12 قىركۇيەكتەن باستاپ ەل كينوتەاترلارىنان شانحاي حالىقارالىق كينوفەستيۆالىندە باس جۇلدە – التىن كۋبوكتى يەلەنگەن جانە باستى رءولءى ۇزدىك تانىلعان دانيار سالاماتتىڭ «تالاق» ءفيلمى كورسەتىلە باستايدى. بەيىمبەت ءمايليننىڭ اڭگىمەلەرى نەگىزىندە تۇسىرىلگەن كينوتۋىندى ىشكى تارتىس، پسيحولوگيالىق ءيىرىم جانە استارلى ساركازمگە تولى.
بۇل – قازاق تىلىندە تۇسىرىلگەن ءفيلمنىڭ حالىقارالىق ورتادا ءىرى جەتىستىگى. كينوفەستيۆال وتكىزىلگەن كۇندەردەن بەرى بەرىلگەن بەيتاراپ باعا – سونىڭ مىسالى. ەندى بۇل ءفيلمدى كورۋگە قازاقستاندىق كورەرمەندەر دە مۇمكىندىك تاۋىپ وتىر.
26 مارتە ۇيىمداستىرىلعان شانحاي حالىقارالىق كينوفەستيۆالى بيىل ماۋسىم ايىنىڭ 14-23 ارالىعىندا وتكەن. وعان فرانتسيا، ارگەنتينا، يسپانيا، گەرمانيا، يران، قىتاي سەكىلدى ەلدەردىڭ تۋىندىلارى دا ۇسىنىلعان.
دانيار سالاماتتىڭ «تالاق» ءفيلمى «تولىق مەتراجدى كوركەم فيلمدەر» اتالىمى بويىنشا باس جۇلدەگە ۇسىنىلعان 14 تۋىندىنىڭ ىشىنەن توپ جارىپ باس جۇلدەگە لايىقتى دەپ تانىلدى.
عاسىرعا جالعاسقان شىعارماشىلىق عۇمىر
دانيار سالاماتتىڭ ستسەناريى جانە رەجيسسەرلىگىمەن تۇسىرىلگەن ءفيلمنىڭ جەلىسى بەيىمبەت ءمايليننىڭ اڭگىمەلەرىنەن الىنعان. جازۋشىنىڭ «اجە» جانە «تالاق» اڭگىمەلەرى قازاقستاندا سوۆەت بيلىگى ۇستەمدىك قۇرا باستاعان كەزدە جازىلعان. ءبىر قىزىعى – بي-اعاڭ وسى اڭگىمەلەرىن جازعان تۇستا ءالى كامپەسكە بولماعان، الايدا الدا ۇلى الاپات اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كۇتىپ تۇرعان. اشتىقتىڭ الدى باستالعان تۇس. اتالعان اڭگىمەلەردە وسى قارساڭداعى قازاق اۋىلدارىنداعى ادامدار ءومىرى ارقاۋ بولعان.
«اجە» اڭگىمەسى 1926 جىلى، «تالاق» اڭگىمەسى 1923 جىلى جازىلعان. وسى شىعارمالار ارادا 100 جىل وتكەندە رەجيسسەرلىك شەشىممەن كينو تىلىمەن سويلەپ وتىر.
«تالاق» ءفيلمى سول كەزدەگى ساياسي احۋال مەن الەۋمەتتىك كارتينانى بەينەلەيدى. ونىڭ باس كەيىپكەرى سارىمساق اۋەلدە كومسومولدار قاتارىندا اۋىلىندا ويىن-سپەكتاكل قويىپ ءجۇرىپ، اراسىندا مولدانىڭ ايەلى ءرولىن وينايدى. كينونىڭ وسى بولىگىنىڭ ءوزى ءفيلمنىڭ ىشىندەگى فيلم سياقتى. اۋىل كورەرمەندەرىن قارق قىلعان ول ويناعان سپەكتاكلدى قالادان كەلگەن ورتالىق ۇكىمەتتىڭ، الدە پارتيانىڭ ۋاكىلى دە كەزدەيسوق كەلىپ كورەدى.
ۋاكىل – ۇرانشىلدىق پەن ناۋقانشىلىققا قۇرىلعان سول كەزدەگى ساياسي پارتيانىڭ وسپادار بەلسەندىءسىءنىڭ ءبىر مىسالى. سوۆەت وداعى قۇلاعانعا دەيىن قازاق اۋىلدارىنا وبلىستان نەمەسە رەسپۋبليكادان «ۋاكىل كەلە جاتىر» دەگەن حابار قاۋىپ پەن قاتەردىڭ باسىنداي كورىنەتىن. ۋاكىل كەلسە بولدى، تەكسەرىس باستالاتىن. قىسقاسى، ۋاكىل سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ۇزىنا بويىنداعى شولاق بەلسەندى كۇيىندە قالدى. قىزىل ۇكىمەت ولاردىڭ جاعىمدى بەينەسىن جاساۋعا تىرىسپاعانىنا تاڭعالاسىڭ. دانيار سالاماتتىڭ «تالاق» فيلمىندەگى بەريا بەينەلى ۋاكىل باسقا دا كوپتەگەن ۋاكىلدەردىڭ جيىنتىق بەينەسىن جەتكىزەدى.
«ويىننان» شىققان ءورت
ال فءيلمنىڭ باس كەيىپكەرى سارىمساقتىڭ شىندىعى ءبىر باسقا. بۇل شىندىق اشكەرە ايتىلماي سارىمساقتىڭ ىشىندەگى ارپالىس كۇيىندە قالا بەرەدى.
ويىن-سپەكتاكلدە ايەل ءرولىن ويناعانى ءۇشىن اۋىل وسەگىنەن زاپى بولعان ايەلى زىليحاعا ول ءوزىنىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. تەك كومسومولدىڭ ۇيعارىمىمەن اۋىلعا «ويىن قويىپ» جۇرگەنىن ايتادى. ايەلىمەن ۇرىس-كەرىس بارىسىندا ول «تالاق» ايتادى. سودان باستاپ ايەلى دا ودان باس تارتاتىنىن بىلدىرەدى. سارىمساق كەيىن رايىنان قايتىپ قانشا جالىنعانىمەن، زىليحا جىبىمەيدى. ءىس ناسىرعا شابادى. زىليحا ءداتى قاتتى بولماعانىمەن، شاريعاتقا قاتىستى ايتىلعان جايعا ءبىر شەشىمىن تابۋ وسى وتباسى ءۇشىن باس اۋرۋعا اينالادى.
ەكەۋى «تالاق» ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە شىعارىپ، سونى شەشۋ جولدارىنا كەلگەندە كادىمگىدەي بىرىگىپاقىلداسىپ كەتەدى.
ءبىر جاعى قىزىل ۇكىمەت، كومسومول، ايەل تەڭدىگى ۇرانى كوتەرىلىپ جاتقان كەز. ۋاكىل دە سوڭعى ساپارىندا وسى تۋرالى نىعىرلاپ تاپسىرىپ كەتكەن. ەكىنشى جاعىنان، ءدىن جاعىمسىز كورسەتىلگەنىمەن، مولدا-يشاندار ءالى قۋدالانا قويماعان ۋاقىت. وسىنداي ءولارادا قالعان سارىمساق ءبىر مولدامەن جولىققاندا ول «تالاق» ايتىلعان سوڭ، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اجىراسىپ، قايتا قوسىلسا، قايتا نەكە وقىلاتىنىن ايتادى. سارىمساق پەن زىليحا سونىڭ ايتقانىنا كونىپ، «سەن كىمگە تۇرمىسقا شىعاسىڭ؟»، «سەن كىمگە ۇيلەنەسىڭمەن» ءبىراز كۇن وتكىزەدى. ءتۇبى مولدانىڭ ايتقانىن ورىنداپ، ەكەۋى قايتادان نەكە وقىتۋدان ءۇمىتتى. بىراق سول ءۇشىن كۇيەۋى بىرەۋگە ۇيلەنىپ، ايەلى بىرەۋگە تۇرمىسقا شىعىپ، و جاقتان قايتادان «تالاق» الۋى ماسەلەسىءنىڭ كۇردەلى ەكەنىن ويلاپ جاتقان ەشقايسىسى جوق. ءسويتىپ جۇرگەندە ارادا كارىباي بايدىڭ كوزى زىليحاعا ءتۇسىپ، ونى توقال ۇستىنە الۋعا كىسى سالادى.
قۇلقىننىڭ قۇلى – قۇرىمباي
كوپ ۇزاماي «تالاق» سانكتسياسىن شەشەتىن جول تابىلا قالادى. «بالا مولدا» اتالعان ءدىن ادامى ءۇش رەت «تالاق» ايتسا عانا اجىراسۋعا بولادى دەگەن ءپاتۋا بەرەدى. سارىمساق ارينە، وعان قۋانادى. الايدا زىليحا وعان ءبىر ەمەس، ەكى رەت «تالاق» دەگەنىن ەسكە سالادى دا، ءبىر كەشتە كارىباي جاققا اۋىپ جۇرە بەرەدى.
ونى قايتارۋ جولىندا سارىمساق اۋىل ميليتسياسى قۇرىمبايعا جۇگىنەدى. ميليتسيا كارىباي اۋىلىنا سارىمساق ەكەۋى مىنگەسىپ بارىپ، قايتاردا ءوز ءمىنىس اتىنا قوسا اق بوز ات جەتەلەپ قايتادى. ايەلىن قايتارماق بولىپ بارعان سارىمساقتى دا اتقا بايلاپ اكەلەدى. قۇرىمباي تەرگەۋ جۇرگىزىپ، ءىستى كارىبايدىڭ پايداسىنا شەشىپ بەرەدى.
بەسىكتەگى بالاسى باقىت پەن ەس ءبىلىپ قالعان قىزى ۇلپانى سارىمساقتىڭ ءوزى قاراپ، كۇتىپ، سيىر ساۋىپ، تاعدىرىنا كونگەننەن باسقا لاجى بولمايدى.
ءۇمىت ۇشقىنى – داۋاگوي دۇعا
فيلمدە سارىمساقتىڭ قىزى ۇلپانىڭ دۇعاسى ءار كەزدەسكەن قيىندىقتىڭ ءبىر شەشىمءى تۇرىندە كورىنىس تاپقان. ءفيلمنىڭ اسەرلى تۇسىنىڭ ءبىرى دە وسى بولسا كەرەك. اكەسى اۋىرعاندا ول سىرتقا شىعىپ كەتىپ، كوككە قولىن جايىن اللاسىنا جالبارىنادى. ءوزىنىڭ ومىرىنەن اكەسىنە 40 جىل كەسىپ بەرۋدى سۇرايدى. ارتىنشا اكەسى ساۋىعىپ كەتەدى. كوك سيىر كوتەرەم بولىپ قالعان كەزدە وعان دا ءوز ومىرىنەن ەكى جىل كەسىپ بەرۋدى سۇراپ، جالبارىنادى. سوڭىنان كوتەرەم سيىر ورنىنان تۇرادى.
كەيىن كارىباي قوس ءايەل ۇستىنە العان زىليحا دەرتتى بولىپ، باي ودان باس تارتقان سوڭ تۋىسقان اپاسىنا قولىنا كەتەدى. ءال ۇستىندە جاتىپ، ءبىر كەزدە «تالاق» ايتتى دەپ كەتىسكەن كۇيەۋءى سارىمساق پەن بالالارىن كورۋدى ارمان عىلادى. بۇل حابار سارىمساققا جەتىپ، بۇرىنعى ايەلىن ءبىر كورىپ قالۋعا بارادى. سوڭىنان زىليحانى ارقالاپ اۋىلىنا كەلگەن كەزدە شەشەسىنىڭ ولمەلى ءحالىن كورگەن ۇلپا ءوز ءومىرىنىڭ 20 جىلىن اناسىنا قيۋدى سۇراپ، دۇعا قىلادى. الدىڭعى دۇعالار ورىندالعانىمەن، وسى سوڭعى دۇعانىڭ اسەرى قانداي بولعانى كورەرمەن ءۇشىن جۇمباق بولىپ قالادى.
وسى ارالىقتا سارىمساقتىڭ قۇرىمبايدىڭ اۋىل ايەلدەرىنىڭ بىرىنە تيىسكەنىن كورىپ قالۋى، ماستانعان ميليتسيانىڭ ايەل دامبالىن جالاۋلاتىپ، جەلبىرەتىپ ۇستاۋى، ول دامبالدىڭ قىزىل تۋدىڭ ماتاسىنان تىگىلۋى، ونىڭ سوڭى ۋاكىلدىڭ كەلىپ، اۋىل ايەلدەرى دامبالدارىن تەكسەرۋى، اقىر-سوڭىندا سول ايەلدەردى قۋدالاپ، ۋاكىلدىڭ قۇرىمبايدى دا قوسا ايداتۋى سول كەزدەگى شىندىقتىڭ قانداي بولعانىن بىلدىرەدى.
فيلم ۇلپا قىزدىڭ اناسىنا 20 جىل عۇمىر تىلەۋىمەن اياقتالادى. بەيىمبەت ءمايليننىڭ اڭگىمەسىندە زىليحانىڭ وتباسىنا جەتىپ ومىردەن وتكەنى ايتىلسا، فيلمدە شەشىمدى رەجيسسەر كورەرمەن ىرقىنا قالدىرادى.
ۇقپانىڭ دۇعاسى – كينونىڭ ەڭ ءبىر ەموتسيونالدى ەپيزودتارىنىڭ ءبىرى. بۇل تۇپنۇسقاداعى اڭگىمەلەردە جوق، دۇعا – رەجيسەرلىك شەشىم. جانە ۇتىمدى شىققان شەشىم. تۇتاس فيلمدە ءۇش جەردە ايتىلاتىن دۇعا – شاراسىزدىقتىڭ شەگى، ءۇمىتتىڭ باسى. ونىڭ ۇلپانىڭ اۋزىمەن ايتىلۋى، شىنايى دىبىستالۋى ابدەن شارشاعان، توزعان ورتادان وزۋعا ءبىر تالپىنىس سياقتى سەزىلەدى.
سارىمساقتار قوعامى
«تالاق» فيلمىندەگى باس كەيىپكەر – سارىمساق الدىمەن ءوز ارەكەتىنىڭ قۇربانى. كومسومولدار تاپسىرماسىن ورىنداپ، جاي «ويىن ويناپ» جۇرگەنىن ول ايەلىنىڭ الدىندا دالەلدەپ ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. سوڭىنان ايەلى زىليحا ونى اتتاپ ءوتىپ، كارىبايعا تيەدى. بۇل جەردە سارىمساق بالالارىمەن قوسا قۇربان. ادىلدىك ىزدەپ اۋىل ميليتسياسىنا شاعىنعاندا ميليتسيونەر قۇرىمباي كارىبايدان پارا الىپ، سارىمساقتى تاعى دا قۇربان ەتەدى. سايىپ كەلگەندە، سارىمساقتار سول كەزدە سالتانات قۇرعان تۇتاس جۇيەءنىڭ قۇربانى بولادى. بىردە - ءدىننىڭ، بىردە – دىنگە قارسى جۇيەنىڭ ەرەجەسى اراسىنداعى تارتىسقا ۇشىراعان، ەكەۋىنەن دە جاۋاپ تاپپاعان ادامنىڭ ازاپتى كەيپى. ال «ايەل تەڭدىگى» دەپ ۇرانداعانداردىڭ ايەل قۇقىن اياقاستى قىلۋى، فيلمدەگى قىزىل تۋ مەن قىزىل ماتاداعى ۇراندار, ءتىپتى اۋىلنايدى كەڭسەسى قورجىن تام جانىنداعى اعاشتىڭ قىزىلعا بويالۋى ۇرىنشاق ساياسي جۇيەنىڭ سيپاتىن اشا تۇسەدى.
ول سيپات نە ەدى؟
ادامعا ادام دەپ قاراي المايتىن، ادامدى ساياسي جۇيەنىڭ قۇرالىنا اينالدىرعان بيلىك ءوزىن ادىلدىكتىڭ جارشىسى، ايەل قۇقىعىن قورعاۋشى رەتىندە كورسەتتى. وسى بيلىكتىڭ شىن مانىسىندە وسىعان كەراعار ارەكەتى،اپەرباقاندىعى قانشاما تاعدىردى تالكەككە اينالدىردى. سارىمساق – سونىڭ ءبىرى. قاتارداعى قاراپايىم ادام كوپ نارسەنىڭ پارقىنا بارا بەرمەيدى. ۇيىندە اۋرەشىلىك پەن ابىگەردىڭ قوزعاۋشىسىنا اينالعان ول – قوعامدا سالماعى جوق، ءتىپتى ءوزىن-ءوزى قورعاي المايتىن ءالجۋاز كوپتىڭ ءبىرى. مومىن، جۋاس سارىمساق ءتۇبى ايەلىن قايتارىپ، ادىلدىككە قول جەتكىزگەندەي كورىنەدى. بىراق بۇل كەزدە ءبارى دە كەش ەدى. سارىمساقتان كۇرەسكەرلىك تالاپ ەتە المايسىڭ. ويتكەنى ول تاپانشاسىن تارسىلداتقان قوقاڭداعان ۋاكىلدەردىڭ الدىنداعى دارمەنسىز قوعامنىڭ ءبىر مۇشەسى بولاتىن. مۇنداي سارىمساقتار جالعىز ەمەس، مىڭ، ميلليونداپ سانالاتىنى بەلگىلى...
«تالاقتىڭ» توپ جارۋى
تۋىندىداعى باستى رولدەردى بەلگىلى اكتەر ەربولات القوجا جانە جاس اكتەرلار اميرا وماروۆا، ايانا باۋىرجانوۆا سومداعان. دانيار سالاماتتىڭ ۇلتتىق كينو ورتالىعىنىڭ قولداۋىمەن تۇسىرگەن «تالاق» ءفيلمى شانحاي فەستيۆالىنىڭ تولىقمەتراجدى فيلم نوميناتسياسىنىڭ «التىن كۋبوگىن» ءالەمنىڭ ۇزدىك 14 فيلمىنەن اراسىنان وزىپ، جەڭىپ الىپ وتىر. تۋىندىدا زىليحا ءرولىن سومداعان اميرا وماروۆا وسى كينوفەستيۆالدا ۇزدىك اكتريسا دەپ تانىلدى.
شانحاي فەستيۆالى – «ا» ساناتىنا جاتاتىن الەمدەگى ون كينو-فەستيۆالدىڭ ءبىرى. بيىلعى بايقاۋعا 105 ەل مەن ايماقتان 3,7 مىڭنان استام ءوتىنىم تۇسكەن. ىرىكتەۋ پروتسەسىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 50 فيلم بەس نوميناتسيا بويىنشا «التىن كۋبوك» جۇلدەسىن الۋ ءۇشىن تاڭدالعان, ونىڭ 38-ءى الەمدىك پرەمەرا بولعان.«تولىق مەتراجدى كوركەم فيلمدەر» اتالىمى بويىنشا باس جۇلدەگە 14 فيلم، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندىق «تالاق» ءفيلمى دە باق سىناعان.
12 قىركۇيەكتەن باستاپ بۇل فيلم ءوز وتانىندا كورسەتىلە باستايدى.
جانات العاداي
