǵat qaıran qalyp jatamyz, biraq dál munda oqys tańdanarlyq eshteńe joq – Dmıtrıı de, Denıs te bar bolǵany sportpen aınalysýdy der shaǵynda, pýbertato kezeńinde bastaǵan. Olardyń baǵy – qalaly jerde týyp-óskenderi jáne kásibı klýbtar bar dáýirde jasaǵandary. Bizdiń kezimizde buqaralyq sportqa ǵana mán berilip, kásipqoı klýbtyq júıe damymaǵandyqtan sapa emes, san qýǵan bapkerler týma talant izdep, alys aýyldardy aralaı bermeıtin. Ákesimen birge gazet qıyndylaryn nyǵyzdap toltyrǵan shulyq doppen oınap ósken Pele burynǵy fýtbolshy Valdemar de Brıtonyń kózine túspegende, fýtbol álippesin dál álgindeı doppen ashqan Eısebıo brazıl bapkeri Joze Baýerdiń nazaryna ilikpegende búgingi aıaqdop óneriniń tarıhy «Fýtbol koroli» men «Qara qabylandy» biler me edi, bilmes pe edi?! Brıto men Baýer kóshe fýtbolynyń arasynan sýyrylyp, qara úzip shyǵyp kele jatqan bul has talanttardy jazbaı tanyp qana qoımaı, ondaılardy óz stılderinen – aýla, kóshe fýtboly stılinen ýaqytynan buryn aıyrmaýdy da eskergen. Pas berýge negizdeletin, qatań ujymdyq tártipti ustanatyn eýropalyq fýtbol dástúrin – standartty oıyndy álgi kóshe talanttaryna úırenshikti oıyn stılimen ushtastyryp otyrǵan. Peleniń ózge brazıl «juldyzdarynyń» arasynan birden úzdik shyǵý sebebi álgi eki stıldiń ara-jiginde ózine unasymdy úlgi pishýinde. Odan talanty bir de kem túspegen Garrınchanyń Peleniń tasasynda qalǵany da osy úılesimdi eskermeýinen. Búgingi Neımardyń kemshiligi de osynda – osy bir aıqyn talanttyń dara oıyny, fýtboldaǵy romantıkasy kóbinese bapkerlik shtabtyń taktıkalyq josparyna shalys túsetindikten baǵy janbaı júr. Osy jerde sońǵy jıyrma jylda Brazılııa qurama komandasynyń mýndıaldarda qaıta-qaıta joly bolmaýynyń eleýli bir sebebin joǵarydaǵy jaǵdaımen baılanystyrýǵa bolar edi.
Men qazaq fýtbolynyń sátsizdikterin de osymen baılanystyrar edim: kúres pen boks sııaqty ulttyq fýtboldyń qaınar kózi de aýyldarda jatyr, alaıda qazaq balalary brazıldar tárizdi sábı, ınfant, ıaǵnı olar kúshke salyp oınaı almaıdy. Qazaq ta jany raqat alatyn erkin, qumbyl fýtboldy súıedi. Sodan da brazıl aıaqdop sheberleriniń Eýropada abdyrap, mánerlerinen jańylysyp qalatyny sekildi, úlken fýtbolǵa kelgen qazaq jigitteri de bul jerde taktıkalyq jáne uıymdasqan batystyq standarttyń qalybyna qatyrylǵandyqtan baıaǵy tabıǵı talantyn joǵaltyp alady. Bul jaıdy bizdiń bapkerler eskermeı júr. Osydan kelip, aýylda týǵan talaı talanttyń bulaq kózi aýylda óskendikten emes, óneriniń tabıǵı tamyrynan ajyrap qalǵandyqtan ashylmaı júr. Bizge Qazaq-ginqo kerek.
h h h
Jóńkilip jyldar ótip, «aqqý ushyp kólge, aqsuńqar ushyp shólge» kettik. Óli qoltyqtan sý ketip, Qoshqardan el kóship, búginde balalyǵymyz buldyrap qalǵan sol bir aıadaı aýyl jermen-jeksen etildi. Shúmetektiń basymen qoshtasqan, ornyna aq japanyń kúli tıgen qaıran Qoshqardyń aty bul kúnde kartalardan da óshirilgen. Elden alysyraq ketkennen keıin saǵynysh taby qalyńdaý, saǵynysh lebi sheksizdeý bola ma eken, áıteýir, qat-qabat estelik pen eske alýlardyń ala-sholasynda bala kezdi oısha saralap, kim bolǵyń kelgenin jáne qazir kim ekenińdi baıyptaýǵa da tyrysady ekensiń. Bala kezimnen fýtbolshy bolýdy armandap edim desem, ótirik bolady. Men, – bálkim aıtaqyrda birge oıqastaǵan Sanaqtar men Erikter de, – aldaryna ondaı maqsat qoımaǵan bolýy. Biraq, osy jerde eskeretin bir nárse bar: qaıtkende de fýtboldyń bizge paıdasy kóp tıgen eken. Beri qoıǵanda, sport bizdi jasóspirim kezde bolatyn problemalardan aýlaq ustapty. Bozbala shaqtyń qalaı kelgenin sezbeı de qalasyń ǵoı: bir jazda boıyń sereıip, daýsyń zoraıyp shyǵa keledi, artynsha asaý sezimmen alysa bastaısyń. Mine, osyndaı syn shaqta basy bútin sportpen aınalysqan biz qyzben aınalyspadyq, sonyń arqasynda bozbalanyń «jyndy kóbelek» kezi bizdi aınalyp ótti. Garvard ýnıversıtetiniń zertteýshileri bertin ashqan bul jańalyqty biz áldeqashan, óz tájirıbemizde dáleldep qoıǵanbyz. Bul – bir.
Ekinshiden, fýtbol bizdiń tanym kókjıegimizdi keńeıtti, oı qýatymyzdy arttyrdy. Úshinshiden, fýtbolmen, jalpy sportpen shuǵyldaný bizdiń dene kúshimizdi nyǵaıtyp, ózińe degen senimdi kúsheıtti. Eń sońynda, fýtbol fılosofııasy degenimiz – kúres fılosofııasy deýge aýzym barady.
Sportpen aınalysýdy umytpańyzdar!
h h h
Osy kúnderi Katarda ótip jatqan fýtboldan 22-inshi álem birinshiliginde men árdaıym jankúıer komanda – Krıshtıaný men Pepe, Sılva men Fernandesh bastaǵan jigitter jartylaı fınalǵa óte almaı qaldy. Esesine pleı-off kezeńiniń osy bir mejesin alý úshin jasyl alańǵa Eısebıomen bir qurlyqtan shyqqan Marokko komandasy shyǵady. Negizgi quramyn afrofranýzdar quraıtyn Franııa quramasyn da osy qatarǵa qosýǵa ábden bolady. Demek, Afrıka qurlyǵynan shyqqan tuńǵysh ulyǵ fýtbolshy – Eısebıo esimimen tyǵyz baılanysty bizdiń qoshqarlyq jankúıerler jasyl alańda jasyndaı jarqyldaıtyn «eısebıolardy» atoı sala qoldap, jeńisti sátter tileýine tolyq haqyly.
Alǵa, Ashraf Hakımı, Hakım Zıesh, Sofıan Býfal bastaǵan jáne quramynda Kılıan Mbappe, Ýsman Dembele, Kıngslı Koman, Iýssýf Fofana, Daıo Ýpamekano, Aksel Dısası, Ibraıma Konate, Jýl Kýnde, Vılıam Salıba, Edýardý Kamavınga, Orelen Tchýamenı oıqastaǵan saıypqyran jigitter!
Alǵa, Qoshqar!
Alǵa, Qazaqstan!
12.12.2022
Qaskeleń shatqaly, Sarqora
Maqsat TÁJ-MURAT
"Adyrna" ulttyq portaly
