«Аранжанның шалқымасы» болса, Аранжан батырдың жауды жеңіп келе жатқандағы көңіл-күйіне арналыпты…».
А.Сейдімбек.
(«Қазақтың күй өнері». 426-бет).
Абылдың бұл күйі кейбір жазбаларда «Әренжанның шалқымасы» деп аталған. Ал негізінде, дұрысы, Маңғыстау шежірелерінде – «Аранжанның шалқымасы» деп айтылады.
Біздің қариялардың айтуынша, күйдің тарихы былай болып келеді.
Күннің суытқан күз, қыс айларында Маңғыстау ойында болып, алты ай жазда Оймауыт – Желтау барып, Жем жағалап жайлайтын Адай ауылдарын Хиуа қарақшылары торып, кейде барымталап кететін. Бірақ олар көп ұзамай-ақ, сол шапқыншылықтарының сазайын тартып, опық жейтін. Себебі, Адай батырлары оны естігеннен кейін өкшелеп барып, талқандарын шығарып, «Сен қылғанға мен қылдым» дегендей, өз малдарына олардың малдарын қоса айдап, қыз-келіншектерін жинап қайтатын.
Ауылдарды қорғап, кек алатын айбынды батырлардың бірі – Адайдың Жеменей Олжашы руынан Аранжан еді. Ол – өте әділ, күшіне сеніп, ешкімге қиянат жасамайтын, керек жерінде көмекке дайын тұратын ер еді. Көңілі кең дария, телегей теңіздей болатын. Замандас досы күйші Абыл Тарақұлы оны жақсы білетін, әр кез оның ақ пейілін, жарқын жүзін және керемет қайратын құрмет тұтатын. Хиуа хандығының қарау шапқыншылары «Өлетін бала молаға қарай жүгіреді» дегеннің кебімен бірде Аранжанның ауылын ол жоқта барымталаған. Аранжанның асқан батыр екендігінен хабардар хиуалықтар бұл оның ауылы екенін білмеген. Аранжан келсе, ауылы опыр-топыр. Қаны қайнаған Аранжан дереу қайта атқа қоныпты. Үзеңгілес атақты батырларға хабар бермей-ақ, өз сарбаздарын ертіп жүре берген.
– Өзіміз-ақ оларды жәукемдерміз, – деп әруақтарға сиынып, аттаныпты. Үстірттің дөңінен Бесқалаға құлар жерде қарақшыларды қуып жетіп, ұрыс салады. Алмас қылыш суырып, найзамен түйреп, астамсынған дұшпанның пиғылын су сепкендей басады. Қарақшылар өлгені өліп, өлмегені қашып, жан сақтаған. Сол төңіректегі қарақшылардың малдарын жинап айдап, ауылындағы жас қыз-желеңді қосақтап, қайта ауылына қарай жол түзейді. «Қараш қазған» құдығының басына келіп, аяқ суытып, азықтарынан дәм татып, тынығады. Осы сәтте арттарынан шауып келе жатқан бір қара көрінеді. Қуғыншы деуге жалғыз атты. Қаруы да жоқ. Көзсіз ерлікпен басын өлімге тігіп келе жатқаны несі? Сарбаздардың бірі оны шауып тастауға ұмтылып еді, Аранжан тоқтатып, өзі алдынан шығып, жөн сұрады.
– Кімсің? Бұл не жүріс? Жау деуге бойыңда бес қарудың бірі жоқ.
Жігіт атынан домалай түсіп, Аранжанның алдына құлады.
– Батыр, мен жау емеспін. Көршілес қазақ арасында өскен дос түркіменмін. Бұл заманда жігітке не қымбат? Астындағы аты мен ақ некелі әйелі емес пе? Сіз айдап бара жатқан көп жылқының ішінде менің мал дегенде жалғыз қазанатым кетіп барады. Мына көп тұтқынның ішінде өмірлік жолдастыққа серттескен қалыңдығым кетіп барады. Бұл екеуінсіз маған өмір жоқ. Батыр-еке, не соларды маған қиып беріп кет, не осы жерде мені өлтіріп кет! Оларсыз өмір сүргеннен, осы жерде көмусіз қалғаным артық, – деп басын иді.
Аранжан толқып:
– Ойпырым-ай, жаттың бәрі жау емес. Сен денің түзу, жазықсыз күйіп тұрған жан екенсің. Бердім бұйымтайыңды! Ал сұрағаныңды! – деді.
Айдап келе жатқан көп жылқыны аралап, арғымағын тауып алды. Енді қалыңдығын іздеп еді – жоқ. Ақыры жыларман күйде:
– Гөзел, қайдасың?! – деп айқай салды.
Жер астынан шыққандай тұншыққан дауыс естілді:
– Мен мұндамын!
Аранжанның сарбаздарының бірі оны сайдың қуыс кеуегіне тығып, бетін үлкен
жалпақ таспен бастырып қойыпты.
– Кім мұны жасаған?! – деп ақырды Аранжан.
– Кешір, Ареке, мен едім, – деп бір жігіт алға шықты. – Өзіме ұнағасын, ауылға барғаннан кейін оған үйленуге өзіңнен рұқсат сұрармын деп ойлағанмын. Мына қуғыншы көрінгесін, білдірмей тығып тастап едім.
– Әй, жігітім, ол енді болмас. Мына түркіменнің сүйгенін өзіне қайтарайық. Бірақ сенің де сағың сынбасын. Қалғандарының ішінен таңдағаныңды ал, – деді Аранжан.
Сонда әлгі түркімен қолын көтеріп, сөзге ишарат сұрады.
– Не айтасың? Сөйле!
– Тұтқындардың ішінде Гөзелдің одан кем емес сіңлісі кетіп барады. Оны қарақшылардың қатыгез қарау басшысы зорлықпен қатын қылғысы келген еді. Бірақ ол бүгін сіздің найзаңыздың ұшынан қаза тапты. Өлген адамға қиянат сөз айту да күнә болар, дегенмен ол түркімендерді қара жолға бастап жүрген оңбаған еді, сазайын тартты. Сіз сарбазыңызға «басқалардың ішінен таңда» дедіңіз. Мен ол жігітке Гөзелдің сіңлісі Айнаны ұсынар едім. Айна, бері кел! Мына сарбаздан артық саған ешкім табылмас. Енді бағың ашылар! – деді.
Қыз-келіншектердің ішінен тарам-тарам бұрымдары бар, қиғаш қасы қиылып, көзін сүзген бір сұлу бөлініп шыға келді. Аранжанның сарбазына да бұл қыз ұнаса керек, ол жымиып Айнаға жақындап, қолынан ұстады. Қыз қаймығып төмен қарады. Сірә, ұнатқан сыңайлы. Аранжан өзінің шалқыған күркіреуік дауысымен сақылдап кеп күлді.
– Әй, жігітім, сен жарыңды, малыңды қайтарып қана қоймай, енді тіпті өзіңе бажа таптың ба?
Жұрттың бәрі қыран-топан күлді. Содан кейін Аранжан көңілденіп тағы сөйлеп кетті.
– Ал, түркімен біліш, сен Гөзеліңді алып, еліңе кайт. Және де ашу үстінде ұсталған кейбір қыршын жастарды да қайтарамын. Оларды да ала кет. Мінетін көліктеріңді де берейін. Еліңе айта бар, қазақтар дос боламын дегендерді баптайды, ал қас боламын дегендерді жаншып таптайды! Ал біз ауылымызға барып, Айнаның келін болып түскен тойын тойлаймыз!
Түркімен бар білген алғыс сөзін жаудырып, ризалығында шек болмады.
– Сізге Алланың нұры жаусын! – деп тағзым етті.
Аранжан шалқыған күйде ауылға келді. Алдарынан шыққан адамдардың ішінде атақты Абыл домбырашы да бар екен. Екеуі сәлемдесіп құшақтасты.
– Аранжан, сен бүгін тіпті шалқып кетіпсің. Кәне, жөніңді айт, – деді Абыл.
– Абыл аға, үлкен қуаныштың үстіндеміз. Жауды жеңдік және оларға рақымшылық жасауыма тура келді. Той бар! Бір сарбазыма түркіменнен керемет келін табылды. Шалқыған той жасаймыз. Бүгін сенің домбыраң күй төгетін болады!
Ауыл көңілденіп, асқан-төккен той мәзірі басталды. Ұлы Абыл сонда домбырасын алып, бір күйді төкпектетті. «Бұл шалқыған Аранжанның шалқымасы» еді.
Сержан ШӘКІРАТ,
Құрманғазы атындағы
Қазақ ұлттық консерваториясының
Құрметті профессоры,
«Қазақ әдебиеті».
