«ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترى - بۇگىنگى قوعامنىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا ساي، ۇلتتىق مادەنيەتىمىز، بەن ونەرىمىزدى، رۋحانياتىمىزدى دارىپتەپ، ۇرپاقارالىق ساباقتاستىقتى جالعاستىرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ۇلىقتالۋىنا ۇلەسىن قوسىپ، ءتىپتى ۇرپاق تاربيەسىنە قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەردى دە بيگە ارقاۋ ەتىپ جۇرگەن، مادەني وردا. «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترى – تەك كونتسەرتتىك باعدارلامالار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، تەاتر دەگەن اتىنا ساي، قازاقستاندا ۇلكەن حورەوگرافيالىق قويىلىمداردى ساحنا تورىنە شىعارعان تۇڭعىش ءارى بىرەگەي بي تەاترى.
«ناز» مەملەكەتتىك تەاترىنىڭ تۇراقتى كورەرمەنى رەتىندە ايتارىم، تەاتردىڭ قويىلىمدارى مەن بيشىلەر كيىپ شىعاتىن ۇلتتىق كيىمدەردەن ۇلتتىق ۇستىن سەزىلىپ، قازاقتىڭ قۇندىلىقتارى – سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرىپتارىنىڭ، ۇلتتىق بولمىسىنىڭ «ءيىسى اڭقىپ» تۇرادى. تەاتر قويعان قويىلىمداردا ۇلتتىڭ مادەنيەتى دە، تاريحى مەن، ەتنوگرافياسى دا قامتىلادى، ۇلتتىق كيىمدەر دە زامانىنا ساي ەتىپ تىگىلگەن.
ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «بيىل تەاتاردىڭ 25-جىلدىق مەرەيتويى ەدى، سوعان وراي «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترى – ۇلتتىق ءبيدىڭ فەنومەنى» تاقىرىبىندا دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىرماق ەدىك، سول ءىس-شارانى جۇرگىزۋ تىزگىنىن وزىڭىزگە تاپسىرماق ەدىك جانە سول دوڭگەلەك ۇستەلگە ءبىزدىڭ تەاتر جايلى بايانداما وقىساڭىز»،-دەپ حابارلاستى «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاتارىنىڭ ديرەكتورى ەركەبۇلان اعىمباەۆ.
«ناز» تەاترىنىڭ تۇراقتى كورەرمەنىمىن، «نازدىڭ» ءوزىن دە، ونەرىن دە جاقسى كورەمىن، ءارى رۋحاني دوستىعىمىز بار، ءبىزدىڭ «قارا شاڭىراقتىڭ» جۇمىسىنا قولداۋ كورسەتەتىن مادەني وشاق. سوندىقتان ەركەبۇلان مۇلىكۇلىنىڭ ۇسىنىسىنا بىردەن كەلىستىم.
تەاتردىڭ مەرەيتويىن مەرەكەلەۋ قر ۇلتتىق مۋزەيىندە ۇيىمداستىرىلعان «25 جىلدىق بەلەس» اتتى كورمەنىڭ سالتاناتتى اشىلۋىنان باستالدى. كورمەگە «نازدىڭ» مەملەكەتتىك جانە حالىقارالىق بايقاۋلاردان العان ماراپاتتارى مەن سىيلىقتارى، ءار جىلداعى ءىس-شارالاردىڭ فوتوسۋرەتتەرى مەن جادىگەرگە اينالعان، ساحنالىق كوستيۋمدەرى قويىلدى.
كورمەدەن كەيىن عىلىمي كىتاپحانادا تەاتر قايراتكەرلەرى وداعىنىڭ مۇشەسى، «مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى»، بەلگىلى جۋرناليست تولقىن سۇلتاننىڭ «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاتارى. 25 جىلدىق بەلەس» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. بۇل كىتاپ «ناز» تەاتارىنىڭ قۇرىلۋى، قالىپتاسۋى مەن جەتىستىكتەرى جايلى جازىلعان، تۇڭعىش كىتاپ. بي ونەرى تۋرالى ايتار تانىمدىق، تاعىلىمدىق ءمانى زور بۇل ەڭبەك ونەر زەرتتەۋشىلەرىنە، جوعارى جانە ورتا ارناۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارىنا، ستۋدەنتتەرگە جانە ونەرسۇيەر قاۋىمعا ارنالعان.
مەرەيتويلىق ءىس-شارا دوڭگەلەك ۇستەلمەن جالعاسىن تاپتى. اتى اڭىزعا اينالعان، بي سالاسىنىڭ مايتالماندارى – تويعان ءىزىم مەن گۇلجان تالپاقوۆا جانە ەلىمىزدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن جيىلعان بي سالاسىنىڭ كاسىبي ماماندارى، عالىمدار بي ونەرى، تەاتر جايلى ويلارىن ورتاعا سالعان، بەرەرى مول، تاعىلىمدى شارا بولدى.
مەرەيتويلىق ءىس-شارا «نازدىڭ» تەاتردىڭ XXV ماۋسىمداعى ءىرى جوبسىنىڭ ءبىرى، قويۋشى بالەتمەيستەرلەر ۋاليتبەك سيازبەكوۆ پەن ءامينا سامارباەۆالار قويعان «الدار كوسە» حورەگرافيالىق سپەكتاكلمەن ادەمى تۇيىندەلدى. قويىلىمدى «استانا» ەسترادالىق-سيمفونيالىق وركەسترى سۇيەمەلدەدى. سپەكتاكل جيىلعان كورەرمەننىڭ ويىنان شىققانىن، سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى. «الدار كوسە» حورەوگرافيالىق سپەكتاكلى –قويىلىم الدىندا ساحنادان ءارتۇرلى مەكەمە مەن ۇيىمنان كەلىپ جەتكەن قۇتتىقتاۋلار وقىلىپ، ماراپاتتار تاپسىرىلدى. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، TURKSOY حالىقارالىق ۇيىمى باس حاتشىسىنىڭ قازاقستان بويىنشا كەڭەسشىسى، ۇلتتىق قۇرىلتاي مەن استانا قالاسى قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى كارىمبەك قۇرماناليەۆ TURKSOY مەدالدارى مەن قۇرمەت گراموتالارىن باس حاتشى سۇلتان راەۆتىڭ اتىنان تاپسىرىپ، قۇتتىقتاۋ حاتىن وقىپ بەردى. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ باسقارما باسشىسى ريگا وڭاەۆا «ناز» تەاترىنىڭ تاريحىنا، ونەردە الاتىن ورنىنا توقتالىپ، مينيستر ايدا بالاەۆانىڭ قۇتتىقتاۋىن وقىدى. ونەر ۇجىمىن قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى گۇلجان تالپاقوۆا قۇتتىقتادى. استانا قالاسى مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى جاڭاباي مەيىرمانقۇلوۆ قالا اكىمى جەڭىس قاسىمبەكتىڭ جىلى لەبىزىن جەتكىزدى.
بي – ونەردىڭ بولiنبەس بiر بولشەگi. قازاق بي ونەرiنiڭ ءتۇپ تامىرى عاسىرلار قويناۋىنان ءنار الادى. بي حالىقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىمەن بىرگە دامىعان. ادامزات ەرتەدەن ويىن، سەزىمىن، كوڭىل-كۇيىن، تىلەگىن ىم، قيمىل ارقىلى بىلدىرگەن. ەتنوستىڭ ءداستۇرلى ونەرى ونىڭ تاريحىنا بايلانىستى. قازاق ءبيى سينكەرتتىك ونەر رەتىندە ءوزىنىڭ دامۋىندا كۇردەلى ءارى قيىن جولدان ءوتتى.تاستا قاشالعان قيمىلدان باستاپ كۇردەلى بيلەرگە دەيىنگى كۇردەلى كەزەڭدە ءارتۇرلى پىكىرلەر تۋدىردى. وعان سەبەپ بولعان بي ونەرىنىڭ ۋاقىتىلى زەرتتەلمەي قالۋى بولعان ەكەن.
قازاق حالقىندا بي ونەرىنىڭ بولعانى جايلى كوپتەگەن تانىمال تاريحشىلار، ەتنوگرافتار، اۆتورلار جازىپ قالدىرعان ەكەن. ءحىح عاسىردا قازاق جەرىنە كەلگەن ورىس جيھانكەزدەرى مەن قازاقستاندىق زەرتتەۋشىلەر ليديا سارىنوۆا، داۋرەن ءابىروۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ، ولگا ۆسەۆولودسكايا-گالۋشكەەۆيچ، ايسۇلۋ جولتاەۆا، تويعان ءىزىم، ايگۇل قۇلبەكوۆا، ءاليا شاڭقىباەۆا ت.ب. ەڭبەكتەرىن اتاپ وتۋگە بولادى.ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدى باسىنان وتكىزگەن قازاق حالقىنىڭ مادەني قالىپتاسۋىندا بي ونەرى ولاردىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسىنا،تۇرمىسىنا (مال باعۋ، جەر وڭدەۋ، ەگىنشىلىك) بايلانىستى دامىعان. كوشپەندىلەر كۇنگە، جەرگە، سۋعا، وتقا تابىنىپ بارلىعىنىڭ يەسى «ءتاڭىر» دەپ بىلگەن. سوندىقتاندا ەجەلگى بيلەردىڭ قيمىل ارەكەتىندە كۇن بەينەلەگەن.
تامعالى، سايمالى-تاس شاتقالدارىنان، شولاقتاۋىنىڭ ماڭىنان تابىلعان تاسقا قاشالعان سۋرەتتەر وسىنىڭ دالەلى. قازاق ءبيىنىڭ ىرعاقتىق نەگىزىن ەڭبەك قۇراعان. بيدە ەموتسيالىق جاعدايدان باسقا ىرعاق پەن قيمىل ارقىلى وبراز جاساۋدا كوركەمدىك نەگىز بار. قازاق ءبيىنىڭ ەموتسيالىق جاعدايى ادامنىڭ پسيحولوگيالىق كوڭىل-كۇيىن كۇشەيتىپ كوركەم وبرازدار جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزعان. بەلگىلى عالىم ل.س.ۆىگوتسكي «ونەر تەك سەزىم عانا بار جەردە تۋمايدى، سەزىمدى بەرۋ ءۇشىن شىعارماشىلىق وي قاجەت، ول ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كەرەك، سوندا عانا ونەر تۋىندايدى» دەگەن ەكەن. زەرتتەۋشى حورەوگراف و.ۆ.ۆسەۆولودسكايا-گالۋشكەەۆيچ «... قازاقتىڭ ەجەلگى بي ءتۇرىنىڭ ءبىرى باقسىلىقپەن بايلانىستى بولعان» دەگەن. راسىندا، حح-حح عاسىرلاردا قازاقتىڭ باقسىلىق ونەرى سالتتىق كۋلتكە اينالىپ، بۇرىنعى قالپىن جوعالتىپ، انىق مۇسىلماندىق سيپات الدى. باقسىنىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى، ىرعاق، بي قيمىلدارى يمپروۆيزاتسيالىق نەگىزدە بولدى. قۋانىشتى، شاتتىقتى بەينەلەيتىن كوپتەگەن بيلەر باقسىلىقتان دا ەرتەرەك بولعانى بەلگىلى. جانە ەجەلگى ءداستۇردى ساقتاۋشى رەتىندە بىزگە جەتكەن باقسى ويىنىنا نەگىز بولعان. «قازاق حالقىنىڭ بي ونەرى كوپ عاسىر بويى «ەكىنشى كەزەكتە دامىدى. بۇل كوشپەندى تۇرمىسقا بايلانىستى بولدى، وندا قوعام ومىرىندە تولىق ءارى سان-سالالى دامۋعا حالىق اۋىز ادەبيەتى دە يە بولدى. ءان مەن ءسوز كوشپەندىلەردىڭ بۇكىل ءومىرىن قامتىدى، مۋزىكا قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني دامۋىنىڭ وزەگى بولدى. مۇنداي ارالسالماقتا، ارينە بي تەك ەرەكشە قۋانىشتى وقيعالارمەن بايلانىستى جاعدايلاردا عانا كورىنىس تاپتى» دەپ اتاپ وتكەن تويعان ءىزىم، ايگۇل قۇلبەكوۆا وزدەرىنىڭ «قازاق ءبيىن وقىتۋدىڭ تەورياسى مەن ادىستەمەسى» كىتابىندا. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ءبيى ءار-ءتۇرلى ماعىنادا، ءار-ءتۇرلى جاعدايدا باستاۋ العان. مىسالى، يسپان بيلەرى كوبىنە ماحابباتتان; ۇيعىر بيلەرى تىكەلەي ءور مىنەزدەر سيپاتتاۋدان; قىتاي، جاپون بيلەرى ىشكى سەزىمدى بىلدىرۋدەن; ءۇندى بيلەرى وزدەرىنىڭ قۇدايلارىن بايانداۋدان باستاۋ العان.
ال قازاق ءبيى سالت-ءداستۇر، تۇرمىس-تىرشىلىك، ويۋ-ورنەگىمىزدەن باستالادى. اسىرەسە، قول مەن دەنەنىڭ پلاستيكالىق يكەمدىلىگىن، قىزداردىڭ ەركەلىگى مەن نازىن، سۇلۋلىعىن كورسەتىپ، ەر ادامداردىڭ كەرىسىنشە جانىپ تۇرعان وتكىرلىك، ءتۇرلى كۇردەلى سەكىرۋلەر مەن بۋىن قيمىلدارى، اتشابىس، وزگە دە جىگەرلى قيمىلداردى سيپاتتاۋ ارقىلى ەرەكشەلەنەدى.
مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، تاريحشى-ەتنوگراف، عالىم، قازاق رۋحانياتىنىڭ جاناشىرى، اڭىز ادام وزبەكالى جانىبەكوۆتى، ونىڭ كەڭەس زامانىندا ۇلتتىق يدەولوگيا جاساۋداعى باسىنان كەشكەن مادەني مايدانىن بارلىعىمىز بىلەمىز. وزبەكالى اعامىز حالىق ءبيى جاڭعىرتۋدا «التىناي» حالىق ءبيى ءانسامبلىن قۇرعان. ونىڭ شىعارماشىلىق ۇجىم بولىپ قالىپتاسۋىندا ولگا ۆسەۆولودسكايا-گالۋشكەەۆيچ ەسىمدى پەداگوگ-بالەتمەيستەر ۇلەس قوسقان. ول جيىرما جىل بويى قازاق بيىنە قاتىستى ماعلۇمات جيناعان ەكەن. ول كەزدە «قازاقتا بي بولماعان» دەگەن اڭگىمە ءورشىپ تۇرعان كەز ەدى. وزبەكالى جانىبەكوۆ تىكەلەي قولداۋىمەن قۇرىلعان «التىناي» بي ءانسامبلىنىڭ قۇرامىندا بولعان ەرلى-زايىپتى قاديشا، ەركەبۇلان اعىمباەۆتار شارا جيەنقۇلوۆا، اۋباكىر ىسمايلوۆ، داۋرەن ءابىروۆ، ولگا ۆسەۆولودسكايا-گولۋشكەۆيچتىڭ بي قويعان دارىن كوزىمەن كورگەن جاندار.قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى عازيزا ابديەۆا، مادەنيەت قايراتكەرى دانا مىرزابەكوۆا، ۇسەن ماقانوۆ پەن تويعان ءىزىم، تالعات قىلىشباەۆ، ايگۇل قۇلبەكوۆالارمەن ءبىر ۇجىمدا ەڭبەك ەتىپ، بي ونەرىنىڭ قاينارىنان تىكەلەي سۋسىنداعان ناعىز ماماندار، وزبەكالىدەي رۋحانيات جاناشىرىنىڭ، ۇلى تۇلعانىڭ شەكپەنىنەن شىعىپ، تاربيەسىن كورگەن، ونەردى شىن ءتۇسىنىپ، باعالاي بىلەتىن بي ونەرىنىڭ مايتالماندارى.
بۇگىن ەلىمىزدەگى عانا ەمەس، الىس، جاقىن شەتەلدىڭ ساحنالارىندا ونەر كورسەتىپ، ونەر شىڭىن باعىندىرىپ جۇرگەن «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترى – حالىق ءبيىن تۇڭعىش كاسىبي ساحناعا شىعارعان ىسقاق بىجىباەۆ، شارا جيەنقۇلوۆا، اۋباكىر ىسمايلوۆ، داۋرەن ءابىروۆ سىندى حاس شەبەرلەر يدەياسىنىڭ XXI عاسىردا ىسكە اسىپ، كەمەلدەنگەن ءتۇرى دەۋگە بولادى.
«ناز» حالىق بي ءانسامبلى 1999 جىلدىڭ 9 اقپانىندا استانا قالاسى مەملەكەتتىك فيلارمونياسى جانىنان قۇرىلدى. 2007 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا قالا اكىمىنىڭ شەشىمى بويىنشا استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترى بولىپ ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەردى. تەاتردىڭ ىرگەتاسىن قالاعان كاسىبي حورەوگرافتار – ەركەبۇلان جانە قاديشا اعىمباەۆتار. «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترى – ەلىمىزدەگى ۇلتتىق باعىتتاعى، حورەوگرافيا سالاسىندا ويىپ ورىن العان، رەپەرتۋارى ەرەكشە بىرەگەي تەاتر. قۇرىلعانىنا 25 جىل تولىپ وتىرعان «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترىنىڭ جەتىستىگى مول، ولجاسى وراسان، ونەردى ورىستەتۋدەگى ماقساتى بيىك.
«نازدىڭ» ءار ءبيى، ءار قويىلىمى – ۇلتىمىزدىڭ فولكلورى مەن ەتنوگرافياسىنان، تاريحىنان مول ماعلۇمات بەرەدى. «تەاتر كيىمىلگىشتەن باستالادى» دەمەكشى، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى ناسيحاتتاۋ، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى دارىپتەۋ، ءتىپتى ۇلتتىق نامىستى، رۋحتى وياتۋ ۇلتتىق كيىمنەن باستالادى دەپ ويلايمىن. بۇگىندە ءبىز ساحنادان، تەلەديداردان كورىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمى شىنايى داستۇردەن الشاقتاپ كەتكەنىنە ءمان بەرمەيتىن بولدىق. اركىم ءوز قيالىنا ەرىك بەرىپ، ۇلتتىق كيىمدى «ارتىق قىلامىن دەپ تىرتىق قىلىپ» ءجۇر. نەگىزىنەن بۇل كەڭەس داۋىرىنەن باستالعان ءۇردىس دەسەك بولادى. بۇگىندە ساحنادان، تەلەديداردان كورىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمى ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرلى كيىمدەرىنە ۇقسامايدى.
ۇلتتىق باس كيىمگە توقتالساق. ماسەلەن، ساحناعا شىققان ونەرپازدار ىشىنەن قازاق قىزىنىڭ ءسانى بولعان، كلاسسيكالىق بەينەسىن كورسەتەتىن زەر تاقيا مۇلدەم كورىنبەيدى. ونىڭ ورنىنا ارتىستەر قىسى-جازى بورىك كيىپ شىعادى. قارساڭىزدار، قازاقتان باسقا ەش ۇلت قىستىق كيىمدى تۇراقتى ۇلتتىق كيىم رەتىندە العان جوق ەكەن، ياعني ساحناعا كيىپ شىقپايدى. تاريحقا ۇڭىلسەك، ۇلتىمىزدىڭ بارلىق ويىن-ساۋىعى، التىباقانى، جازدا، جايلاۋدا وتكەن. جاز تابيعاتپەن استاسىپ تىرشىلىك ەتكەن قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى قىزىلدى-جاسىلدى بولىپ ناعىز ساندەنىپ شىعاتىن كەزەڭ بولعان. ارينە تاقيا ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ كوبىندە بولعان، ءبىزدى بايلانىستىرىپ تۇرعان مادەني سيمۆول ىسپەتتەس. تاقيانى وزبەك قىزى، تۇركىمەن قىزى، تاتار قىزى دا كيگەن. دەگەنمەن قازاق قىزىنىڭ تاقياسى ەرەكشە ونەر تۋىندىسى بولعان: ونى قىمبات تاستارمەن، زەرمەن اشەكەيلەگەن، كوبىنەسە توبەسىنە ءبىر شوق ۇكى تاعىپ قوياتىن بولعان. قىزداردىڭ كويلەگىنە قاتىستى ايتار بولساق، قازاق ەتەك-جەڭگە شامادان تىس جەلبىر سالماعان. «قوسەتەك» كويلەكتە تەك ءبىر عانا جەلبىر بولعان. مۋزەيلەر مەن كونە فوتوقۇجاتتاردى قاراساڭىز، ەتەگى دە، جەڭى دە ادامنىڭ وزىنە شاق، ىڭعايلى كويلەكتەردى عانا كورەسىز. سول سياقتى، قامزول، بەشپەنت، شاپان، سياقتى كيىم ءتۇرلەرىنىڭ دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار جانە ولار مۇمكىندىگىنشە بۇرمالانباۋى كەرەك. ايەلدىڭ دە، ەركەكتىڭ دە كويلەگىندە تىك جاعا بولعان، ەشقانداي ويىق بولماعان. كوپتەگەن سپەكتاكلدەردە، كينودا، بەينەكليپتەردە قىستىق كيىمدەردىڭ ءجۇنىن سىرتىنا قاراتىپ كيگەنىن كورىپ قالامىز. قازاق ەشقاشان كيىمدى ءجۇنىن سىرتىنا قاراتىپ كيمەگەن، ق ازاق قوعامىنداعى ەركەك ۇستىنە اڭنىڭ تەرىسىن جامىلماعان. تۇلكى ىشىك، قاسقىر ىشىك، جانات ىشىك دەگەندەردىڭ بارلىعىندا اڭنىڭ تەرىسى استارىنا سالىنىپ، كيىمنىڭ سىرتى بارقىت سەكىلدى قالىڭ ماتامەن قاپتالعان.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، ويۋ-ءورنەككە، اشەكەيلەۋگە قاتىستى. قازاق حالقى ەشقاشان ۇستىنە الاباجاق كيىم كيمەگەن. كامزولعا دا، تاقياعا دا ويۋ-ورنەك، اسىرەسە سىرماق-تەكەمەتكە سالاتىن «قوشقار ءمۇيىز» جاپسىرماعان. بۇل حالىقتىڭ مادەنيەتىنىڭ، ەستەتيكالىق تالعامىنىڭ وتە بيىك بولعانىنىڭ ايعاعى. بۇگىندە ۇلتتىق كيىمگە قاتىستى تۋىنداپ وتىرعان باستى كەلەڭسىزدىكتەرگە قىسقاشا نازار اۋدارىپ ءوتتىم. ارينە, ءداستۇرلى كيىمدەر تىگۋدىڭ ءوز ەرەجەسى بولادى. ولاردىڭ جالپى نۇسقاسىنا، پىشىمىنە، ءبىر-بىرىمەن سايكەستىگىنە وزگەرىستەر ەنگىزۋگە بولمايتىنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ارينە، زامانعا ساي جەڭىلدەتۋ، وزگەرتۋ (ستيليزاتسيا) ونەر ادامدارى ءۇشىن كەرەك تە شىعار. ايتسە دە، ونى ۇلكەن تالعاممەن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. جالپى، مەرەكەلىك شارالاردا ۇلتتىق كيىمگە قاتىستى ورەسكەل بۇرمالاۋلار قاشاندا كوزگە ۇرىپ تۇرادى. سوندىقتان وزگە ۇلتتار «مىنە، قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمى وسىنداي!» دەپ بىردەن تانۋ ءۇشىن «قازاق كيىمى» دەپ نەشە ءتۇرلى الاباجاقتى ويدان شىعارۋدى دوعارىپ، ۇلتتىق كيىمنىڭ ءبىر ستاندارتى بولۋى كەرەك.
ال، ۇلت رۋحانياتىنىڭ الىپ تۇلعاسى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ شەكپەنىنەن شىققان، «ناز» مەملەكەتتىك تەاتردىڭ نەگىزىن قالاۋشىلارى، كاسىبي حورەوگرافتار ەركەبۇلان جانە قاديشا اعىمباەۆتاردىڭ پىكىرىنشە، «ناز» مەملەكەتتىك تەاترىنىڭ ارتىستەرىنىڭ ءاربىر قويىلىمعا كيەتىن ۇلتتىق كيىمدەرى ۇجىمنىڭ تەرەڭ زەردەلەنگەن، ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسى دەۋگە بولادى. تەاتر باسشىلىعى ءار قويىلىمعا دايىندالىپ، ۇلتتىق كيىم تىگەر الدىندا مۋزەيلەر ارالاپ، اتالارىمىز بەن اجەلەرىمىز كيگەن شىنايى كيىم ۇلگىلەرىن انىقتاۋ ءۇشىن، كونە جادىگەرلەردى، سارعايعان فوتوسۋرەتتەردى كوزىمىزبەن كورىپ، ۇلتتىق كيىم تاريحي مالىمەتتەر ىزدەپ، ەسكى كىتاپتار اقتارادى ەكەن. بۇل وتە اۋقىمدى عىلىمي جوبا دەۋگە تۇرارلىق دۇنيە. «ناز» تەاترىنىڭ بيشىلەرىنىڭ ۇلتتىق كوستيۋمدەرىنەن قازاقتىڭ ۇمىت بولعان قاساباسى مەن بەلدەمشەسىن، ۇكىلى تاقياسى مەن باسقا دا كونە كيىم ۇلگىلەرىن كورەسىزدەر.
«ۇلتتىق كيىم دەپ، ءار جەرىنە الاباجاق ويۋ سالىپ، جىلتىراعان دۇنيە ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ءتول كيىمىزدى كيگىزەمىز، كيىمدەرىمىزدى ساپالى، دەنەگە جاعىمدى، اۋا وتكىزگىش، تابيعي ماتالاردان تىگەمىز. زاماناۋيلىققا، شوۋعا بوي ۇرماي، بارىنشا فولكلوردان، ءتۇپ-تامىرىمىزدان، حالىق ءبيىنىڭ الىپپيىنەن الىستامايمىز. باسكيىمگە سالاتىن ويۋدى بالاققا،بالاققا سالاتىن ويۋدى جاعاعا سالىپ، اداسپايمىز. كوستيۋمدى زامانمەن توعىستىرامىز، ياعني بۇل دەگەنىمىز قازىرگى زامانعى ساپالى ماتالدار، بىلعارىنى، بارقىت سىندى جاڭاشا ماتالاردى، اشەكەيلەر مەن تاستاردى پايدالانۋ. ال قازاقتىڭ ويۋ-ورنەگىنىڭ تۇپنۇسقاسىن بۇزبايمىز. قازاقتىڭ ءار ويۋ-ورنەگىنىڭ وزىندىك سىرى، ويى، تەرەڭ ماعىناسى بار»،- دەيدى «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترىنىڭ» كوركەمدىك جەتەكشىسى، ءارى باس بالەتمەيستەرى قاديشا اعىمباەۆا.
حورەگرافيالىق قويىلىمداردىڭ ىشىندەگى ەرەكشەسى تاريحي تاقىرىپ قوزعالعان، كونە تۇركىلەر داۋىرىنەن باستاپ، ەگەمەندىك العان كۇنىمىزگە دەيىنگى اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇرپاعىنا قالدىرعان وسيەتى حالىقتىق حورەوگرافيا تىلىمەن بەرىلس «تۇيعىندار» حورەوگرافيالىق قويىلىمى. سونىمەن قاتار، تەاتر رەپەرتۋارىندا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ «ءازىم اڭگىمەسى» شىعارماسىنىڭ جەلىسى بويىنشا قويىلعان حورەوگرافيالىق سپەكتاكل بار. بۇلدا ەرەكشە قويىلىمنىڭ ءبىرى.
«ناز» تەاترىنىڭ رەپەرتۋارىنداعى سالت-ءداستۇر نەگىزىندەگى بي قويىلىمدارىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە اتاپ وتكەنىمىز ءجون. سونىڭ ىشىندە اتاقتى «كەڭەس» كۇيىنە قويىلعان «كيىز باسۋ» بيىندە اق جاۋلىقتى انالارىمىزدىڭ سوناۋ زاماندارداعى قولونەرى، تۇرمىسى بەينەلەنگەن. «كوڭىلاشار» ءبيى ناعىز ۇلتتىق سانانىڭ ۇيتقىسى، قازاقتىڭ سالتىن دارىپتەپ، عۇرپىن ۇلىقتايتىن بي. باتا دا، قازاقى داستۇرگە ساي تۇساۋ كەسەردە كورسەتىلەدى. «نازدىڭ» سالت-ءداستۇر نەگىزىندەگى بي قويىلىمدارىنان ۇلتىمىزدىڭ بولمىسى، ونىڭ تانىم-تۇسiنiگi, تابيعاتپەن بايلانىسى، فيلوسوفياسى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى ايقىن كورىنىس تاپقان.
سونىمەن قاتار، «ناز» تەاترى قوعامداعى جاستار اراسىنداعى وزەكتى تاقىرىپتاردى كوتەرىپ، تاربيەلىك ءمانى زور قويىلىمدار قويادى. اتاپ ايتساق، «اق پەن قارا» حورەوگرافيالىق سپەكتاكلى. بۇل – جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان جاقسى مەن جاماننىڭ ايىرماشىلىعىن كورسەتەتىن بالالارعا ارنالعان سپەكتاكل. قويىلىم بارىسىندا ءجاسوسپىرىم بالالاردىڭ كەزدەيسوق قاتەلىكتەردەن جامان جولعا تۇسپەۋىنە، تاربيە ىسىنە ءار اتا-انانىڭ كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن، قوعامداعى قانداي دا ءبىر ءىس-شارانىڭ جانە اينالاداعى ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ يگىلىك باعىتىندا ەكەندىگىنە كوز جەتكىزە قاراۋ قاجەتتىگىن ساحنادا ءبىر بالانىڭ تاعدىرىمەن كورسەتكەن.
«ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن عوي حالقىمىز. ەل ەرتەڭى – بۇگىنگى ءبىزدىڭ قولىمىزدا. وسىنداي بۇگىنگى تاربيەلىك ماڭىزى زور قويىلىم ارقىلى ءومىردىڭ اق پەن قارادان تۇراتىنىن ۇرپاق ساناسىنا قۇيۋ، جول كورسەتۋ قويىلىمنىڭ باستى ماقساتى بولاتىن. تەاتر رەپەرتۋارىنداعى بالالارعا ارنالعان «ۋ-سانا» اتتى حورەوگرافيالىق قويىلىمى قازىرگى كەزدەگىقوعامداعى ەڭ وزەكتى تاقىرىپتى قوزعايدى. بالالاردىڭ گادجەتتەرگە تاۋەلدى بولىپ كەتكەنىن، سودان دەنساۋلىعىنا، قوعامعا قانشاما زيان كەلتىرىپ جۇرگەنىن بي تىلىمەن جەتكىزەدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان اجىراپ، عالامتوردىڭ جەتەگىندە كەتكەن جاستاردىڭ جاي-كۇيى حورەوگرافيا تىلىندە تاماشا سۋرەتتەلگەن. ءبىر وتباسىنىڭ تاعدىرى ارقىلى الەمدىك ماسەلەنى ارقاۋ ەتكەن شىعارما.
دەگەنمەن، وسىنداي جوعارى دەڭگەيدە ۇلتىمىزدىڭ ونەرىن ۇلىقتاپ، ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرىپ جۇرگەن «نازدىڭ» قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي عيماراتتا قىسىلىپ قويىلىمدارعا دايىندالاتىنىن، تار ساحنادا ونەر كورسەتەتىن كورىپ جۇرگەن كورەرمەنى، تەاتردىڭ دوسى رەتىندە جانىم اشيدى. «ناز» تەاترى ۇجىمى كوكتال-1 شاعىن اۋدانىندا ورنالاسقان، 1962 جىلى سالىنعان عيماراتتا قىزمەت ەتەدى. بۇرىن مادەنيەت ءۇيى بولعان عيمارات «تەاتر» دەگەن حالىقارالىق ستاندارتقا ەش ساي كەلمەيدى. ساحناسى وتە تار. توبەسى الاسا. كاسىبي دەڭگەيدە جارىق قويۋعا دا، دەكوراتسيا جاساۋعا دا مۇلدە كەلمەيدى. ءتىپتى ارتىستەر دايىندالاتىن دايىندىق زالىنىڭ ءوزى بىرەۋ-اق. ءبىر ۋاقىتا بىرنەشە قويىلىم قويىپ دايىندالا المايدى. ارتىستەردى ارلەيتىن گريمەركالاردىڭ ءوزى تار. ەكى ادام وتىرسا، ءۇشىنشىسى تۇرەگەلىپ تۇرۋعا ءماجبۇر. وسىنداي قولايسىزدىققا قاراماستان، ۇلت رۋحانياتى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ جاتقان ۇجىمنىڭ جانكەشتىلىگى مەن ەڭبەكقورلىعىنا، ءوز ىسىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە تاڭعالاسىڭ! ويتكەنى بۇل تەاتردا بي ونەرىن سۇيەتىن، ءوز ماماندىعىن قۇرمەتتەيتىن كاسىبي ماماندار قىزمەت ەتەدى. بيشىلەر دايىندالاتىن ورىننىڭ بولماۋىنا، تىپتى ونەر كورسەتەتىن ساحنانىڭ تارلىعىنا قاراماستان، ونەر ۇجىمى تالاي مەملەكەتتى ارالاپ، ۇلت مادەنيەتى مەن ونەرىن، ۇلتتىڭ قۇندىلىعىن دارىپتەپ، الىس-جاقىن شەتەلدىڭ كورەرمەنىن تامسانتىپ ءجۇر.
تەاترعا قاتىستى تاعى ءبىر ماسەلەنى ايىپ وتكىم كەلەدى، بۇگىندە «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترى استانا قالاسى اكىمدىگىنە قاراستى مەكەمە. ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە وتەتىن ءىس-شارالاردىڭ بارلىعى «ناز» تەاترىنسىز وتپەيدى. كاسىبي دەڭگەيى جوعارى تەتر ارتىستەرى كوپتەگەن حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى كونكۋرستاردا اردايىم جۇلدەلى ورىنداردان جارقىراپ كورىنىپ جۇرگەنىن دە تۇراقتى كورەرمەنى رەتىندە كورىپ ءجۇرمىز، قۋانىپ وتىرامىز. وسىنداي مەملەكەتتىڭ ءيميدجىن كوتەرىپ، ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن اسقاقتاتىپ جۇرگەن بۇل ۇجىم قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنە قاراستى بولۋى كەرەك ەمەس پە؟،-دەگەن وي ۇنەمى مازالايدى. ويتكەنى، بي تەاترى جەكەلەگەن ارتيستەردىڭ قىزمەت ەتەتىن جەرى ەمەس. بۇل ۇجىمدىق ونەر. تەاتر ونەرى. بي قويىلىمدارىنان بولەك، ساحنالىق كوستيۋم ماسەلەسىنىڭ وزىنە بىرنەشە ماماندار قىزمەت ەتەدى. جالاقى ماسەلەسىنىڭ ءوزى ەلىمىزدىڭ الدىڭعى قاتارلى تەاترلارىمەن تەڭ دارەجەدە بولۋى كەرەك. ونەر جولىنداعى ادامدى تۇرمىستىق ىستەر الاڭداتپاۋى ءتيىس.
جەردىڭ ءبىر جەرى – سونووۋ كوكتالدا ورنالاسقان تەاتر عيماراتى وتە تار. بيشىلەرى كورەرمەن وتىراتىن جەردە دايىندالادى، بيلەگەن كەزدە ساحناعا سوعىلىپ قالا ما دەپ جانۇشىرىپ وتىرامىز. اياداي عانا اۋماقتا ورنالاسقان تەاتر ۇجىمى الەمدى اۋزىنا قاراتقان ونەر تۋدىرىپ جۇرگەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. مەملەكەتتىك، ءتىپتى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ءىس-شارالار «ناز»-سىز وتپەيدى. حالقىمىزدىڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي-ءيىرىمدەرىن توعىستىرا سۋرەتتەي وتىرىپ، تاريحي تانىمدىق ماڭىزى زور ونەر تۋىندىلارىن دۇنيەگە اكەلگەن تەاتردىڭ ۇلتتىق كيىمگە دەگەن تالعامى ەرەكشە. بۇل – انسامبل ەمەس، ۇلكەن جەكە تەاتر.
تەاتر قالا ورتالىعىنان شالعاي ورنالاسقاندىقتان، قويىلىمدارعا كورەرمەن جيناۋ ءتىپتى قيامەتتىڭ قيىنى، جۇرتشىلىق «قالانىڭ سىرتى» دەپ الىسسىنىپ بارعىسى كەلمەيدى. قويىلىم كەشكە قاراي بولاتىندىقتان، شىققان سوڭ جەتۋ دە وڭاي ەمەس. ۇلتتىق بي ونەرىن دارىپتەپ، مەملەكەتتىك جانە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ءىس-شارالارعا قاتىسىپ، اۋقىمدى حورەوگرافيالىق قويىلىمداردى ساحنا تورىنە شىعارىپ كورەرمەن قوشەمەتىنە بولەنىپ جۇرگەن، بىرەگەي بي تەاترىنىڭ ەلوردامىزدىڭ ورتاسىندا، حالىققا ىڭعايلى جەردە تەاتر ۇجىمىنىڭ الاڭسىز شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋىنا جاعداي جاسالعان، كەڭ سارايى بولۋى كەرەك دەپ سانايمىز.
«قارا شاڭىراق» قوعامدىق بىرلەستىگى مەن «ناز» تەاترى ۇنەمى شىعارماشىلىق، رۋحاني-مادەني بايلانىستا. بىلتىر «قارا شاڭىراق»-تىڭ باستاماسىمەن قول جيناپ، جوعارى جاققا قول جيناپ، حات جازدىق. ءالى ناتيجە بولا قويعان جوق. تەاترعا ۇلتتىق ستاتۋس، عيمارات بەرىلۋى كەرەك. تەاتر ۇجىمىنىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسى عىلىمي ەڭبەك جازعانمەن تەڭ دەسەك، ارتىق ايتپايمىز. ءبىر ساحنالىق قويىلىم جاساۋ ءۇشىن ارحيۆتەردى اقتارىپ، ۇلتتىق مۇرالاردى تانۋعا ەرەكشە نازار اۋدارادى. ۇجىمنىڭ ۇلت رۋحانياتى ءۇشىن جانكەشتىلىگى، ەڭبەكقورلىعىنا، ءوز ىسىنە دەگەن ءسۇيىسپەنشىلىگىنە تاڭعالاسىڭ! «نازدىڭ» ءار ءبيى، ءار قويىلىمى – ۇلتىمىزدىڭ فولكلورى، ەتنوگرافياسى مەن تاريحىنان مول ماعلۇمات بەرەتىنىن ايتۋىمىز كەرەك.
جالپى وسى تۇستا ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر جايت بار. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنە قاراستى بي ءانسامبلى بار. ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك «سالتانات» بي ءانسامبلى. ەلوردامىز الماتىدان استاناعا كوشكەننەن كەيىن ول ءانسامبلدىڭ قىزمەتىن استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترى اتقارىپ ءجۇر دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سەبەبى، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وتكىزىلەتىن بارلىق ءىس-شارالارعا، گاسترولدىك ساپارلارعا، شەتەلدىك قوناقتاردى قارسى الۋ سىندى بارلىق ىستە «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترى جۇرەدى. نەگە؟ بۇل تەاتر ونسىز دا قالالىق اكىمدىكتىڭ تاپسىرماسىمەن كۇنىنە قانشاما كونتسەرتكە قاتىسادى. ال مادەنيەت مينيسترلىگىنە قاراستى «سالتانات» بي ءانسامبلى نەگە شاقىرىلمايدى؟! سەبەبى وسىنشاما ارتيستەردى استاناعا الىپ كەلۋ، جاتىن ورنىمەن قامتاماسىز ەتۋ، ت.ب جۇمىستار وتە قىمباتقا شىعادى؟ ول ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمسىز. وسى ورايدا زاڭدى ءبىر سۇراق تۋىندايدى. وندا نەگە «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترى زارداپ شەگۋ كەرەك؟ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى «سالتانات» بي ءانسامبلىن الماتى قالالىق اكىمدىگىنە وتكىزۋ كەرەك! ال استاناداعى «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترى اۆتوماتتى تۇردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىنا ەنۋ قاجەت! بۇل ماسەلە ءىس سوندا عانا شەشىمىن تابادى.
25 جىلعا جۋىق مادەنيەت سالاسىندا قىزمەت ەتكەن مادەنيەت سالاسىنىڭ مامانى رەتىندە، ۇلت رۋحانياتىنىڭ جاناشىرى رەتىندە مادەنيەت سالاسىنا قاتىستى تاعى ءبىر كوڭىلىم تولمايتىن ءبىر جايتتى اتاپ وتكىپ كەلەدى. «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترىنىڭ 25-جىلدىعىنا وراي، قر ۇلتتىق مۋزەيىندە تەاتردىڭ رەسپۋبليكالىق جانە الەمدىك دەڭگەيدەگى جەڭىستەرى مەن جەتىستىكتەرى قويىلعان تاماشا كورمە اشىلدى، تۇڭعىش كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى، مادەنيەت، ونەر جانە رۋحانياتتىڭ كەلەلى ماسەلەلەرى قوزعالعان، دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. كورمەنىڭ اشىلۋىندا ۇلت مادەنيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ جۇرگەن «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترىن قۇتتىقتاپ ءسوز سويلەگەن جانە قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسى وزبەكالى جانىبەكوۆتەي رۋحانيات جاناشىرىنىڭ تاربيەسىن كورگەن، ونەردى باعالاي بىلەتىن بي ونەرىنىڭ مايتالماندارى قاتىسقان رۋحاني جيىنعا قاتىسقان مادەنيەت مينيسترلىگىنەن بىردە-ءبىر وكىلىن كورمەدىك.
مەملەكەت باسشىسى ۇنەمى مادەنيەت، ونەر جايلى، ەل ازاماتتارىنىڭ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ جايلى ايتادى. مادەنيەتتى، سونىڭ ىشىندە ۇلت رۋحانياتىن قادىرلەپ-قۇرمەتتەۋ، مادەنيەتكە جاناشىرلىق مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇلكەندى-كىشىلى وكىلدەرىنىڭ وزىنەن باستاۋ كەرەك، ولاردىڭ ءوزى «مادەنيەتتىلىكتىڭ» ۇلگى-ونەگەسىن كورسەتۋى كەرەك. رۋحاني ءىس-شارالار «ەسەپ ءۇشىن» ەمەس، ناتيجە ءۇشىن بولۋى كەرەك جانە مۇنداي رۋحاني ءىس-شارالاردىڭ باسى-قاسىندا مادەنيەت سالاسىنىڭ وكىلدەرى بولۋى قاجەت دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىك.
مەرەيلى جاسىڭ قۇتتى بولسىن، اتىنا زاتى ساي «ناز» تەاترى! شىعارماشىلىعىڭ شارىقتاپ، تاعىلىمدىق ماڭىزى زور قويىلىمداۆرىڭنىڭ عۇمىرى ۇزاق بولسىن! «قارا شاڭىراق» ۇجىمى اتىنان ونەرى مەن شەبەرلىگى ۇشتاسقان ۇجىمعا ەلوردانىڭ تورىنەن ۇلكەن عيمارات پەن «ۇلتتىق» مارتەبەنىڭ بەرىلۋىن شىن نيەتپەن تىلەيمىز!
شاكەن تۇرار ساتتارقىزى، تاريحشى-ەتنولوگ، قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەيتىن «قارا شاڭىراق» قب ديرەكتورى، «ناز» تەاترىنىڭ جاناشىرى
