Бүгінде орыс тіліндегі көптеген сөздердің өзі түркі сөздерінен бастау алатынын көпшілік біле бермеуі де мүмкін. Осы мәселеге түрколог ғалымдар, лингвистер терең мән беріп, түркітектес халықтардың сөздері орыс тілінде кең қолданыс тапқанын дәлелдеген.
2008-2012 жылдары «Ғасырларға жалғасқан жаңсақтық» атты кітабымды жазу барысында КСРО ҒА Тіл білімі институты шығарған (Ленинград., Наука,1969 ж.) «Древнетюркский словарь» және «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» (1975 ж.) жинақтарына көп рет үңілген едім, көне түркі және қазіргі қазақ тілімен дыбысталуы да, мағынасы да бірдей мыңдаған орыс (славян) сөздерін ұшыраттым.
Славян мен түркі тілдерін салыстыра зерттеу орыстың ХІІ ғасырда (1185 ж.) жазылған ең көне әдеби шығармасы саналатын «Игорь полкы туралы сөзге» қатысты ХІХ ғасырдың бірінші жартысында-ақ басталған еді. Осы шығармадағы «куръ» сөзінің «курица» емес, түркінің құр, қора, құрған сөздерінен пайда болғанын тарихшы А.Вольтман 1833 жылы айтқан. Ал орыс түркологы П.Мелиоранский 1902 және 1905 жылдары «Турецкие элементы в языке «Слова о полку Игореве» атты екі мақала жазды. С.Малов та «Тюркизмы в языке «Слова о полку Игореве» атты мақаласында бірқатар түркі сөздерін талдаған. 1975 жылы осы көне орыс шығармасының түркілік бастауларын зерттеген Олжас Сүлейменовтің «АЗиЯ» кітабы жарық көргені белгілі. Аталған зерттеушілерге ортақ нәрсе олар «Игорь полкы туралы сөз» шығармасындағы түркі сөздерін «Х-ХІ ғасырларда Рустің Дешті Қыпшақпен көрші болуынан енген кірме сөздер» деген пікірлері.
Алайда 3-4 жыл зерттеу кезінде көзім түскен түркі негізді орыс сөздері тек Х-ХІ ғасырларда Русь Дешті Қыпшақпен көрші болғанда және ХІІІ-ХV ғасырларда Алтын Орда иелік еткен кезеңде ғана пайда болған деуге келмейді. Тіпті, зерттеп қарасақ, қазіргі қазақ тілінде сақталмаған немесе белгілі біртұлғалық өзгеріске ұшыраған көне түркі сөздері орыс тілінде бар болып шығады. Бұл – мәселенің әлдеқайда күрделі екендігін байқатады. Өйткені жүздеген орыс сөздерінің түркі сөздерінің түбірінен ғана емес, жалғау, жұрнақтарынан да, теріс қарай оқылуынан да, буындар ауысып та жасалынғанын көреміз. Мысалы, аталған «Сөздіктің» 387-бетінде «Оғыз-намадан» келтірілген «өңлік» сөзі «лицо» деп аударылған. Осы сөздегі «лік» жұрнағынан орыстың «лик», осыдан личико, лицо, лицемер, лицевая, лично, личность, т.б. сөздер туындаған.
Жуырда аяқтаған кітабымда екі мыңнан аса түркі негізді орыс сөздерін көрсеткеніммен, бұл сөздерден ондаған мың сөздер туындайтынын осы мысалдан байқаған боларсыздар. Зерттеу қорытындысы орыс (славян) тілінің өзіндік этностық ерекше негізі болмауын, сөздерінің басым көпшілігі түркі тілі негізінде, ал өзгесі грек, латын және түркі тілі арқылы енген парсы, араб сөздері екенін көрсетті. Сонымен қатар тұңғыс және орыс тілдеріне ортақ 471 сөз көзіме ілікті. Қазіргі орыс зерттеушілері А.Фоменко мен Г.Носковский де: «Тюркский язык, вполне вероятно, был простонародным языком наших предков, а русский язык является, скорее всего, разговорным упрощением церковно-славянского языка. Ему наших предков научили в церкви, и они постепенно вытеснил разговорный тюркский язык» дейді. Ал Татарстан зерттеушісі Н.Хусаинов «Орыс тілінің түркі негіздерінің сөздігі» жинағында: «Ерте заманда арнайы тіл маманы (грамматист) түркі тілінен түрлі жолдармен славян тілін құрастырып шығарған» деп жазады.
Қазірде орыс тіліндегі түркі сөздері туралы бірқатар еңбектер бар. Алайда бұған авторлардың қиялына балаған орыс қоғамы да, түркі халықтары да селт етер емес. Қолға алғанымыз көптен келе жатқан «даулы мәселе» екенін ескеріп, кітабыма тек КСРО ҒА шығарған екі сөздікте бар орыс (славян) сөздерін ғана теріп алып енгіздім. «Ана тілі» газетінің оқырмандарына кітаптың бірінші бөлімі – VІІІ-ХІІ ғасырларда көне түркі жазба ескерткіштерінен мысалдар ықшамдалып ұсынылды.
ABLA (avla): ab abla (av avla) устраивать облаву на зверей:ab ablasar – когда устраивали облавную охоту (КЧ9). //-КТүркі. абла, авла. Қаз. т. аула, (аң аула). (Қазақ ханы «Абылай» есімі осы аулаушы (аңшы) сөзінен. Ойраттың хошут руының ХVIII ғасырдағы бір басшысы Байбағыстың ұлының аты да Абылай болған).
Ор.т. облава. «Об» буыны жұрнаққа айналып, мыңдаған сөздерде қолданылады: обругать, обмануть, обскакать, обстрелять, обжаловать, облицовка, т.б. Ал «об» жалғауынан бөлінген «лава» сөзінен: обладать, овладеть, владеть, власть, властвовать, властелин, владыка, Владимир, Владивосток, Владикавказ, Владислав, т.б. сөздер туса, ал «лов» болып өзгеріп, бірақ «аулау» мағынасын сақтап: ловить, ловля, ловкий, ловчий, т.б. сөздерді тудырған.
AÇ, AÇIL раскрыться: taңri qapiүі açilti – раскрылись небесные врата (ТТ І144). AÇÜQ открытый, ясный: açuq көк – ясное небо (MК 4415). //-КТүркі.ач, ачыл, ачұқ. Қаз.т. аш, ашыл, ашық. Ор.т. р(ас)крыть, р(ас)сеять, развеять, р(ас)крыть, (яс)ное.
АÇU отец: seziksiz bir-oq sen aj meңü açü – поистине ты ведь един, о вечный отец (QBH1029). //-КТүркі. ачу, ажу. Тат. т. әти. Ор. т. отче, отец. (Шыңғыз ханның әкесінің аты делінетін «Есуке» шын мәнінде ачуке – «әке» деген сөз).
АҮАZ рот, уста: netar jema elig aүazqa sevug erur – как же милы руки устам (Маn І 237); АҮІZ1. рот, (МК 401);aүizta tut постоянно читать, повторять (букв. держать на устах). //- КТүркі. ағыз. Қаз. т. ауыз (ауз), «уыз» буынынан Ор. т. уста, (ус)та. ОҚС 1978. Ауызша – устно. Ор.т. рот сөзі де түркі. т. «ұрт» сөзінен: URТ – ушко иголки(МҚ І 42). Қате аударған, «рот иголки» болуға тиіс.
AҮІ драгоценность: qazina uzasa kumu ham aүi – да удлинятся в казне серебро и драгоценности (ЖБ 7412). //-КТүркі.ағы. Қаз. т. л(ағы)л, (ақы)қ? Ор. т. агат; др(аго)ценность, дор(ого)й, б(ога)тство.
АҮNА валяться, биться, метаться: siүun munүaq aүnar jorir ter keza – маралы, олени и ланки, бродят чтобы поваляться (ЖБ 1413). //-КТүркі.ағна.Қаз.т. ауна.Ор. т. агония. ДТС құрастырушылары «агония» сөзін жасырып, оның синонимдерін жазған.
ALÇI обманчивый; хитрый: du alçi açünqa өzum bütmadim – не верю сам в этот обманчивый мир (ЖБ 1437); ARMAQÇI обманщик: armaqçisin uçun – из-за их обманщиков (КТ б6). //- КТүркі.алчи, армақшы. Қаз.т.алдамшы. Ор. т. «об» жалғауы қойылып об(манчи)к, манить, манил, по-манил, за(мани)ть, сондай-ақалчный сөзі.
ALIҮ (jabilaq) плохой (МҚ 448). //- КТүркі.алығ, йаблақ. Ор. т. плох, (плох)ой.
АМІR любить (ТТ ІІІ98); АМІRАN – возвр.отamra- любить: otru ertinu amranu menin atamin ataju oqidi – потом он, преисполнившись любовю, позвал, называя меня по имени (Маn ІІІ 2312). //- КТүркі.амыр. Қаз.т.емірен, емірену (тамыр болу). Ор.т. амур (италияда л, аморе).
АМRUL (АМRІL) успокаиваться, приобретать покой: qajnar asiç amruldi – кипящий котел успокоился (т.е. перестал кипеть (МК І 248); AMURT – успокаивать; ol beg opkasin amurtti – он успокоил гнев бека (МК ІІІ 428). //- КТүркі.амрул, а(мурт).Ор.т. мир, мирный, смирно, умер, п(омер), з(амри), з(амер), т.б.
ВАÇА, ВАÇАТ христианский пост (МҚ 20712); ariүbaçat – в чистоте поститься (Suv 52413). //- КТүркі.бача, бачат. Ор. т. пост, постится.
BAҮATUR имя собст. и титул. – богатырь. //- КТүркі.бағатұр. Қаз. т. батыр, баһадұр. Ор. т. богатырь.
ВАLА слуга, помощник (МК 54717). //- КТүркі.бала. Тат. т. малай. Ор. т. малой, малыш, мальчик.
ВАLВАL балбал, ритуальный камень, символизирующий человека: baz qaүaniү balbal tikmi – поставил балбал Баз-кагану (КТ16). //- КТүркі.балбал. Қаз. т. балбал. Ор.т. болван, балда.
BALU, balu balu баю-баю (МҚ 54717). //- КТүркі.балу балу. Ор. т. баю-баю.
BAN – возвр.отba-: повязать, привязать себе): altunliү kesig belimkә bantim – я повязал золотой колчан себе на поясницу (Е 105). //- КТүркі.бантым. Қаз. т. бау, байладым. Ор. т. бант, бантик.
BAQIR кричать, реветь: teva baqirdi – верблюд ревел (МҚ 52615). //- КТүркі.бақыр. Қаз. т. бақыр. «Қыр» буынынан Ор.т. (кр)ик, (кр)ичать, т.б.
BARÇIN шелковая материя (МҚ 2546). //- КТүркі.барчын. Қаз. т. баршын. Ор. т. парча.
BARQ здание, сооружение: anaradinciүbarqjaraturtim – я поручил им построить особое здание (КТм12). //- КТүркі.барқ. Ор. т. барак.
BASА после, следом: men anda basa keldim – я пришел после него (МК 5442).//- КТүркі.баса. Қаз. т. ізін баса. Ор. т. по(сле).
BIQIN бок (МК 20110): biqin uza isirsar tavar kirur – если (мышь) изгрызет бока (у одежды), поступит товар (прибыль) ( ТТ VII 3616). //- КТүркі.Бықын. «Бық» буынынан Ор. т. бок сөзі. Қаз. т. (бөк)се,мықын.
BIŞ BUŞAN, ВUŞRUL печалиться: sen nen buşma buşrulma – ты совсем не печалься и не тревожся (Suv 62218). //- КТүркі.быш, бушан, бұшрұл. Ор.т. печаль. Қаз.т. пешене?
ÇAB (Çav,Savі) слава, известность, молва:bilig esi çab esi ben-ok ertim обладателем мудрости, обладателем славы был именно я (Тон7);ÇАBLIN, SAVLAN прославляться, становиться известным: erçavlandi – мужчина прославился (МК 38817).//- КТүркі.чаб,чаблан. Ор. т. славян, славить, прославлять, слава (богу), т.б.
ÇAYILA, (çoүla, çumla) шуметь (МК 586). //- КТүркі.чоғла, чағла, чумла. Қаз. т. шула, шулат. Ор.т. шум, шумно, шуметь.
ÇALPAŞ пачкаться, загрязняться (МК 37012). //- КТүркі. т. чалпаш. «Паш» буынынан Ор.т. (пач)кать, т.б.
ÇALQ – изобр.шлеп, хлест (МК 1766). //- КТүркі.чалқ. Қаз. т. шалп-шұлп. Ор.т. шлеп-шлеп.
ÇAP хлестать. стегивать:ol atni çibiq birla çapdi – он подхлестывал коня прутом (МК 2654); ÇAPIL страд.отÇAP- быть казненным (букв. зарубленным) (МК 32810). //- КТүркі.чап, чапыл. Қаз. т. шап, шабыл. Ор.т. (саб)л)я. Укр.т. (шаб)л)я.
ÇARA средство, способ дейтсвия (ухищрения):qamuү nenra hila etigçara bar – в отношении всех вещей имеется какое-нибуть ухищрение, средство (ЖБ 972). //- КТүркі.чара. Қаз. т. шара (шара қолдану). Ор. т. чары, о(чаро)вать, чародей.
ÇIYAJ, ÇIYAN бедный, неимущий (МК 268): çiүaj bodunuү baj qiltim – бедных подданных я сделал богатым (КТ29). //-КТүркі.чығай, чыған. Ор.т. цыган.
ÇULVU,ÇIMYUQLAN хула, возводить хулу: kisi çimүuqlandi – человек распространял хулу (МК 4043); çulvu sөzlarmiş(Suv 14812). //- КТүркі. чулву, чым(ғұқла). Ор.т. хула, хулить.
ÇIN истина, правда: çin sөz – правдивое (МК 50316); ÇINLA выяснять истину: ol isiү çinladi – он выяснил истину в том деле (МК 5741). //- КТүркі.чын. Қаз.т. шын. Ор. т. и(стин)а.
EGIR окружать, обходить, кружить:on erig egirip өlurtimiz – убили, окружив десять мужей (КТ б47). //- КТүркі.егір. Қаз.т. иір, үйір, игер. Ор. т. егерь.
ENENI низ, спуск; низкий, низменный:en joq – низкое и высокое (МК І 49). //- КТүркі.еніш.Қаз.т. еңіс. Ор. т. низ. в(низ), (низ)ин)а, (низ)кий, (ниж)ний, (низ)менный.
ENUK детеныш зверей (МК І 72).ENUKLӘ щениться: іt enuklәdi – собака ощенилась (МК І 308).//- КТүркі.енүк.Ор. т. щенок.
ENRӘ, ENRӘN реветь : iңan eңrasә bota bozlar – если верблюдица заревет, верблюженок жалобно прокричит (МК І 120); iңan eңrәndi – верблюдица заревела (МК І 289). //- КТүркі.еңрә, еңрән. Қаз.т. еңі(ре), ыңран, «ре» буынынан Ор. т. (ре)веть.
ERIK отсыревший, гнилой (МК І 70). //- КТүркі.ерік. Қаз.т. ші(рік). Ор. т. (рух)лядь.
ERРӘL пилить,распиливать:jiүaç erpәldi – дерево распиливалось (МК І 244).//- КТүркі.ер(пәл).Ор. т. (пил)ить.
ERRӘ І. моча (МК І 38); ІІ. восклицание, побуждающее ослов спариваться (МК І 38). //- КТүркі.еррә. Халықар. (эрре)кция.
ERTӘ утро(МК І 124). andan soң ertәboldi –затем наступило утро (ЛОК 44).
//- КТүркі.ертә. Қаз.т. ерте. Ор. т. утро.
IDI, IЙI,IGӘ, IJӘхозяин, владелец, господин: ev igasi –хозяин дома (TT VII2817); otukan jisda jeg idi joq ermi – в Отюкенской земле не было хорошего хозяина (КТ м4).//- КТүркі.іді, ігә, ийә. Қаз. т. ие (еге, егемен). Ор. т. ига (монг.-татарск. ига!).
ІКІRÇU сомнительный (ТТ ІІІ117); ІКІRТ быть подавленным, угнетенным (Suv 1021). //- КТүркі.ыкырчы, ыкыр. Қаз. ығыр. Ор.т. огорчать.
IL цеплять, зацаплять: tikan tonnү ildi – колючка зацепила шубу (МК І 169); ILІ : ili qapuү – дверь, закрытая на крючек (МК І 192). //- КТүркі.іл. Қаз. т. іл,ілу. Ор. т. зацеп(ил), закр(ыл); лов, улов, ловить.
INІR (ымырт) предрассветные сумерки (ТТV А76).//- КТүркі.іңір, ымырт. Қаз. іңір, ымырт. Ор.т. с(умерк)и.
IRBI Çрысь, леопард:bir biçin ikinti quntuz uçunç irbiç– один – обезъяна, второй – бобр, третий – рысь (Uig D6). //- КТүркі.і(рбіш). Қаз. т. і(рбіс). Ор. т.рысь.
IRК собирать: er tavar irkti – мужчина собирал имущество (товар) (МК ІІІ 420).//- КТүркі.і(рк). Қаз. т. (ірік)теу. Ор. т. (рек)рут, (рег)улярные (әскерге қатысты)
JAD, JADÇI волшебник, заклинатель:lu` onturguçi jadçi boltumuz ersar – если мы стали заклинателями драконов и волшебниками (ТТ IV A60). //- КТүркі.йад, йадчы. Қаз. т. жады, жадышы. Ор. т.(ведь)ма, (вед)ать, яд, (ядо)витый.
JAYI враг: tajaүiү jaүiladim – я воевал с внешними врагами (Е 454).
КТүркі.й(ағ)ы. Қаз. т. жау. Ор. т. враг, вр(аги). //- КТүркі.оғры+йағы Қаз. т.ұры+жау Ор.т. Вор+аги – варяг.
JALAҢ, JALІҢ голый, нагой: jalaң bodunuү tonluү qiltim –нагой народ я снабдил одеждой (КТ б29).//- КТүркі.йалың,йалаң,«йал, йалы» буынынан Ор.т. (голы)й,на(гой).Қаз. т. жалаң, жалаңаш.
JALAҢUQ, JALҢUQ человек: taңrili jalaңuqli –боги и люди (Suv 615).//- КТүркі.йалыңұқ.Ор. т. человек.(Кітаптың ІІ-бөлімін қараңыз: Тұла-бойы (тело, туловище + бэйе) – человек.
JALYAN лживый, ложный: jalүan kisi – лгун (МК ІІІ 37). //- КТүркі.йа(лған). Қаз. т. жа(лған). Ор. т. лгун.
JALTRIQ сверкание: tort taluj oguz suvinin jaltriqinça bolur – будет подобно сверкание воды четырех океанов (Suv 4619).//- КТүркі.йалт(рық). Қаз. т. жалты(рақ).жарқыл. Ор. т. зеркало, сверкание
JANА снова: tabүaçqa jana içikdi – он снова подчинился табгачам (Тон.2). //- КТүркі.йана. Қаз. т. жаңа, және. Ор. т. с(нова).
KIR, KIRLIG гряз, грязный: kirlig kirsiz nomlar –«грязные» и «чистые» дармы (Suv 24515). //- КТүркі.кір, кірліг. Қаз. т.кір, кірлеген. Ор. т.(гр)язный.
KIRSIZ чистый:kirsiz ariү–чистый (TT V A52).//- КТүркі.кірсіз. Қаз. т.кірсіз,«сіз» жалғауынанОр. т. (чис)тый, (чис)тить, т.б.
KӨÇ кочевка, кочевье: kөçüңni өzuңdә ozaiй – посылай свое кочевье раньше себя (ЖБ3733). //- КТүркі.көч. Қаз. т.көш. Ор. т. (коч)евка, (коч)евье, Кошевой, кощей.
KӨÇÜR переселять, копировать:ol bitik kөçürdi – он скопировал книгу (МК ІІ 75). //- КТүркі.көчүр. Қаз. т. көш, көшір, көпір. Ор. т. пере(коч)евать, (копир)овать.
KӨKIŞ название птицы:kөkişturna kөkdә ünün jaңqular – кёкиш и журавли курлыкают на небе (ЖБ187). //- КТүркі.көкіш. Қаз. т.көкек. Ор. т.(кукуш)ка.
KӨKLANпланки:er kөklandi – к седлу прикрепили планки (МК ІІ 253).//- КТүркі.көклән.Ор. т. (план)к.
KӨRÜK горн ювелира или жестянщика (МК І 191).//- КТүркі.көрүк.Қаз.т.(көр)ік.Ор. т.(гор)н.
KӨZAGÜ кочерга: kөzәgü uzun bolsa elig kөjmәs – если кочерга будет длинной, рука не сгорит (МК І 448).//- КТүркі.көсәгу. Қаз.т. (көсе)у. Ор. т.(коче)рга, (коче)гар.
KÜÇ сила: taңri küç bertü küçün – так как бог даровал силу (КТ б12); KÜÇLÜG могущественный: antaү küçlüg men – я такой сильный (ThS II 32).//- КТүркі. күч, күчлүг. Қаз.т. күш,күшті. Ор. т. мо(гущ)ественный, мо(гуч)ий, мощь, по(мощь).
KÜJALӘ выколачивать моль (МК ІІІ 329).//- КТүркі. күйала. Қаз.т. күйеле. Ор. т. вы(кола)чивать.
LI пилюля (Raçh II 230). //- КТүркі. лі. Ор. т. пи(лю)ля.
LI слизь (МК 4987).//- КТүркі.лі, ліш. Ор. т.(ли)пкий, ли(пнуть,с(лиз)ь, с(лю)на, с(ле)зы, к(лей), (лиз)ать. кері айтылғаннан Қаз. т.(сіл)екей, (жыл)бысқы, же(лі)м.
MAJAQA устанавливать знаки, оставлять следы, знаки: artsajumajaqajur– будет оставлять знаки на каждом пригорке (ТТ VII 425). //- КТүркі. майақа. Ор.т. маяк. Қаз. мая, шөп маялау.
MAMU женщина, сопровождающая невесту в первую брачную ночь (МК ІІІ 235). //- КТүркі. маму. Ор. т. мама. Қаз. т. мама бие?
MANU степная кошка, манул (Suv 61014). //- КТүркі. ману.Қаз. т. мәлін. Ор. т.манул.
MAҢA (дат. от men);мне:qopmaңakөrti –многие народымне подчинились (КТ30).
//- КТүркі. маңа.Қаз. т. маған. Ор. т.мне.
МЕNI, (МЕNIG) меня: ariүlati menig jazuqluү qulun – (бог) очистел меня, раба грешнего (ЖБ2320). //- КТүркі. мені, меніг. Қаз. т. мені. Ор. т.меня.
MEҢALIG ликовать(ЖБ882).//- КТүркі. меңаліг,«ліг»буынынан Ор. т.(лик)овать.
NESNӘ (нең) нечто, вещь (Юг С6). //- КТүркі. неснә. Ор. т.нечто, вещь.
NIZDAY точильный камень (МК 2349).//- КТүркі. ныждағ. Ор. т. наждак.
OÇAQ очаг, печь (ТТ VІ86, МК І 490).//- КТүркі.очақ. Ор. т.очаг.Қаз. т.ошақ.
ODUY бодрый: baliq oduү – рыба бодрствует (КР 172).//- КТүркі.одұқ. Ор. т.бодрый. Қаз. т.ояу.
OLUQ1. корыто, колода (МК І 67); 2. лодка (МК І 68).//- КТүркі.олұқ. Ор. т. к(олод)а, лодка. Қаз. т.ойық, қайық,
OMIL взмывать: kөk qaliq ara omilip (Suv 7519). //- КТүркі.омыл. Ор. т. взмыл.
ӨGІТ побуд от өg- совет, наставление: өgutugә kөrә qildi – он поступил согласно его совету (ЛОК 376). //- КТүркі.оқытчы.Қаз. т. оқытушы, үгітші. Ор. т. (агит)атор.
OQLAYU округлый: jilan oqlaүu – змея круглая (Юг С213).//- КТүркі.оқлағу. Ор. т. округлый.
ORDU ставка, резиденция хана, дворец: kelip tegdi elig turur orduүa – он дошел до ставки правителя (ЖБ2720). //- КТүркі.орду. Қаз. т.орда. Ор. т. г(ород), г(орода), дв(оре)ц.
ORLAŞ кричать друг другу: bodun qamuү orlasdi – все люди кричали друг другу (МК І 239). //- КТүркі.орлаш. Ор. т.орать. Қаз. т. ұрсыс.
ORUN трон, сидение: jeti altunluү taү içintә orun ornaү tutmişlar в семи золотых горах они держали трон (Suv 50915).//- КТүркі.орұн. Қаз. т. орын. Ор. т. трон.
OSUY способ, манера, характер: bu is osuүi muntaү – характер этого дела вот такой (МК І 64). //- КТүркі.осұғ. Ор. т.сп(особ).
OTRUY остров: erdәnilig otruүqa tegdilәr– они достигли острова сокровищ (КР 337).//- КТүркі.отрұқ. Ор. т. остров. Қаз. т.арал.
ӨÇ, ӨÇÜТ месть: bizkә kelip өc өtәr – подойдя к нам, взывают о мести (МК ІІ 103).
//- КТүркі. өч, өчүт. . Ор. т.м(есть), ненав(исть). Қаз. т.өш.
ӨL (өlі) умереть: iki oүlin birlә өlti – он умер вместе с двумя сыновьями (Е313).//- КТүркі. өл, өлі. Қаз. т.өл, өлік, өлі. Ор. т. вали, валить.
ӨР, ӨV, ӨРÜŞ целовать, поцелуй: ol meniң birlә opusdi – он целовался со мной (МК І 180). //- КТүркі. өп, өпүш.Қаз. т. өп, өбіс. Ор. т. л(обз)ать, цел(ов)ать,поцел(ов)ать,(об)нять, г(убы).
ӨRGІ воздвигать: el orginin anta orgipan etitdim – я велел воздвигнуть там трон (правителя) страны(МЧ34). //- КТүркі. өргі.Ор. т. (орга)низовать.
ӨRLӘ подниматься: joqaru ucup jasil kokk orlap– полетеввверх в голубые небеса (ЖБ4348).//- КТүркі. өрлә.Қаз. т.өрле.Ор. т. орел.
QAFТАN верхняя одежда, кафтан: ol qaftaniү qurladi – он подпоясал халат (МК ІІ 298).
//- КТүркі. қафтан. Қаз. т. қаптан(қап кию, қаптану).Ор.т. кафтан
QAYAZ, QAYAZLUQ доблесть: qari bolүundin meniң qaүazluqum joq turur – из-за старости у меня нет моей прежней доблести (ЛОК 381). //- КТүркі.қағаз, қағазлұқ.Қаз. т. қағылез, қ(ағылез)д)ік.Ор.т. д(облесть).
QAL оставаться, отстать: tu`rk sir bodun jerintә bod qalmadi – в стране народа тюрок-сиров не осталось подданых (Тон4). //- КТүркі.қал. Қаз. т.қал, қалдық. Ор.т. кал.
QALІQ небо, небеса, небесный, воздушный: qaliq qasi tu`gdi – небо нахмурило брови (ЖБ 1813).//- КТүркі.қалық. Ор.т. голубь, (голуб)ое, (глубок)ий.Қаз. т.қалықтау.
QATA, QATNAT кратно (во сто крат), повторять(ЖБ 5313). //- КТүркі.қата. Қаз. т. қата, қайтара.Ор.т. крат, кратно..
QATUR хохотать, за(кат)ываться смехом (МК ІІ 201). //-КТүркі.қатұр. Қаз. т. қатыр(күлдіру).Ор.т. хо(хот)ать, за(кат)ываться.
RABÇAT принудительные работы, безвозмездное использование правителем тягла
подданных (МК 2273).//- КТүркі.рабчат.Ор.т. работа.
SAL бросать, кидать: basin alip qoйa saldi – схватив за голову, выбросил (МК ІІ 24). //- КТүркі.сал. Қаз. т.сал. Ор.т. бро(сал).
SAVLA говорить (МК ІІІ 297). //- КТүркі.савла. Қаз. т.сөйле. Ор.т.слова
SERIG блестящий: serig altunim–мое блестящее золото (Е 415). //- КТүркі.серіг. Қаз. т. сары.Ор.т. серги.
SIҢ ET звенеть: qulaqim siң etti–у меня зазвенело в ушах (МК ІІІ 358). //- КТүркі. сің ет. Қаз. т. шың ет. Ор.т. звенеть.
USIN, SUNUL протягивать, ощупывать руками (МК ІІ 28). //- КТүркі.сун,ұсұн, сұнұл. Қаз. т.ұсын, ұсыныл.Ор.т.сунуть.
SUQI щекотать: ol ani suqidi–он щекотал его (МК ІІІ 269). //- КТүркі.сұқы.Қаз. т.шұқы. Ор.т.(щеко)тать.
SURQAÇ лак, смола для обработки рукояток холодного оружия (МК І 454). //- КТүркі.сұрқач.Ор.т. сургуч.
SUS – задевать: kemisusursinur–лодка (их) задевает и разбивается (КР 175). //- КТүркі.сұс. Ор.т., Халықаралық «СОС!»
TABAR имущество:türgәş qarluqiү tabarin alip – захватив имущество тюргешей икарлуков (МЧ29). //- КТүркі.табар. Қаз. т.табар, табыс. Ор.т. товар.
TAL лишаться чувств (UigIVC171).//- КТүркі.тал.Қаз. т.талу. Ор.т. ус(тал).
ТАLA степь. ТАLAJ (dalai) oкеан, море; большая река (?): munda etil murәn degәn bir
talaj bar erdi– здесь находилась большая река, называемая Итиль-рекой (ЛОК 185).
//- КТүркі.талай, далай.Қаз. т.(дали)ған, (теле)гей, дала, (Далай)-лама. Ор.т.(доли)на, (дале)кий,(дальний).
TALQAN поджаренная мука, толокно (МК ІІ 189).//- КТүркі.талқан.Қаз. т.талқан. Ор.т. толокно.
UÇ исчезать, уходить: aniң quti uçdi– его счастье ушло (MK I 164).//- КТүркі.уч. Қаз. т. ццццццұш.Ор.т. (исч)езать, (уш)ли.
UÇLUY имеющий конец, цель: uçluү qilip – имея цель (Suv 257).//- КТүркі.ұ(чл)ұғ.Ор.т. цель, (цел)е(ус)тремленный.
ÜTÜK утюг (МК І 68).//- КТүркі.үтүк. Қаз.т. үтік (өтік).Ор.т. утюг.
ÜTRÜК хитрец (МК І 102).//- КТүркі.үтрүк.Ор.т. (хитр)ец, х(итр)ый..Қаз.т. (өтір)-ік.
ÜZÜLMӘK прекращение, гибель (Suv 16516).//- КТүркі. (үзүл)мәк. Қаз.т. үзіл (бүгіл?).Ор.т. гибель.
XOЖA старый, старик: jigit xoжa bolur jaңi eskirür – юноша становится стариком, новое стареет (Юг.В195).//- КТүркі.хожа.ШТ.ие,еге, ежен. Қаз.т. қожа.Ор.т.(хозя)ин,(хозя)йство, (хозя)йственный; у(важа)емый.
Қысқартылған сөздер: КТүркі. – көне түркіше; ШТ – шығыс түркі диалекті (қазақ, татар, қырғыз, моңғол, бурят, ойрат ); Қаз. т. – қазақ тілінде; Ор.т. – орыс тілінде; (КТ м8) – 732 ж. орнатылған Көлтегін кіші жазуының 8-жолы; (МҚ ІІ 120) – М. Қашқаридің 1074 жылы жазылған «Диуан лұғат ат-түрк» еңбегінің ІІ- томының 120 беті; (ЖБ 14512) – Ж.Баласағұнның 1069 ж. жазылған «Құтадғу білік» шығармасының 145 бетінің 12-жолы; (Юг А12)- А.Йүгнеки; (ЛОК 12) – «Оғыз-нама», 12 бет, т.б. ХІІІ ғас. ортасына дейінгі деректер. Ескерту: //- белгісімен «Древнетюркский словарь» мәтінінен автордың түсіндірмесінің ара-жігі көрсетілді.
Хасен ҚОЖА-АХМЕТ
