بەردىبەك سوكپاقباەۆ ءوز ءومىرىن كوركەم سوزبەن ورنەكتەگەن جازۋشى

جازۋشى 1924 جىلى 15 قازاندا الماتى وبلىسىنىڭ نارىنقول اۋىلىندا تۋعان. اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن، كەيىننەن ماسكەۋدە جوعارى ادەبي كۋرستى بىتىرگەن. ءبىراز جىل اۋىل مەكتەبىندە بالا وقىتتى. ودان كەيىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە، «بالدىرعان» جۋرنالىندا، ش.ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا قىزمەت ەتتى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا بالالار ادەبيەتى جونىندەگى ادەبي كەڭەسشى بولدى.

شىعارماشىلىق جولىن ولەڭمەن باستاپ، 1950 جىلى «بۇلاق» اتتى جىر جيناعىن شىعارعان. كەيىن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان 20-دان استام اڭگىمە، پوۆەست، رومان كىتاپتارى جارىققا شىقتى. ونىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا»، «بالالىق شاققا ساياحات»، «بوزتوبەدە ءبىر قىز بار»، «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» جانە «قايداسىڭ، گاۋھار» سەكىلدى تۋىندىلارى كسرو حالىقتارىنىڭ جانە شەتەلدەردىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، ساحنالىق، ەكراندىق نۇسقاعا اينالعان.

1967 جىلى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان فيلمدەردىڭ كانن قالاسىندا (فرانتسيا) وتكەن حالىقارالىق فەستيۆالىندە «مەنىڭ اتىم قوجا» ءفيلمى (ب.سوقپاقباەۆتىڭ ستسەناريى) ارناۋلى جۇلدەگە يە بولدى.

قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان.

بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا» شىعارماسى – قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ ەڭ جارقىن تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى. بۇل پوۆەست تەك بالالارعا ەمەس، ەرەسەكتەرگە دە قىزىقتى. شىعارما باستى كەيىپكەر – قوجا قادىروۆتىڭ ومىرىنەن الىنعان وقيعالاردى بايانداپ، ونىڭ ارمانشىل، اڭعال، كەيدە تەنتەك مىنەزىن سيپاتتايدى. ادەبيەتتە مۇنداي شىعارمالار بالالاردىڭ تاربيەسىنە، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى تۇسىنۋىنە ەرەكشە ىقپال ەتەدى.

قوجا – اۋىلدا تۇراتىن قاراپايىم وقۋشى بالا. ول ءوز مىنەزىمەن، ەركەلىگىمەن، كەيدە دۇرىس جانە كەيدە قاتە شەشىمدەرىمەن قازاق بالاسىنىڭ شىنايى بەينەسىن كورسەتەدى. قوجانىڭ تەنتەك قىلىقتارى ونىڭ كەيدە قيىندىقتارعا تاپ بولۋىنا سەبەپ بولادى. مىسالى، مەكتەپتەگى ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتارى، دوستارىمەن جانە ۇستازدارىمەن كەلىسپەۋشىلىكتەرى ونىڭ ءومىرىنىڭ ءبىر بولىگى. الايدا بۇل قاسيەتتەر قوجانى جەك كورىنىشتى ەمەس، كەرىسىنشە، جاقىن ءارى تۇسىنىكتى ەتەدى.

قوجا ۇنەمى ءوزىن "جاقسى بالا" بولۋعا تاربيەلەۋگە تىرىسادى. ونىڭ وزىمەن-ءوزى سويلەسىپ، ءوز ارەكەتتەرىن سارالاپ وتىراتىن ساتتەرى ارقىلى وقىرمان ونىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن تۇسىنە الادى. ماسەلەن، ول تەنتەكتىگىنەن كەيىن جاساعان ىستەرىنە وكىنەتىنىن جانە ەندىگارى بۇلاي ىستەمەۋگە تىرىساتىنىن كورسەتەدى.

كىتاپتىڭ باستى يدەياسى – ادامگەرشىلىككە، ەڭبەكقورلىققا، ادالدىققا شاقىرۋ. قوجا ءوز ارەكەتتەرىنەن ساباق الىپ، شىندىق پەن ادالدىقتىڭ ءاردايىم ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى كەرەكتىگىن تۇسىنەدى. ونىڭ قيىندىقتارعا قاراماستان جاقسى ادام بولۋعا ۇمتىلىسى بالالاردى وزدەرىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا تاربيەلەيدى.

قوجانىڭ اناسىمەن قارىم-قاتىناسى دا شىعارمانىڭ ماڭىزدى اسپەكتىلەرىنىڭ ءبىرى. اناسى ونى جاقسى كورىپ، ۇنەمى قامقورلىق تانىتادى، ال قوجا اناسىنىڭ ءۇمىتىن اقتاۋعا تىرىسادى. انا مەن بالانىڭ قارىم-قاتىناسى مەيىرىمدىلىك پەن سىيلاستىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتەدى.

بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ "بالالىق شاققا ساياحات" شىعارماسى – قازاق ادەبيەتىندە ەرەكشە ورىن الاتىن اۆتوبيوگرافيالىق تۋىندى. بۇل كىتاپتا جازۋشى ءوزىنىڭ بالالىق شاعىنداعى ءومىرىن ەسكە الىپ، سول كەزەڭدەگى اۋىرتپالىقتار مەن قۋانىشتاردى شىنايى ءارى اسەرلى سۋرەتتەيدى. شىعارما ارقىلى اۆتور وقىرمانعا بالالىق شاقتىڭ ماڭىزدىلىعىن، ونىڭ ادام ومىرىندەگى ورنى مەن اسەرىن جەتكىزەدى.

شىعارما نەگىزىنەن 1930–1940 جىلدارداعى قازاق دالاسىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى مەن اۋىل ءومىرىن سيپاتتايدى. باس كەيىپكەردىڭ ءومىرى – سول كەزدەگى قيىنشىلىقتاردىڭ ايقىن كورىنىسى. ونىڭ كەدەيلىك پەن جەتىمدىكتى باستان وتكەرۋى، جالعىزدىقتان جاپا شەگۋى، سونىمەن بىرگە ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعى مەن العا ۇمتىلىسى – بۇل شىعارمانىڭ باستى وزەگى.

بالالىق شاعى قيىندىققا تولى بولعانىنا قاراماستان، كەيىپكەر ءاردايىم الداعى كۇنگە ۇمىتپەن قارايدى. ونىڭ تابيعات اياسىنداعى ءومىرى، اۋىلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، بالالار اراسىنداعى دوستىق پەن قايشىلىقتار شىنايى سۋرەتتەلگەن. اۆتور وسى ارقىلى بالالىق شاقتىڭ ءتاتتى ءارى اششى ساتتەرىن ەسكە تۇسىرەدى.

كىتاپ بالالىق شاقتىڭ ادامنىڭ بولمىسىن قالىپتاستىرۋداعى ماڭىزدى ءرولىن كورسەتەدى. باس كەيىپكەردىڭ ەرتە جاستان ەڭبەكتەنۋگە ءماجبۇر بولۋى ونىڭ جاۋاپكەرشىلىك پەن تاباندىلىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرادى. ول قيىندىقتارعا مويىماي، وزىنە سەنىم ارتىپ، جاقسى ءومىر سۇرۋگە تالپىنادى.

شىعارمانىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى قىرى – ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋى. جازۋشى مەيىرىمدىلىك، ادالدىق، توزىمدىلىك سياقتى قاسيەتتەردى جوعارى قويادى. كەيىپكەردىڭ ادال ەڭبەگى مەن قاراپايىم ءومىرى ارقىلى وقىرماندى ءومىردىڭ شىنايىلىعىن تۇسىنۋگە جانە قادىرلەۋگە شاقىرادى.

بەردىبەك سوقپاقباەۆ شىعارماسىندا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرى، تۇرمىس-سالتى مەن مادەنيەتى ەرەكشە ورىن الادى. اۋىل ءومىرى، قاراپايىم ادامداردىڭ تىرشىلىگى، تابيعاتپەن ۇندەسكەن ءومىر سالتى وقىرمانعا جىلى سەزىم ۇيالاتادى. سونىمەن قاتار، اۆتور سول زاماننىڭ تاريحي شىندىعىن جەتكىزە وتىرىپ، ادامداردىڭ قيىندىقتارعا توزىمدىلىكپەن قارسى تۇرعانىن كورسەتەدى.

«بالالىق شاققا ساياحات» – بۇل تەك بالالىقتىڭ ەستەلىگى ەمەس، سونىمەن بىرگە ومىرگە دەگەن ماحاببات پەن ءۇمىتتىڭ سيمۆولى. بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ بۇل شىعارماسى وقىرماندى تەك قانا وتكەندى ەسكە تۇسىرۋگە ەمەس، بۇگىنگى ءومىردى باعالاپ، بولاشاققا سەنىممەن قاراۋعا شاقىرادى. شىعارمانىڭ شىنايىلىعى مەن جۇرەكتەن شىققان قاراپايىم ءتىلى ونى قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قازىناسىنا اينالدىردى.

جازۋشى ب.سوقپاقباەۆ قۇرمەتىنە وتكەن وسى جيىنعا بەلگىلى قالامگەر الىبەك اسقاروۆ، جۋرناليست قاينار ولجاي، ساتيريك ەرماحان شايقى، كىتاپ پالاتاسىنىڭ ديرەكتورى ءادىل قويتانوۆ جانە «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ەرلان ءجۇنىس، اقىن سەرىك قاليەۆ قاتىسىپ، كىتاپتاردىڭ تۇساۋىن كەستى. ال، جازۋشىنىڭ قىزى، ءارى، ونىڭ كىتاپتارىنىڭ ورىس تىلىنە ادارماشىسى سامال بەردىبەكقىزى جينالعان كىتاپسۇيەر قاۋىمنىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىپ، اكەسىنىڭ كىتاپتارى فرانتسيا، تۇركيا، ازەربايجان جانە وزگە ەلدەردە جارىق كورگەنىن، ال، «اتامۇرا» باسپاسى كىتاپتاردى وزىمەن جاسالعان «اۆتورلىق قۇقىن ساقتاۋ شارتى» نەگىزىندە باسىپ شىعارعانىن، «مەنىڭ اتىم قوجا» كىتابىنىڭ مۇقاباسىن بەلگىلى سۋرەتشى دوسبول قاسىموۆ، ال «بالالىق شاققا ساياحات» شىعارماسىنىڭ مۇقاباسىن سۋرەتشى مەيىرجان نۇرعوجين ارنايى تاپسىرىسپەن كوركەمدەگەنىن ايتتى.

«مەنىڭ اتىم قوجا» جانە «بالالىق شاققا ساياحات» تۋىندىلارى – قازاق ادەبيەتىنىڭ ەرەكشە شىعارماسى. قوجا بەينەسى ارقىلى بەردىبەك سوقپاقباەۆ بالالاردى ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا، ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەۋدىڭ كەرەمەت ۇلگىسىن كورسەتەدى. بۇل كىتاپ ءار وقۋشىنى ءوز قاتەلىكتەرىنەن ساباق الۋعا، جاقسى بولۋعا، اتا-اناسى مەن ۇستازدارىنىڭ ءۇمىتىن اقتاۋعا شابىتتاندىرادى. سوندىقتان بۇل تۋىندى تەك كوركەم شىعارما عانا ەمەس، ومىرلىك ءتالىم بەرەتىن قۇرال بولىپ تابىلادى.

جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنىڭ ءمانى مەن مازمۇنى ۋاقىتپەن ولشەنبەيدى. سەبەبى، قازىرگى زاماندا بالا تاربيەسىنىڭ ماڭىزى ارتپاسا – كەمىگەن ەمەس. ءومىر زاڭى وسىعان جەتەلەيدى. ءار بۋىن ءوز ۇرپاعىن شىنايىلىلىققا، ادامي قاسيەتتەرگە تاربيەلەۋگە ۇمتىلادى. ەندەشە، بالا پسيحولوگياسىن، ونىڭ ويلاۋ قابىلەتىن، قيالى مەن ارمانىن سىرتتان ەمەس، پەداگوگيكالىق قىزمەتتە ءجۇرىپ «ىشتەن باقىلاعان» جازۋشى، ءوزىنىڭ ءومىر تاجىريبەسىن ءوز شىعارمالارىندا قازقالپىندا بەرە ءبىلدى. بۇل، ارينە، جازۋشىنىڭ بارلىق شىعارمالارىندا كورىنىس تاپتى جانە ول ناعىز دارىندى جازۋشىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن جەتىستىك ەدى. سوندىقتان، ءبىز قازىرگى زامان بالالار ادەبيەتى تۋرالى ايتقاندا، ونى كلاسسيكالىق فورمادا ومىرگە اكەلگەن بىردەنبىر جازۋشى بەردىبەك سوقپاقباەۆ دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. ونىڭ شىعارمالارى ءالى دە بالالار ادەبيەتى ءۇشىن ۇلگى بولىپ قالا بەرەدى.