تاۋەلسىزدىك كۇنى. 1991 جىلعى تاريحي شەشىم قالاي قابىلداندى؟ ەلدىڭ باس باسىلىمى «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىندە بۇل وقيعانىڭ قالاي كورىنىس تاپقانىنا شولۋ جاساپ كوردىك.
16 جەلتوقسان – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنى. ءدال وسى كۇنى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭدى كۇشىنە ەنگىزدى. زاڭ 1990 جىلدىڭ 25 قازانىندا قابىلداعان مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ قاعيدالارى نەگىزىندە ازىرلەندى.
تاۋەلسىزدىكتى جوعارعى كەڭەس جاريالادى
«ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىنىڭ 1991 جىلعى 14 جەلتوقسانداعى سانىندا «قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت بولادى» دەگەن حابار جاريالانعان. مۇندا جوعارعى كەڭەستىڭ جەتىنشى سەسسياسىندا قاراۋ ءۇشىن ازىرلەنگەن جوبا تۋرالى ايتىلادى. ياعني، قازاقستاننىڭ دەربەس مەملەكەت رەتىندە تاۋەلسىزدىگىن سالتاناتتى تۇردە جاريالايتىنىن اقيقات دەپ جازادى.
ءدال وسى كۇنى وتكەن جوعارعى كەڭەستىڭ سەسسياسىندا دەپۋتاتتار الدىمەن سالىق جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە ارنالعان زاڭ جوبالارىن تالدادى. سودان كەيىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ جوباسىن تالقىلاۋعا كىرىسكەن. سەسسيا بارىسىندا تاريحي قۇجاتتىڭ دەر كەزىندە قابىلدانىپ جاتقانى ايتىلعان. بۇل زاڭ جوباسىنا كوپتەگەن دەپۋتات ءوز كوزقاراسىن بىلدىرگىسى كەلەتىندىگى ەسكەرىلىپ، ونى ارى قاراي تالداۋ 16 جەلتوقسانعا قالدىرىلعان.
ناتيجەسىندە زاڭ جوباسىن پىسىقتاۋ ءۇشىن رەداكتسيالىق كوميسسيا قۇرىلىپ، جۇمىسقا كىرىستى. سودان كەيىن دەپۋتتاتتار ستاتيالارعا داۋىس بەرىپ، زاڭ تۇتاستاي قابىلداندى. وسىلايشا 16 جەلتوقسان كۇنى جوعارى كەڭەس سالتاناتتى تۇردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى.
رەفەرەندۋم جولى قانداي جول؟
«ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىنىڭ سول كەزدەگى پارلامەنتتەگى ءتىلشىسى، كەيىننەن وپپوزيتسياعا شىققان رىسبەك سارسەنبايۇلىنىڭ «تاۋەلسىز ەل بولدىق» اتتى ماقالاسىندا ەكى كۇنگە سوزىلعان سەسسياداعى دەپۋتتاتتاردىڭ تالقىلاۋى جازىلعان. ماسەلەن، دەپۋتات سۇلتان سارتاەۆتىڭ كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەپ جاتقانىن ايتىپ، تاۋەلسىزدىك الار ءساتتىڭ كەلگەنىن ايتقان بايانداماسىنا ۆ. چەرنىشەۆتىڭ قارسى سۇراق قويعانى ايتىلادى. ول ءوز سوزىندە «كىمنەن جانە نەدەن تاۋەلسىز بولماقپىز؟ جەتپىس جىل بويى جەلكەلەپ سوگىپ جۇرگەن رەسەيلىك يمپەريانىڭ ۇلگىسى بويىنشا قازاق يمپەرياسىن قۇرۋعا ارەكەتتەنىپ جۇرگەن جوقپىز با؟» دەيدى.
وعان س. سارتاەۆ جاۋاپ رەتىندە وداقتا ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاماعان تەك ءبىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ عانا قالعانىن ايتىپ، جاريالار ءساتتىڭ جەتكەنىن تۇسىندىرەدى.
سونداي-اق، بۇل ماقالادا ا. كنياگينينىڭ «رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى قازاقستاندا قازاق بولۋى كەرەك» دەگەن سوزىنە ا. كوزلوۆتىڭ مۇنداي ۇسىنىستى ازاماتتىق تەڭدىككە قول سۇققاندىق دەگەنى دە جازىلعان.
بۇدان بولەك كوزلوۆ تاۋەلسىزدىكتى قابىلداۋ قاجەتتىگىن ايتقانىمەن، ونىڭ سالماعىن ارتتىرۋ ءۇشىن رەفەرەندۋم وتكىزۋگە ۇسىنىس بىلدىرگەن. ەگەر شەشىم رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلدانار بولسا، ۋاقىتى سوزىلىپ كەتەتىنى انىق ەدى.
«ونى قاشان جاريالاپتى؟»
دەپۋتات سۋحوۆ تا «پارلامەنتتىڭ تاعدىرىن شەشەر كۇردەلى ماسەلەنى تەزەدەتۋگە نەگە قۇمار؟ ەرتەڭ 17 ميلليون ادام، ونىڭ باقانداي تەڭ جارتىسى ورىس ءتىلدى حالىق، جات مەملەكەتتە قالىپ قويماي ما؟!» دەگەن ۇرەيىن جەتكىزدى. بىراق وعان دا بايىپپەن، ادىلەتتى جاۋابىن ايتاتىندار تابىلدى.
ال، دەپۋتات ت. جاۆورونكوۆا زاڭ جوباسىنداعى 17-بابتاعى «ءوزىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىن «قۇرۋ قۇقىعى» جازىلعان تۇسىنا، ونىڭ تەك قورعانىس ماقساتىنا پايدالانىلاتىندىعىن اتاپ كورسەتسەك» دەگەن ۇسىنىس جاساعان. سونىمەن قاتار ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ بەكىتۋدى دۇرىس سانايتىنىن ايتقان. دەپۋتاتتاردىڭ كوپشىلىگى ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلگەنىن قولدادى.
ءار باپتى جەكەلەي تالقىلاعان دەپۋتاتتار اراسىندا شەت جاقتاعى قازاقتارعا قوس ازاماتتىق بەرۋ جونىندەگى جوباعا دا شۇيلىككەندەر بولعان. ولارعا شەرحان مۇرتازا «قازاقستاننان كەتكەندەر زورلىق-زومبىلىقتان اشتىقتان، تەپكى كورگەننەن كەتتى. ولاردىڭ ءوز اتا-مەكەنىندەگى مەملەكەتتىڭ ازاماتى بولۋعا حاقىسى بار! ولارعا شەكارانى اشۋ، قوس ازاماتتىقتى بەرۋ كەرەك» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ماقالادا بۇدان بولەك، ءو.جانىبەكوۆتىڭ، ە. اسانباەۆتىڭ، ج. ءابدىلدين، ءا. كەكىلباەۆ سياقتى دەپۋتتارىڭ كەيبىر زاڭدارعا قاتىستى ايتقان پىكىرلەرىنە شولۋ جاسالعان. سونداي-اق، زاڭعا 270 دەپۋتاتتىڭ قولداۋ كورسەتكەنى، 12 دەپۋتاتتىڭ قارسى شىققانى دا جازىلعان.
18 جەلتوقسان كۇنگى «ەگەمەن قازاقستاندا» جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ بەس جىلدىعىنا ارنالعان ميتينگتە سويلەگەن پرەزيدەنت ن. نازارباەۆتىڭ ءسوزىن جانە مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىك تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭىن جاريالاعان. جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندەگى پوزيتسياسى كۇماندى بولعان نازارباەۆ الدىمەن جالعىز ءوزى قاتىسقان سايلاۋ وتكىزىپ، تاۋەلسىزدىك جاريالانعان كۇننىڭ ەرتەسىندە وسى وقيعانىڭ بەس جىلدىعىنا ارنالعان ميتينگىگە قاتىسۋعا ءماجبۇر بولادى. سول جيىندا ول 17 جەلتوقساندى دەموكراتيالىق جاڭعىرۋ كۇنى دەپ جاريالاعانىن مالىمدەيدى.
«ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىنىڭ كەيىننەن وپپوزيتسياعا شىققان ءتىلشىسى، قازىرگى دەپۋتات ەرمۇرات ءباپيدىڭ «تاۋەلسىزدىك الدىق، ەندىگى تىندىرار ءىس قايسى» اتتى الماتىنىڭ اەروپورتى مەن كوكبازارىندا جۇرگىزگەن قىسقاشا ساۋالناماسى باسىلعان. مۇنداعى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى ساۋداگەر بولسا، ەندى ءبىرى – تەپلوۆوز ءماشينيسى. ولاردىڭ اراسىندا تاۋەلسىزدىكتى قولداعاندار دا، «بۇعان دەيىن بۇعاۋداعى ەل مە ەدى؟» دەپ پىكىر بىلدىرگەندەر دە، «ونى قاشان جاريالاپتى» دەپ بەيحابارلىق تانىتقاندار دا بار.
مەرەي مىرزاعاليقىزى
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
