تەبىرەنىس
كەۋدەمدە كەرەمەت تۇر مىنا مەنىڭ.
«ول نە؟» دەپ، ەلەڭ ەتىپ سۇرار ەلىم.
مەن سوندا اتا جۇرتتىڭ الدىنا كەپ،
ەتەگىن ءوبىپ-ءسۇيىپ قۇلار ەدىم.
بۋلىقپاي ءبىر وزەنگە بارىپ قۇيعان،
بۇل جەردىڭ مەن ءبىر ءمولدىر بۇلاعى ەدىم!
باستاۋىم – وتانىمنىڭ شىعىسىندا،
سويلەسەم، تۇرار ىلعي ءتىل ۇشىندا.
بايلانعام كىندىگىمنەن وسى جەرگە،
شالقىعان شابىتىم دا، ىرىسىم دا.
الاشتىڭ استاناسى – سەمەي بارسام،
تارايعان اشىلادى تىنىسىم دا.
مەن سوندا ماڭايىما قارايلايمىن،
تامىزدىڭ تاڭىنداي بوپ ارايلايمىن.
شىڭدارىن تارباعاتاي ەلەستەتىپ،
بەينەسىن كورىپ تۇرام قابانبايدىڭ.
شىڭعىستاۋ شىم باتىرىپ تەرەڭ ويعا،
زار-مۇڭىن تىڭداتادى ۇلى ابايدىڭ.
الەمدىك اسەم ءاننىڭ اقتانكەرى –
مىناۋ جەر – امىرەنىڭ وسكەن جەرى.
كوك ەرتىس – ۇلى ۇلداردىڭ ومىرىندەي،
كونەرمەس كوك تۇرىكتىڭ كوك بەلبەۋى.
ولەڭگە سىيمايدى بۇل ۇلى شاھار،
وراعان ون عاسىردى وتكەندەرى.
و، سەمەي! اينالايىن مەن اتىڭنان،
مەكەنسىڭ مەرەي ءۇشىن جاراتىلعان!
قازاقتىڭ ارمان، جىرىن، زاڭعارلىعىن
بەينەلەپ تۇر عوي بۇگىن دارا تۇلعاڭ.
كەستەسىن كەمەل ويدىڭ كەسكىندەۋمەن،
كەلگەنسىڭ دانالىقتىڭ ءزاۋ-زاتىنان!
كەۋدەمنەن توگىلدىرىپ كۇي بۇلاعىن،
كوزىمە كوك نۇرىڭدى سيدىرامىن.
شىرقاعان شىمىرلاتىپ كۇمىس كومەي،
وزىڭە ارناپ ايتار ءمولدىر ءانىن.
قاينارسىڭ قايناپ جاتقان بۋىرقانىپ،
وزىڭنەن ءورىپ شىعىپ مىڭ بۇلاعىڭ!..
جالتىلداپ جانارىمدا جاسىل عالام،
كەۋدەمدە كەرەمەت تۇر لاپىلداعان!
اتاعى سەمەيىمنىڭ شىرقاپ كوككە،
التىن اي، كۇمىس كۇنگە جاقىنداعان.
بۇل بىزگە مۇحيتتان دا ۇلكەن مۇرا،
القىنباي اسىپ كەلگەن عاسىرلاردان.
سەرپىلىپ سەزىم، ويىم، تولعاعاندا،
كىم ءبىلسىن، قىران بولىپ قومدانام با؟!
جاڭىلىپ، جاڭساق باسىپ كەتپەس پە ەكەم –
سوزبەنەن سەمەي سىرىن سومداعاندا؟
باستايىن ەڭ العاشقى كىرپىشىنەن،
تاريحىن بۇل شاھاردىڭ قوزعاعاندا.
قيماقيا
شىرعالاڭ، شىم-شىتىرىق تاريح دەگەن،
جارىسار جىلدار زۋلاپ جارىقپەنەن.
ءومىردىڭ ءوتىپ كەتكەن ءبارى وزەكتەس –
ۇلىسپەن، ۇلتپەنەن، حالىقپەنەن.
تىرشىلىك جەرمەن بىرگە دوڭگەلەگەن،
تاريحىن ۋاقىت قانا تەرمەلەگەن.
ورنىنان ورمان بولىپ قاۋلاپ شىققان –
وسىدان مىڭ جىل بۇرىن ولگەن ەمەن.
زاماندى ماڭگىلىك دەپ ايتا الار كىم؟
كونەنىڭ كوزدەرىنەن بايقالار مۇڭ.
ءبىر اۋلەت ءبىر ەل بولىپ وتىرسا دا،
ورنى جوق كەيبىر ۇلكەن تايپالاردىڭ.
پارمەنى بولماسا ەگەر كوسەمدەردىڭ،
وركەندەپ ۇرپاقتارى وسەر مە ەلدىڭ؟!
قادالىپ قازسا ءتۇبى تىم تەرەڭدە –
قازىرگى تۇرعان ءتىرى مەكەندەردىڭ.
تۇراعى ەرتەدە وتكەن دانالاردىڭ –
جەر بولىپ ورنى جاتىر قالالاردىڭ.
گۇلدەنگەن وركەنيەت بەلگىلەرىن
سول كەزگى بەينەسىندەي تابا الار كىم؟
بار عىلىم دايىن بولسا باستاسۋعا،
داۋىرلەر بەيىمدەلەر استاسۋعا.
كونەرگەن كەنتتەردى كەۋلەي بەرسە،
ءتۇبىرى تىرەلەدى تاس عاسىرعا.
بەلگىلى بولسا دا اتى كونە قالا،
تاپتىرماي ءتۇپ تاريحى جوعالا ما؟
ءوزىمىز بىلگەن كەزدەن كەسىپ، ءپىشىپ،
تىزگىندى تەز تارتامىز نەگە عانا؟!
تۇرپاتىن قالاسىنىڭ تانىپ تۇرار –
تاريحىن تەرەڭدەگى حالىق سۇرار.
مىسالى، سەمەي دەگەن ءبىر قالانى –
مىڭ جاسقا كەلگەن دەيدى تاريحشىلار.
ەسكەرمەي ەسكىلىگىن، تەرەڭىن دە،
توقتايمىز بەرگى جاقتىڭ كەمەرىندە.
وتارلاپ العان ەلدىڭ ءسوزىن ءجون دەپ،
باس ءيىپ، كونۋ كەرەك نەگە بىزگە؟!
اتاعى الىس كەتكەن وسى مەكەن –
الاشتىڭ بەدەلى مەن بەتىنە تەڭ.
بۇگىننىڭ ايتۋىنشا نىقتاپ، نۇسقاپ –
ءۇش ءجۇز جىل جاساپ سەمەي وتىر ەكەن.
تۇرمايدى تاريح بىراق ايتپاي دەرەك،
اشايىق اقيقاتتى ناقتى ايگىلەپ.
سەمەيدىڭ مىڭ جىلدىعىن ايتۋ ءۇشىن –
الدىمەن قيماقتاردان باستاۋ كەرەك.
التايدى قيماق ەلى قونىس ەتكەن،
ەرتىستىڭ قوس جاعاسىن ءورىس ەتكەن.
سىتىلىپ باتىس تۇرىك قاعانىنان،
وزىنە جەر ىزدەگەن توڭىرەكتەن.
ويانىپ، ويلانادى، سايلانادى،
ەرتىستىڭ ورتا تۇسىن جايلاپ الدى.
الاكول، جەتىسۋدىڭ باتىسىن اپ،
ءبىر ۇلكەن ەل بولۋعا اينالادى.
ىدىراپ باتىس تۇرىك قاعاندىعى،
ورنىنا كەلدى تۇركەش قاعاندىعى.
جويىلىپ بۇل كەزدە ۇيعىر قاعاناتى،
تىرلىگىن ءبىر عاسىرلىق ءتامام قىلدى.
سىلكىنەر ۋاقىت كەلدى قيماقتارعا،
قولىنا قارۋ ۇستاپ، ءمىندى اتقا دا.
باسىنا وردا تىگىپ، تاق تۇرعىزىپ،
ءبىر جەكە قاعانات بوپ تۇرماق دارا.
قادامى العا قاراي قارىشتاپتى،
الارىن دەر كەزىندە الىپ قاپتى.
عاسىردىڭ سەگىزىنشى ورتاسىندا –
قيماقتىڭ قاعاناتى قالىپتاستى.
بايتاعى – كەڭ دالانىڭ ءور ءتوسى ەدى،
بايسالى – اسقار تاۋدىڭ وركەشى ەدى.
ءبىر شەتى – بيىك جوڭعار الاتاۋى،
ءبىر شەتى – كوك ەرتىستىڭ ورتا شەنى.
قۇرامى قاعاناتتىڭ جەتى تايپا،
لاۋلادى قيماقتاردىڭ وتى قايتا،
باتىسى جەتتى ورالدىڭ وڭ تۇسىنا،
ۇلكەيدى اۋماعى دا وسىلايشا.
تايپالار – ەيمۇر، يەماك، تاتار، قىپشاق.
باياندۇر، لانىكالار جانە اجيمات.
قىپشاقتار بيلىكتى الىپ قويعانىنشا،
ءۇش عاسىر ءومىر ءسۇردى بۇل قاعانات.
قيماقتار تاڭداندىرىپ توڭىرەكتى،
ون التى قالا سالدى، ەگىن ەكتى.
ايباتتى استاناسى – قيماقيا،
سالىنعان جەتى ساراي قۇدىرەتتى.
ەلىنىڭ ەمەن-جارقىن تىرلىگى ءۇشىن،
جاساعان قاعان عاجاپ بۇل ءبىر ءىسىن.
تۇرپاتتى تۇرعىزىلعان جەتى ساراي –
سالىنعان جەتى تايپا بىرلىگى ءۇشىن.
اسسام دەپ باسقا ساراي، وردالاردان،
قيماقتار ساۋلەت ءسانىن قولدانا العان.
انىعى – اتى ايگىلى قيماقيا
قازىرگى سەمەي تۇرعان جەردە بولعان!
وزگەگە ۇلگى بولدى، ءونىپ تە ءوستى،
سان سوعىس ەلىن، جەرىن كۇڭىرەنتتى.
تاعىنان تايعاننان سوڭ قيماق ەلى،
تۇتاستاي قىپشاقتارعا ءسىڭىپ كەتتى.
كىم سويلەر جوق نارسەنى الىپ كوكتەن،
كىم جازار جالعان ءسوزدى زەرىكپەستەن.
ونىنشى عاسىرلاردا-اق تاريحشىلار،
قالاسىن قيماقيا جازىپ كەتكەن.
ارينە، دەرەكپەن وي قوزعالادى،
دايەكسىز، ءدامسىز سوزدەن سول باعالى.
ايتقاندا قيماقيا جايلى اڭگىمە،
قاشاندا جەتى ساراي ءسوز بولادى.
بىلىنەر ەل تاريحى وكشە ىزىنەن،
بىلىنەر جەر تاريحى وتكەنىمەن.
قالانىڭ تۇرعان ورنى – تۇتاس تاريح،
كەيىننەن اتى وزگەرىپ كەتكەنىمەن.
جەتى شاتىر – دورجىنكيت
قازاققا قالماق دەگەن اتا دۇشپان،
جاۋلاسىپ، جان بەرىسىپ، باس الىسقان.
ءبىر جارىم عاسىردان دا استام ۋاقىت،
ءبىر ءبىرىن كەزەك جەڭىپ، قاسارىسقان.
بويىندا بەس قارۋىن ازدەكتەگەن –
ويراتتىڭ ءبىر بۇتاعى قالماق دەگەن.
ءبولىنىپ باتىس ويرات، شىعىس ويرات،
قىرقىسىپ، ءبىر-بىرىنە جەر جەتپەگەن.
بۇلاردى بۇلعاق تاعدىر اداستىردى،
ۇيالاس توبەتتەردەي تالاستىردى.
موڭعولدىڭ باتىسىندا – قالماق-ويرات
جوشىنىڭ ۇلىسىنا قاراپ تۇردى.
ويراتتىڭ ۇدەسە دە كەسەلدەرى،
ەل تۋىن ەرلەر شىقتى كوتەرگەلى.
موڭعولدىڭ جەرىن تۇتاس بىرىكتىردى –
توعون مەن ەسەن دەگەن كوسەمدەرى.
تاعدىرى تەرىس جاققا بۇرىپ اكەپ،
امال نە، ىسكە اسپادى بۇل ارەكەت!
ويراتتار تىككەن وردا بىت-شىت بولىپ،
قۇلادى جاڭا تۋعان مەملەكەت.
تاعى دا باتىس، شىعىس قاق ءبولىندى،
جاۋلاسىپ ءبىر-بىرىنە جات كورىندى.
قىرقىستى، قان جوسا ەتتى موڭعول جەرىن،
بىرەۋى بىرەۋىنە بوكتەرىلدى.
موڭعولدىڭ شىعىسىنان ەنتەلەگەن –
ويراتتىڭ ءبىر تايپاسى «قالقا» دەگەن.
قالماقتى قۋىپ شىعىپ، قونىسىنان،
الاستاپ، اتا جاۋداي جەلكەلەگەن.
قالماقتار قىر ارقاسىن توسا بەردى،
بەتكە الىپ باتىس جاقتى، بوسا بەردى.
قازاقتىڭ قولتىعىنا ەنگەن ساتتە،
جاۋلىعى ىشكە بۇككەن قوسا كەلدى.
ەر قازاق ەڭكەيگەندى ەڭسەلى ەتەر،
جەتىمدى جەبەي جۇرسە، وركەنى وسەر.
قاڭعىعان قالماقتارعا قونىس بەرىپ،
كىرگىزدى قول استىنا حان تاۋەكەل.
وسى حان وڭ ىستەردى باستاعان كوپ،
قالماقتى قاعىپ بەتتەن، جاسقاعان جوق.
حان بولدى قالماقتارعا سول ءبىر كەزدە –
بالاسى تاۋەكەلدىڭ شاحماعامبەت.
بىرىكتى ءتورت تايپاسى ويراتتاردىڭ،
قازاقتىڭ ورداسىنا ويلاتقان مۇڭ.
كۇن سايىن كەۋدەلەندى، ىرگەلەندى،
مەكەندەپ تاۋ جاقتارىن، وي جاقتارىن.
زورايدى زورعا جەتكەن زارلاۋىقتار،
كىرمە مەن كەلىمسەكتەن زور قاۋىپ بار.
شىعىسىن تارباعاتاي جايلاپ الدى –
ويراتتىڭ ءبىر تايپاسى – تورعاۋىتتار.
باسىنان كەشكەن قاندى سوعىستاردى –
دوربىتتەر مىقتى ماقسات كوپ ۇستاندى.
زايساننان تومەن قاراي قۇلاش سوزىپ،
ەرتىستىڭ قوس جاعاسىن قونىستاندى.
تاعى دا ءبىر تايپاسى شورىس دەگەن –
شىنىققان شايقاسپەنەن، ۇرىسپەنەن.
ىلەنىڭ باسقى جاعىن يەلەندى –
جاپقانداي جاسىل ايماق پۇلىشپەنەن.
قالماققا قوندى باقىت وسى ۋاقتار،
تىم جايلى مال مەن جانعا مول شۋاق بار.
ماڭىنان ءۇرىمجىنىڭ ورىن تاپتى –
قوي ايداپ، جىلقى باققان قوشۋىتتار.
ۇمىتىپ ءبىراز ۋاقىت دۇربەلەڭدى،
ويراتتار وسىلايشا ىرگەلەندى.
ۇدەدى جىلدان جىلعا بايلىعى دا،
بەينەسى ەلگە ۇقساعان تۇرگە دە ەندى.
سابات جەر، سالقىن جايلاۋ، سايالى جاي،
ماڭقيعان مالى سەمىز، ادامى باي –
ويراتتىڭ تايپالارىن بىرىكتىردى –
شورىستان شىققان دانا حاراحۋلاي.
تويتاردى ول موعولستان حاندارىن دا،
قالقانىڭ التان حانداي زاڭعارىن دا.
بۇدان سوڭ قاھار جيىپ، قاباق ءتۇيىپ.
جاۋ ىزدەپ قاراي بەردى جان-جاعىنا.
بالاسى حاراحۋلاي باتۋر دەگەن،
ول داعى جىگىت بولدى اقىلدى ەرەن.
كۇشەيتىپ ويرات ەلىن ودان سايىن،
شەندەستى الىسپەنەن جاقىنمەنەن.
ۇيىتىپ، ۇيىستىرىپ بار ماڭايىن،
دامىتتى ساياساتىن ءار كۇن سايىن.
جەرىندە تارباعاتاي – ۋلان-بۋرا،
وتكىزدى ول ويراتتاردىڭ قۇرىلتايىن.
سول كەزدە قابىلدانىپ زاڭدارى دا،
جەتىپتى باتۋر تايشى ارمانىنا،
ەل بولىپ ويرات – موڭعول تايپالارى،
اتالدى وسى باستان جوڭعاريا.
قونتايشى – بۇل وداقتىڭ باستى ادامى،
موينىندا ەلدىڭ قامى، تاق تالابى.
ۇلىعى تايشى، نويان، جايساڭ دەگەن –
بۇلجىتپاي بۇيرىعىن اتقارادى.
ەر باتۋر قونتايشى بوپ قومدانادى،
قارۋىن قازاققا ارناپ قولعا الادى.
ءۇش رەت شايقاسسا دا، جولى بولماي،
ءوزى ءولدى، ورىندالماي بولجاعانى.
ورنىنا سەنگەن كەلدى – مۇراگەرى،
الدىنان باقتالاستار شىعا كەلدى.
سولارمەن ءبىر شايقاستا جازىم بولىپ،
جەتپەستەن ماقساتىنا قۇلاپ ەدى.
جوڭعاردىڭ بۇلتتانىپ اشىق كۇنى،
اكەلدى تاققا حالدان بۇشۇقتىنى.
سوعىسىپ چيڭ ەلىمەن قايتا-قايتا،
ونىڭ دا كۇنى اقىرى باتىپ تىندى.
حالدان بۇشۇقتى 1697 جىلى بۇل دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن، قازاق دالاسى ءۇشىن قاپ-قارا تۇنەك، قان ارالاس قاسىرەت بولىپ جاراتىلعان سۋان رابدان جوڭعار ەلىنىڭ قونتايشىسى بولىپ، ىزالى ارىستانداي ماڭايىنا ىزعار شاشىپ، تاققا وتىردى. ونىڭ ىزالى، اشۋلى بولاتىن سەبەبى – وزىنەن بۇرىنعى حالدان بۇشۇقتى قاراتاۋ ءوڭىرى مەن سىرداريانىڭ بويىنداعى قازاقتارعا بىرنەشە رەت شابۋىل جاساسا دا، ءبىر-ەكى رەت قانا جەڭىسكە جەتكەنى بولماسا، قايتا-قايتا مايىرىلىپ، تويتارىلا بەرگەن ەدى. سۋان رابدان جوڭعارلاردىڭ جىبەرگەن سول ەسەلەرىن قايتارىپ قانا قويماي، بۇكىل قازاق جەرىن باسىپ-شانشىپ، قيراتىپ، ورتەپ، تۇگەلدەي جاۋلاپ الماققا بەلىن بەكەم بۋدى.
ول شىڭعىس حانعا دەيىن عۇندار مەن كوك تۇرىكتەردىڭ، ودان بەرى قىپشاقتاردىڭ، نايمان مەن كەرەيلەردىڭ مەكەنى بولعان شۇيگىن جەرلەردى جايلاپ وتىرسا دا، بۇل ايماق وزىنە تىم از كورىندى.
سۋان رابدان سىرتقى ساياسات قانا ەمەس، ىشكى ساياساتقا دا تەرەڭ ءمان بەرىپ، قاراماعىنداعى حالىقتى بۋددا ءدىنىنىڭ بۇعاۋىمەن تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن، XVI عاسىردىڭ باسىندا، قازاق ورداسىنا قالماقتاردىڭ باعىنىپ تۇرعان ۋاقىتىندا سالىنعان بۇدحانالارى مەن عيباداتحانالارى بار بەكىنىستەر مەن قورعانداردى ءتيىمدى تۇردە پايدالانۋعا تىرىستى. سولاردىڭ ءبىرى – قازىرگى سەمەي قالاسىنىڭ باتىس جاعىنداعى، ەرتىس وزەنىنىڭ وڭ جاعاسىنداعى دوڭەستەۋ جەردە سالىنعان قالا.
تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ ايتۋى بويىنشا، 1600-جىلى قالانعان بۇل قالانىڭ اتى دورجىنكيت ەكەن. بۇلاي اتالۋ سەبەبى – قالانى سالدىرعان ادام – ەرتىس بويىن جايلاپ وتىرعان دوربىتتەردىڭ ءپىرادار لاماسى دورجىن اسما تارحان. («كيت (كيتە)» دەگەن ءسوز وتە ۇلكەن، كەشەندى بۇدحانا دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى).
قالاعا ەرەكشە ءسان بەرىپ تۇرعان، وزدەرىنە بۇرىننان ەتەنە جەتى سارايدىڭ كۇمبەزدەرى قاتارلاسا تىگىلگەن جەتى شاتىرعا ۇقساپ تۇرعان سوڭ – قازاقتار مۇنى دورجىنكيت دەمەي، جەتىشاتىر دەپ اتاپ كەتكەن.
وسى تۇستا ايتا كەتۋ كەرەك، قازىر وسكەمەننەن الپىس شاقىرىم جەردە قالبا تاۋىنىڭ ەتەگىمەن اعىپ جاتقان سىبە وزەنىنىڭ جاعاسىندا تۇرعان ابىلايكيت بۇدحاناسى – دورجىنكيتتەن جارتى عاسىردان استام ۋاقىتتان كەيىن قالماق بيلەۋشىسى ابىلاي تايشىنىڭ پارمەنىمەن سالىنعان قامال.
سەمەي – سەميپالات
ءبىر كۇدىك تۇرعانداي بوپ ءار تاڭىندا،
قامىقتى قازاق قاۋىپ سارساڭىندا.
جوندانعان جوڭعار ەلى تونگەن سايىن،
تۇرعانداي ءبىر اپاتتىڭ قارساڭىندا.
كەزىندە توز-توز بولىپ ىدىراعان –
قالماقتىڭ قارا دۇلەي ءتۇرى جامان.
بۇرىمى شوقپارداي بوپ، ءتىسىن قايراپ،
بەينە ءبىر شىققان جىنداي قۇمىرادان.
قازاققا قۇت تاراتقان قادامدارى –
حان تاۋكە قاۋىپتەندى، الاڭدادى.
قالاي دا ەل ىرگەسىن تىنشىتام دەپ،
ون ويلاپ، توعىز تولعاپ امالدادى.
جۇرت قوي دەپ قالماقتاردى ساعى سىنعان،
كەزىندە تاۋەكەل حان جەر ۇسىنعان.
سول قالماق شابۋعا ەندى دايىن وتىر،
ەستىگەن ەل شوشىنار دابىسىنان.
حان تاۋكە ەلدىڭ ءسۇرتىپ قاندى جاسىن،
ارنادى بەيبىت ىسكە بار مۇراتىن.
سوعىسسىز، بەيبىت، تىنىش جول دەپ ءبىلدى ول –
قازاقتى قابىرعالى ەل قىلاتىن.
ەشقاشان جەتكىزبەگەن سوعىس باققا،
كەرىسپەي، كەلىسىممەن ءورىس تاپسا.
«سۇيەنسەم ۇلكەن ەلگە ءجون بولار» دەپ،
اقىرى، ەلشى سالدى ورىس جاققا.
بۇل ءساتتى ورىستار دا، ءسىرا، كۇتتى،
ءسىبىردىڭ باس تورەسى قۇپ الىپتى.
ءبىرىنشى پەتر پاتشا: «ازياعا
ەندى مەن قاقپا اشام» دەپ، قۋانىپتى.
ءدۇبىرى سىلكىندىرىپ ەل مەن جەردى،
رەسەي بۇل ۋاقىتتا الدەنگەن-ءدى.
«قامالدار سالىنسىن – دەپ – ەرتىس بويلاپ» –
پاتشاسى ءبىر ەرەكشە پارمەن بەردى.
نامىستى، نۇرلى اقىلدى، نار دەنەلى –
ءبىرىنشى پەتر پاتشا زاڭعار ەدى.
وسىنىڭ ارقاسىندا ورىس ورلەپ،
اتاعىن يمپەريا العان ەدى.
سالىندى قاتار-قاتار بەكىنىستەر،
بۇلجىماس بۇيرىق پەن كەسىمدى ىستەر.
حان تاۋكە كەلىسسە دە، تىم ساقتاندى –
ورىستار اكەلەر دەپ وكىنىش، شەر.
تۇرعاندا ءتونىپ دۇشپان، قىسىپ زامان،
قازاقتى قاعابەرىس كۇتىپتى اران.
قۇرىلعان قاقپان ەمەس، ور بوپ شىقتى –
پەتردىڭ ساياساتى مىسىق تابان.
رەسەي نىقتاپ باستى تىڭ قادامعا،
بەكىنىس – باستى قۇرىلىس سول زاماندا.
بار ءبىر جەر قاراعايلى، قالىڭ نۋلى –
زايساننان ەرتىس تومەن قۇلداعاندا.
ورىستار وسى جەرگە جەتىپتى اقىر،
قاپتاپ كەپ قاراعايىن كەسىپ جاتىر.
كۇن ساناپ كوتەرىلدى جاڭا قۇرلىس،
جانىنان جوڭعار قامال – جەتىشاتىر.
اتاندار الدىرىلدى ارتتىرۋعا،
وگىزدەر اۋىر جۇكتى تارتتىرۋعا.
قۇرلىسى بۇل قامالدىڭ وڭاي تيمەي،
سوزىلدى تەر شۇبىرتىپ التى جىلعا.
ىسكە استى وسىلايشا سەنىم، تالاپ،
ۇكىمەت قابىلدادى ءبارىن ساناپ.
قامالعا ات قويامىز دەگەن كەزدە،
اتالدى جەتىشاتىر – سەميپالات.
جانىنا جولاپ كەتسە قىر قازاعى،
بەكىنىس قىرلانادى، سۇرلانادى.
قازاقتار «جەتى شاتىر» دەپ اتاماي،
«سەمەي» دەپ اتاپ كەتتى بۇل قالانى.
كەزدە دە قالا بولىپ تۇلعالانعان،
تۇسپەدى وسى اتاۋى ءبىر نازاردان.
بىرەۋلەر «سەمەي» دەگەن جاي ءسوز دەيدى –
ورىستار قويعان اتتان بۇرمالانعان.
تاڭ قالار اركىم بۇعان ايران-اسىر،
جاسىرىن تۇرعانداي بوپ ازعانا سىر.
سەمەيدەن ءبىر قوزى كوش تۇرعان اناۋ –
سەمەيتاۋ تىم ارىدەن كەلە جاتىر؟
ءار جەردىڭ، ءار تاۋدىڭ دا اتى بولعان،
بۇل شىندىق كوكەيلەردە جاتىپ العان.
تاۋ اتى قالا اتىمەن اتالا ما،
ات قويىپ ايىرماي ما زاتىن ادام؟!
ات قويماي قالماس قازاق، جاڭىلماسا،
ءار اتاۋ تۇرار جەردىڭ ءمانىن دە اشا.
اتاۋسىز قالار ما ەدى بۇل شوعىر تاۋ،
ءبىر قالا سەمەي دەگەن سالىنباسا؟!
قالا اتى تاۋ اتىنان تومەن تۇرار،
جەردى ايتساق، اۋماق پەنەن كولەم تۇرار.
كىم ءبىلسىن، وسى قالا تۇرعان ايماق –
بۇرىڭعى زامانداردان سەمەي شىعار!
ەجەلدەن سەمەي جەردىڭ تورەسى ەدى،
سىرعىعان سان تايپانىڭ سورەسى ەدى.
«كيەلى مەكەن» دەگەن ماعىناسى –
بۇل «سەمەي» – سارى ۇيعىردىڭ كونە ءسوزى.
شىعىس تۇرىك قاعاندىعى قوجىراپ تۇرعان كەزدەردە ورتالىق ازيانىڭ شىعىس بولىگىندەگى توعىز وعىز، ون ۇيعىر تايپالارى وداق قۇرىپ، دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا تالپىنعاندىقتان، قاعاناتقا قارسى شىقتى. بۇل وداق جىلدار بويى قايتا-قايتا شابۋىل جاساپ، اقىرىندا، VIII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە شىعىس تۇرىك قاعاندىعىن قۇلاتىپ، ونىڭ ورنىنا ۇيعىر قاعاندىعى دەپ اتالاتىن جاڭا مەملەكەت ورناتتى.
سەلەنگا، ورحون، تولا وزەندەرىنىڭ بويىن جايلاعان بۇل قاعاندىق ءبىر عاسىرعا جەتەر-جەتپەس قانا ءومىر ءسۇرىپ (745-840), بيلىككە تالاسۋدان، ءوزارا قىرقىسۋدان ابدەن السىرەگەن كەزىندە، ەنەساي قىرعىزدارى بۇل مەملەكەتتى قۇلاتىپ تىندى.
شاپقىنشىلىققا ۇشىراعان ۇيعىرلاردىڭ ۇلكەن بولىگى التاي مەن تارباعاتاي ايماعىنا، شىعىس تۇركىستان مەن گانسۋ ولكەلەرىنە قاراي توڭكەرىلىپ، جەرگىلىكتى تايپالاردىڭ اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتتى. ۇيعىر قاعاندىعىنان مۇرا بولىپ ونىڭ جازۋى ء(الىپبيى) عانا قالدى. بۇل جازۋدى نايمان مەملەكەتى ءوز جازۋى رەتىندە يەمدەندى. شىڭعىس حان نايمانداردى جاۋلاپ العاننان كەيىن، ۇيعىر جازۋىن مەملەكەت ىستەرىن جۇرگىزۋگە پايدالانىپ، جويىلىپ كەتۋدەن امان ساقتاپ قالدى.
موڭعوليا بۇل جازۋدى وسى كۇنگە دەيىن پايدالانىپ كەلەدى.
تارباعاتايعا اۋىپ كەلگەن ۇيعىرلاردىڭ قازىرگى سەمەي جەرىندە ءبىر تالاي ۋاقىت تۇراقتاپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. «كيەلى مەكەن» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن «سەمەي» اتاۋىنىڭ سول كەزدەردە پايدا بولعانىنا سەنگىمىز كەلەدى. ويتكەنى، تاريحي كەزەڭدەرگە بايلانىستى «بارقىتبەل» تارباعاتاي بولىپ، «نايمان-كۇرە» شىڭعىستاۋ بولىپ وزگەرىپ كەتكەنى وزىمىزگە ايان عوي.
بەكىنىس قالا بولدى قورعانى بار.
جان-جاقتان جاپىرلاسىپ ەل دە اعىلار.
جازيرا – كوك ەرتىستىڭ سولتۇستىگى،
وڭىندا قاراعايلى ورمانى بار.
قاقپاسى قاھار توگىپ بەدەرلەنگەن،
ءىشى – دۋ، سىرتى سىزداپ، بەزەرگەنمەن.
قوقيعان قوس زەڭبىرەك ۇڭىرەيىپ،
ورىستى تانىتىپ تۇر كەمەلدەنگەن.
قابارىپ، قارس ءتۇيىلىپ قاباقتارى،
قاز مويىن ات ءمىنىپتى كازاكتارى.
شوشايىپ مىلتىقتارى يىعىندا،
قىلىشى بەلدەرىندە سالاقتاۋلى.
وسىلار ورىس ءۇشىن وتاندى ۇستار،
كورسەتپەس بوسبەلبەۋلىك، بوساڭدىقتار.
كەپ جاتتى قالماقتارمەن قاباتتاسىپ،
ساۋداگەر بۇقارلىقتار، قوقاندىقتار.
قىزىعىپ، تۇزەمدىكتەر ءمان بەرسە دەپ،
سەمەيگە اكەلىنگەن ءار نارسە كوپ.
بازارعا سالىناتىن مال ماتالىپ،
قالانىڭ ماڭى كەتتى جارمەڭكە بوپ.
ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىن باسىپ ءدۇبىر،
سەمەيگە مالىن ايداپ اسىقتى قىر.
ساۋدانى جونگە سالىپ كەدەن تۇردى،
باعىنعان گۋبەرنياعا باتىس – ءسىبىر.
يامىشەۆ كەدەنى بۇل – ءبىر جاڭالىق،
اقىسىن ساۋداگەردەن تۇرعان الىپ.
وتكىزىپ تاۋارلاردى رەتىمەن،
تۇرمايتىن بولدى سىرتتا مال قامالىپ.
مەكەندەپ ماڭايداعى شۇراتتاردى،
كوك ەرتىس كەلىمسەككە ۇناپ قالدى.
سەمەيگە، ورىستارمەن قولتىقتاسىپ،
ءۇي سالىپ، تاتارلار دا تۇراقتاندى.
تاتاردىڭ ۇقساعان سوڭ ءتۇرى ورىسقا،
ىلەسىپ كەلگەن سىندى بۇل قونىسقا.
قازاقتار قاراپ تۇرسا، ءسوزى ۇعىمدى،
جاقسى عوي كەلىمسەكتىڭ ءتىلىن ۇقسا.
تاتارلار تۇركىلىك ەل تۋمىسىندا.
تاعدىرى تايعاق بولىپ، تۇردى سىندا.
جارتىلاي كوشپەندىلىك ءومىر سۇرگەن –
بايقالدىڭ وڭ جاعالاۋ، شىعىسىندا.
شىڭعىس حان بۇلاردى دا دال-دۇل ەتكەن،
اڭىراپ، وسكەن جەردەن ماڭگى كەتكەن.
بايقالدىڭ تۇنىعىنان ءبىر-ءبىر ۇرتتاپ،
كولدەتىپ كوزدىڭ جاسىن مولدىرەتكەن.
ءوتتى ولار ەۋروپا اۋماعىنا،
قاپقازدىڭ بيىك-بيىك تاۋلارىنا.
تۇراقتاپ ەدىل بويىن قالدى سونسوڭ،
تىرپ ەتپەي التىن وردا قارماعىندا.
بايلامدى بولماعان سوڭ جەرلەرى دە،
تارادى ورتا ازيا ەلدەرىنە.
سولاردىڭ سونارلاعان ۇرپاقتارى –
سەمەيگە مەكەن ىزدەپ كەلگەنى دە.
وسقىرىپ و جاعىنا، بۇ جاعىنا،
جايلاسىپ جاتتى بۇلار تۇراعىنا.
وزىنەن تومەن تۇتىپ قىر قازاعىن،
تۇشتيار شاپانىنا، تىماعىنا.
كورشى بوپ ءبىر-بىرىمەن ورىس، تاتار،
سەمەيلىك – جەرلەس بولىپ قونىستاسار.
«تۇزەمدىك»، «جابايى» دەپ قازاقتاردى،
تۇيەسىن انادايدان كورىپ قاشار.
قازاققا قايعى ءتونىپ قاسىرەتتى،
رەسسەي بەلدەن باسىپ، وكىم ەتتى.
سەمەيدىڭ ىرگە تاسى قالانعالى –
وتىز بەس، قىرىق جىلداي ۋاقىت ءوتتى.
«سلوبوتكالار»*
ەرتىستىڭ وڭ جاعاسى قالا بولىپ،
كوپ ۇيلەر وزەن بويلاپ بارادى ءورىپ.
قۇرىلدى پوليتسيا باسقارماسى،
بۇل حالىق وتىرسىن دەپ شارا كورىپ.
تىلەۋىن بەرگەندەي بوپ كوكتەن، وسى،
ورىستىڭ ءورشي بەردى كوپ دامەسى.
ۋەزدىك قالا بولدى سەمەي ەندى –
جىلىندا مىڭ جەتى ءجۇز سەكسەن ەكى.
شىعاردى كەڭ ورىسكە بۇل اتاعى،
كوزدەرى ورىستاردىڭ نۇر اتادى.
قالانىڭ كوركەيۋىن، دامۋىن دا –
بارلىعى جاقسى كورىپ، ۇناتادى.
سەمەيدىڭ دابىسى مەن ارتادى ءۇنى،
جىل سايىن زورايادى مول قارىمى.
سالىنىپ ساراي سىندى ەڭسەلى ۇيلەر،
ورنادى «اكىمشىلىك ورتالىعى».
بۇل ايماق سالتاناتتى، تىم شىرايلى،
ەسىگى كەڭسەلەردىڭ تىنشىمايدى.
شەندەنگەن پاۋەسكەلى شەنەۋنىكتەر
ۇمىتىپ كەتكەن سىندى ءبىر قۇدايدى.
ءبىر ۇلىق ءبىر بايقۇستى سىناپ تۇرار،
سىنالعان سولبىرەيىپ شىداپ تۇرار.
كەڭسەنى كولەڭكەلەپ وتىرعانى –
زارىققان بورىكتىلەر، تىماقتىلار.
قاپتاعان اعاش ۇيلەر بۇل الاپتا،
اۋلاسى اينالعانداي گۇل اباتقا.
ەكىنشى ءبىر اۋماعى بۇل قالانىڭ –
اتالعان «كازاچيا سلوبودكا».
ەنتەلەپ ورىسى بار، كازاگى بار.
قازاقتىڭ ازا بويىن قازا قىلار.
كوپ كەيىن «كازاچيا» «زاتون» بولدى،
قايىققا مىنۋگە ەلدىڭ ءبارى اعىلار.
وسى تۇس ارعى بەتكە جول اشادى،
سالشى مەن قايىقشىعا قول اسادى.
قازاقتار بۇل ارانى «زاتون» دەمەي،
ەجەلدەن «قايىق اۋزى» دەپ اتادى.
ءۇشىنشى «سلوبودكا» – تاتاردىكى،
ۇيلەرىن ۇيلەستىرىپ قاتار عىپتى.
بۇل اۋماق كەيىنىرەك ءسال وزگەرىپ،
«تاتارسكي كراي» دەپ اتالىپتى.
تاعى ءبىر سلوبودكا بولدى پايدا،
قازاقتار كەلدى ساۋلاپ ورىن، جايعا.
«تاراقتى» دەپ اتالدى مۇنىڭ اتى –
كەلگەن سوڭ تاراقتىلار بەلىن بايلاپ.
وسىلار قالا بولدى وڭ جاعىندا،
تۇزەلدى ءساندى قالا، ءماندى قالا.
مايلانىپ اۋىزدارى قىر مالىمەن،
كەرىلىپ كەلىمسەكتەر ماۋجىراۋدا.
جاتقان جوق سول جاقتاعى جاعا بوسقا،
ايىبى – قارايتىنى دالا جاققا.
مۇندا دا ازىن-شاعىن ەل جينالىپ،
اتالدى «زارەچنايا سلوبودكا».
بۇل جاققا ساۋداگەر مەن مال اعىلار،
قارسى الىپ كەرۋەن ساراي تۇرا قالار.
تاۋاردى ايىرباسقا سالاتۇعىن –
«مەنوۆىي دۆور» دەگەن بازارى بار.
قىتايدان كەلگەن كەرۋەن اۋەل باستا،
سونان سوڭ وزبەك كەلدى بۇل اۋماققا.
قازاقتىڭ تەرى-تەرسەك، ءجۇن، مالىنا
سالادى تاۋارلارىن ايىرباسقا.
كوپەستەر ءتۇرلى زاتتى مولىقتىردى،
قازاققا ساۋدا جايىن كوپ ۇقتىردى.
وتكەندە شيرەك عاسىر «زارەچنايا» –
«ءتىنىباي سلوبودكاسى» بولىپ تۇردى.
ءتىنىباي* كوپەس ەدى الەۋەتتى،
اۋزىنا قاراتاتىن الەۋمەتتى.
وزىنە كەڭ سارايداي ءۇي سالدىرىپ،
اقشاسىن، باقشاسىن دا ماۋەلەتتى.
قۇلاشىن ساۋداسىنىڭ كەڭ سەرمەتىپ،
تىنبادى قالاشىعىن وركەندەتىپ.
ءدۇر كوپەس ءدىن مۇسىلمان جولىن ۇستاپ،
تۇرعىزدى سالتاناتتى ۇلكەن مەشىت.
سول مەشىت ءالى دە تۇر سىنىن بۇزباي،
جۇمادا جۇرت جيىلار بۇرىنعىداي.
ماقتاۋلى اتى قالعان ەل اۋزىندا –
ەشقاشان ۇمىتىلماس بۇل ءتىنىباي.
كوبەيىپ قازاقتار دا شوعىرلاندى،
سويتسە دە، مال، دۇنيەسى كوپ ۇرلاندى.
ۇيرەنىپ شيكى كىرپىش قۇيۋدى دا،
ءبىر-ءبىر تام اسار جاساپ سوعىپ الدى.
ءۇي سالىپ، جان باعۋعا جاراعاندار،
تۇراقتاپ بۇل سەمەيدە قالا دا الار.
ەرتىستىڭ قالاعا ەنەر ءبىر تۇسىندا
دەيتۇعىن «تۇيەمويناق» ءبىر ارال تۇر.
بۇل ارال ۇلكەن ەمەس، شاعىن عانا،
تىم جايلى دەمالۋعا، دامىلداۋعا.
كازاكتار قويعان اتى – «پولكوۆنيك»،
سولارعا جاقسى بولدى دارىلداۋعا.
قازاقتار قاتتى سىيلاپ، قۇرمەت قىلعان،
ساۋداسى سول كەزدەرى دۇرلەپ تۇرعان –
جولامان* دەگەن كوپەس وسى ارالدىڭ
سول جاق بەت قارسىسىنا ءۇي سالدىرعان.
جولى بوپ سىرتتان كەلگەن كوپ ادامنىڭ،
سانى ءوستى ءۇي-جاي مەنەن قورالاردىڭ.
بۇل جەردە بوي كوتەرگەن سلوبودكا –
اتالدى اتىمەنەن جولاماننىڭ.
كوپ قازاق اۋىلداردان كوشىپ باردى،
قالاشىق قاراپايىم ءوسىپ قالدى.
جولامان ءتىنىبايدان قالمايمىن دەپ،
قيدىرىپ قاراعايدان مەشىت سالدى.
وسىلاي زىرلاي بەردى قۋ تىرشىلىك،
جارلى جۇرت جاقسىلىققا كۇندە ۇمتىلىپ.
سول مەشىت اشارلىق باستالعاندا،
ورتەنىپ كەتكەن ەكەن، ءجۇز جىل تۇرىپ.
مىڭ سەگىز ءجۇز ەلۋ ءبىر – جىل جىر، ءاندى،
ءوزىنىڭ سەمەي بۇل جىل گەربىن الدى.
رەسەي «وسى ءوزىمنىڭ قالام عوي» دەپ،
مەنشىكتەپ، تاڭبا باسىپ، ەنىن سالدى.
گەربتىڭ توبەسىنە ءتاجىن قويدى،
وسى ءتاج وتار ەلدىڭ نانىن جەيدى.
تۇيە تۇر جۇك ارتىلعان – ءتاج استىندا،
قۇلدىعىن قازاقتىڭ بۇل مالىمدەيدى.
اق پاتشا نازار سالدى بۇل قالاعا،
قاراماس قاراعانداي ءتۇز – دالاعا.
ساۋدانىڭ ورتالىعى – وسى قالا.
ال، مۇندا ەڭ ءبىر ۇلكەن تۇر ماعىنا.
پايداسىن پايىمدى ويمەن بىلە سالا،
وبلىس قۇردى ورىستار ىلە-شالا.
سەمەي بوپ ورتالىعى وبلىستىڭ،
ورنادى مەكەمەلەر – سالا-سالا.
شاتتاندى جەرگىلىك تە، كەلىمسەك تە،
ءدال بۇلاي كوتەرىلمەس كوڭىل كوككە –
بايتاق ەل ءبىر سەمەيگە باسىن ءيدى –
سول جىلى – مىڭ سەگىز ەلۋ تورتتە.
بيلىگى ءبۇتىن ءجۇرىپ وبلىسقا،
سەمەيدىڭ ءوزى – تورە، ءوزى – نۇسقا.
ەل جۇرتىن كەڭ دالانىڭ شىرق ءيىرىپ،
تۇر، مىنە، پەتەربوردىڭ ءسوزىن ۇستاپ!
جاڭعىرتىپ جارلىقتارى دالا، تاۋدى،
باسقاردى بەس وكرۋگ – سان اتاۋلى –
سەمەيدىڭ ءوز ولكەسىن، اياگوزدى،
كوكپەكتى، قاپال مەنەن الاتاۋدى.
ءمالىم بوپ جاڭا ومىرمەن قاۋىشقانى،
كاپيتال ۇردىسىنە اۋىسقانى.
قالانىڭ ءار تۇسىنان ورىن تەپتى –
تەرى، ماي، سابىن، كىرپىش زاۋىتتارى.
ساۋداسى مۇنداي كەزدە توسىلماق پا –
اشىلدى قوس جارمەڭكە وسى شاقتا.
دۋىلداپ ءبىرى جازدا، ءبىرى قىستا،
دۇرىلدەپ داڭقى كەتتى اتىراپقا.
كەز كەلدى شۇعا جاۋار اسپاننان دا،
سورەدە جىبەك، تورعىن، المۇرت، حالۋا.
بارلىعى كەلىپ جاتىر ىشكى جاقتان،
شاۋەشەك، قۇلجا مەنەن قاشقاردان دا.
ۇكىمەت پاش ەتتى ءبىر ءىسىن ءماندى،
توسىننان تاڭ قالدىرىپ بۇكىل جاندى –
تۇرعىزدى ۇلكەن مەشىت قوس كۇمبەزدى،
ەسىركەپ ەسكەرگەندەي مۇسىلماندى.
جايلاندى جاينامازعا باس ۇرعانى،
سايرادى جىرعا قوسىپ اقىندارى.
ءبىر جارىم عاسىر جاساپ، ءالى دە تۇر،
بۇل مەشىت انەت بابا اتىنداعى.
توسەلىپ شەنەۋنىكتەر ءسوز بەن ىسكە،
ۇمتىلدى قارا حالىق كۇن كورىسكە.
تاعى دا ءبىر جاقسىلىق – ەسىك اشتى
ارنالعان ايەلدەرگە ۋچيليششە.
بىلىمگە بەتىن توسەپ، باس ۇرعان دا،
مانىنە مادەنيەت جاقىندار دا –
شات بولىپ، شاپالاقتاپ قولىن سوقتى،
مۋزەيى ولكەتانۋ اشىلعاندا.
ارناعان ءوز ەلىنە جىرىن، جانىن –
ۇلى اباي تىم حوش كوردى مۇنىڭ ءبارىن.
اشىلعان سول مۋزەيگە العاشقى بوپ
وتكىزدى جادىگەرلىك بۇيىمدارىن.
وسىنداي ەلەڭدەتتى جاي كوپ ەلدى،
جىگىتتەر جىگەرلەندى سايلى، ونەرلى.
عاجابى – سول مۋزەيدىڭ ءدال جانىنان
قوعامدىق كىتاپحانا پايدا بولدى.
اشىلىپ باسپاحانا «جاردەم» اتتى،
وزىنە بۇكىل جۇرتتى سول قاراتتى.
وقۋعا ءسال دە بولسا جاقىنداتتى ول –
كىتاپتان كەندە قالعان قور قازاقتى.
ار ەتىپ ارمانىن دا، اڭساۋىن دا،
قينالدى ەل بوداندىقتىڭ سارساڭىندا.
بۇل كەزدە رەسەيدىڭ قۇتى قاشىپ،
تۇر ەدى توڭكەرىستىڭ قارساڭىندا.
كۇنى ەرتەڭ ەڭىرەرىن كوپ داناسى،
ەرلەردىڭ بايلانارىن وققا باسى –
بىلگەن جوق بەيبىت ەلدىڭ كەڭ دالاسى،
بىلگەن جوق كوك ەرتىستىڭ قوس جاعاسى.
قازاققا جايىلسا دەپ ءبىر كەرەگە،
تاۋەلسىز اينالساق دەپ ىرگەلى ەلگە،
الاشتىڭ كوسەمدەرى قۋعىن كورىپ،
قامالدى ءبىر نەشە رەت تۇرمەگە دە.
حالىقتى قىسىپ، قيناپ تۇردى وتارلىق،
شەگىنەن شىعا بەردى تىم قاتالدىق.
بۇل ازداي ءبىر الاپات تاعى سوقتى –
ءبىرىنشى سوعىس ەدى بۇل جاhاندىق.
مۇندايدا كۇننىڭ كوزى تۇرماس كۇلىپ،
سەمەيدە ۇدەپ كەتتى قىمباتشىلىق.
دەم الماي جۇمىسشىلار ەڭبەك ەتتى،
قينالىس، جينالىسپەن كۇن باتىرىپ.
بۇل سوعىس زور تاۋقىمەت الەمدەگى،
نە ءتۇرلى ماسەلەلەر تەرەڭدەدى.
سەمەيدە سول ءبىر شاقتا قاپتاپ كەتتى –
اسكەري تۇتقىنداردىڭ لاگەرلەرى.
كۇن سايىن ۇكىمەتتىڭ زاڭى دا ۇدەپ،
داڭ بولدى دالانىڭ دا جانى جۇدەپ.
مال مەن ءجۇن، تەرى، كيىز ءبارىن دە الدى،
«بەرىڭدەر – بۇل سوعىستىڭ سالىعى» دەپ.
قاڭعىتتى قارا شىعىن كەدەيلەردى،
ەل كەزگەن قايىرشىلار كوبەيدى ەندى.
جىرتىعىن رەسەيدىڭ جامايمىن دەپ،
بارىنەن كوپ قينالعان سەمەي بولدى.
قازاقتى قايتا-قايتا توڭىرەكتەپ،
جەتى جۇت بىردەي كەلدى، ءبارىن ۇپتەپ.
پاتشانىڭ پارمەنىمەن «جارلىق» شىقتى،
ماۋسىمدا، جىعىلعانعا جۇدىرىق بوپ.
سوعىستىڭ سويقاندارى سانانى ارباپ،
وتار ەل قالا المادى جان امالداپ.
ون التى، وتىز ءبىر جاس اراسىندا –
سوعىسقا قازاقتان دا ادام الماق.
بۇل جارلىق كوكتەن تۇسكەن جايداي بولدى،
قاhارىن، قامشىسىن دا سايلاي كەلدى.
ورىمدەي بوزبالا مەن جاس جىگىتتى
شۇبىرتىپ جەر قازۋعا ايدايدى ەندى!
قايعى مەن قاۋىپ-قاتەر قوساقتاسىپ،
مايدانعا اتتانادى بوساپ، جاسىپ.
قولىنا قارۋ دا الماي، قارا قۇلداي،
كۇن كەشەر كۇرەك ۇستاپ، وكوپ قازىپ.
بۇلقىندى ەل بۇل جارلىققا قارسى امالداپ،
سىرەسىپ تۇرىپ الدى جەر تابانداپ.
از عانا وقىعاندار، كوزدەرى اشىق،
مۇندايدا جۇرتتىڭ جۇگىن ارقالاماق.
جانتايىپ جاتپاس كورپە توسەي سالىپ،
ءىس قىلماق، شاپپاسا دا اتوي سالىپ.
پاتشاعا ارىز جازدى پەتەربوردا –
قوسىلىپ بايتۇرسىنوۆ، بوكەيحانوۆ.
شىقپادى ەش ناتيجە ودان داعى،
ەل مەن جۇرت كوككە ۇلىدى، وزاندادى.
بوزداعان بوزداقتارىن بۇل قاتەردەن
قالاي دا الىپ قالۋ – بار ارمانى.
اق سويىل ازامتتار اتقا ءمىندى،
جينالىپ ءار تاراپتان اقتارىلدى.
بولىستىق اۋىلداردى باسىپ الىپ،
ورتتەي بوپ وكىمەتتى جاسقاندىردى.
قايناعان ىزا جەڭىپ بار اقىلىن،
تاپپادى دالا تىنىم، قالا تىنىم.
ورداسى توڭكەرىلىپ بولىستاردىڭ،
جىرتىلدى نەشەلەگەن «قارا ءتىزىم».
اشۋلى وي قاباتتاسىپ تىلەگىمەن،
لاپىلداپ كەكتىڭ وتى جۇرەگىنەن –
جەتپىس مىڭ ادام شىقتى سول ءبىر شاقتا
تەك قانا ءبىر سەمەيدىڭ ۋەزىنەن.
انتالاپ كوتەرىلىس قاتتى ورلەدى،
بۇل قيمىل بىراق ەلگە باق بەرمەدى.
اقىرى قانعا بوياپ، باسىپ تىندى –
قارۋلى كازاك-ورىس اسكەرلەرى.
جەر قۇشىپ الپىس جىگىت بايلاندى وققا.
ورتەنىپ، اۋىلدار دا اينالدى وتقا.
اسكەرى كازاك-ورىس ايانعان جوق،
بۇكىل ەل بولدى سول كەز ويران-بوتقا.
توقتادى دابىلداعان قالاداعى ءۇن،
ءبىرىنشى كەدەي تارتتى جان ازابىن.
جاعالاپ ۇلىقتاردى باي-شونجارلار،
مايداننان الىپ قالدى بالالارىن.
ولاردىڭ ورىنىنا كەدەي كەتتى،
پيعىلى پاسىقتاردىڭ ۇرەيلەنتتى.
مايدانعا ايدالعاندار جاياۋلاتىپ،
ومبىعا سۇيرەتىلىپ ارەڭ جەتتى.
قوشتاسقان ۇيىندەگى كارىمەنەن،
شيەتتەي بالاسىمەن، جارىمەنەن –
سول شاقتىڭ ۇمىتىلماس كۋاسى بوپ،
ءان قالدى «ون التىنىڭ زارى» دەگەن.
«سامال تاۋ، اسقار بەلىم، شالقار كولىم،
نە بولار سولدات بولىپ كورگەن كۇنىم،
ەسىمە قايتا-قايتا تۇسە بەردىڭ،
كىر-جۋىپ، كىندىك كەسكەن قايران جەرىم.
اتتى ەمەسپىز، جاياۋمىز،
جاياۋدان دا باياۋمىز،
ون بەس كۇندەي بولعاندا،
ومبى جاققا تاياۋمىز.
جاسىم بار ەكى مۇشەل، جىلىم – سيىر.
تاعدىردىڭ ايداۋىمەن كەتتىم قيىر.
سامال تاۋ، قايران ەلىم، قالدىڭ ارتتا،
اداسقان ورىسىنەن ءبىز ءبىر ءۇيىر.
اكە-شەشەم بار ەدى،
جاسى جەتكەن كارى ەدى،
وسىناۋ انگە سالدىرعان،
ون التىنىڭ زارى ەدى...»
مۇڭايتىپ مىنداعان ءۇي، وشاقتاردى،
جاستاردان اۋىل بىتكەن بوساپ قالدى.
ءۇش جىلداي كۇنگە كۇيىپ، ايازعا ءۇسىپ،
مايداندا ءجۇز مىڭ قازاق وكوپ قازدى.
بىلمەستەن – جاۋى قايسى، دۇشپانى كىم،
جۇدەتتى جۇرەكتەردى، قىستادى مۇڭ.
رەسەي ەستىگەن جوق بۇل ەرلەردىڭ –
تۇنشىعىپ، نازالانىپ شىققان ءۇنىن.
ۇشىراپ باسقىنشى ەلدىڭ داۋىلىنا،
جوعالدى جاستىق شاقتىڭ ساۋىعى دا.
امالداپ، امان قالعان بەيباق جاندار
ورالدى دەرتتى بولىپ اۋىلىنا.
توڭكەرىس توڭىرەگىندە
باز كەشىپ باق-داۋلەتتەن باتىر دالا،
مۇقالىپ، مايىرىلدى اسىل، دانا.
قايعىسى قايناپ ىشتە قايران قازاق،
ءىلىندى جيىرماسىنشى عاسىرعا دا.
بوزدادى بوداندىقتىڭ تۇساۋىندا،
قىستىعىپ، قينالدى جان قۇسا-مۇڭعا.
قالتىراپ، قانى قاتىپ، ءتانى توڭدى،
مۇپ-مۇزداي رەسەيدىڭ قۇشاعىندا.
كوزىنەن بىر-بىر ۇشىپ كورىكتى ايماق،
قور بولدى ەل قارا جۇرت پەن قونىستى ويلاپ.
كوشىرىپ قازاقتاردى قۋ دالاعا،
قۇيقالى جەرلەردى الدى ورىس جايلاپ.
ورىستان ءبارىن كوردى كۇللى ازاپتىڭ،
قولىنان بيلىك كەتتى بۇل قازاقتىڭ.
ويازدىڭ، ۇلىقتاردىڭ پارمەنى – ءزىل،
بي، بولىس – بەينەسىندەي قۇر مازاقتىڭ.
قازاقتى كوندىرەم دەپ قۇل ومىرگە،
مىجىدى مىنەزىن دە، جىگەرىن دە،
تالادى تاۋ، دالاسىن، مالىن، جانىن،
تونادى تىرشىلىگىن، تىرەگىن دە.
جاسىتتى جارقىن ءجۇزىن، جۇرەككە ۇرىپ،
سەتىنەپ سالت-سانا مەن ادەت-عۇرىپ.
جاعىندى جۇرت ءدۇمدىسى ۇلىقتارعا،
شابىندى، ەل مەن جۇرتىن الەك قىلىپ.
مۇڭدانىپ قايعىلانىپ كەدەي-جارلى،
باستارى پانا تاپپاي شىر اينالدى.
كەيبىرى مال تابام دەپ، جان باعام دەپ،
سۇيرەتىپ سىلىكپەسىن سەمەي باردى.
تاڭدايعا تاتار ءدام جوق توڭىرەكتە،
قور كەدەي قارعىس ايتتى ءومىر يتكە.
ىستەدى قارا جۇمىس، لاس جۇمىستار –
كىرگەندەر زاۋىت پەنەن فابريككە.
الىستان ارسالانىپ، ارىپ-تالىپ،
قازاقتار كەلىپ جاتتى اعىپ-تامىپ.
جۇمىسشى قازاقتاردى مۇجىق تا يلەپ،
قورلايدى ءتۇيىپ قالىپ، سالىپ قالىپ.
نامىسى نازالانعان، نالاسى كوپ –
قازاقتىڭ كۇرەسۋگە شاماسى جوق.
كەرگيدى كەلىمسەكتەر قارق-قارق كۇلىپ،
«سەمپالات – بۇل ورىستىڭ قالاسى!» دەپ.
ەسىرىپ ەلدى قورلاۋ، ادامدى ۇرىپ –
ادەتى باسقىنشىنىڭ ارام، بۇزىق.
باسىنىپ قازاقتاردى بالاسى دا،
وسىلاي قالىپتاسى نادان عۇرىپ.
سور قاپتاپ رەسەيدىڭ زور باسىنا،
كومىلدى ول ناداندىقتىڭ قورداسىنا.
جاۋىزدىق، جالماۋزىدىق ارالاسىپ،
ۇقسادى ايداhاردىڭ ورداسىنا.
بولعان سوڭ بۇكىل ەلگە اۋرەسى مۇڭ،
ءسانى نە ساراي، تاقتىڭ ساۋلەتىنىڭ؟!
ءۇش عاسىر بوساتپاعان پاتشا تاعىن –
ءمانى نە رومانوۆ اۋلەتىنىڭ؟!
ەل بولىپ قالانعالى ىرگەسى دە،
ەشكىمنىڭ بولەنگەن جوق قۇرمەتىنە.
ماڭايىن ماتاپ، بۇتاپ، اۋلاپ، جاۋلاپ،
اينالدى ول «حالىقتاردىڭ تۇرمەسىنە».
ماستاندى مانسابىنا بولەنگەندەر،
ماقتاندى بايلىعىنا كەنەلگەندەر.
وسىنىڭ ءبارىن كورىپ، قارسى شىقتى –
ورىستان شىققان دانا، كەمەنگەرلەر.
دەپ ويلاپ: «تۇنەك ءتۇننىڭ اتسا تاڭى»،
استىرتىن ءبىر-بىرىمەن استاسادى.
حالىقتى كوتەرگەندە، ۇندەپ ەرلەر،
قالتىراپ، تەڭسەلدى ەندى پاتشا تاعى.
بۇرماق بوپ زامانانىڭ كوشىن شۇعىل،
سىلكىندى جۇمىسشىلار توتەنشە ءبىر.
شارۋا مەن سولداتتار دا كوتەرىلدى –
باسىندا مىڭ توعىز ءجۇز بەسىنشى جىل.
بۇل «قاندى جەكسەنبىدەن» باستالدى دا،
قامتىدى قاڭتاردى دا، اقپاندى دا.
سوزىلىپ ەكى-ءۇش جىلعا، جازا تارتىپ،
كوپ ەرلەر باتقان قانعا، باتقان مۇڭعا.
كەۋدەسى ورەكپىدى سەمەيدىڭ دە،
ۇمتىلىپ، ءۇمىت ارتىپ كەلەر كۇنگە.
پوشتا مەن تەلەگراف ادامدارى،
باس قوسىپ شىقتى ون بەس كۇن ەرەۋىلگە.
كوزى اشىق قازاقتار دا ۇراندادى،
پاتشاعا سەس بىلدىرمەي تۇرا المادى.
جولدادى «قارقارالى قۇزىرحاتىن».
بولاشاق الاش وردا قىراندارى.
جازىلعان «قۇزىرحاتتا» قازاق مۇڭى –
جەر جايى، تەڭدىك جايى، ازاتتىعى.
ون ءتورت مىڭ بەس ءجۇز ادام قولىن قويىپ،
ەل بولىپ، ءبىرىنشى رەت تالاپ قىلدى.
الاش وردا
قاشاننان قازاق حالقى نۇرعا قۇشتار،
شاقىرعان تىم الىستان ءبىر جارىق بار.
الاشتى ەل قىلام دەپ ەرلەر شىقتى –
ءاليحان، احمەت پەن مىرجاقىپتار.
ەل دەسە كەۋدەسىنەن كۇي اعىلار،
بەلسەنىپ شىقتى نە ءبىر زيالىلار.
باستاۋدان باستالاتىن بۇلاقتاردىڭ
ومىرشەڭ وزەندەرگە قۇيارى بار.
ۇزسەم دەپ ۇستەمدىكتىڭ شىنجىرلارىن،
ارنادى الاشىنا مۇڭ جىرلارىن.
قوزعالىس ءباسپاسوزسىز بولمايدى دەپ،
شىعاردى «ايقاپ» دەگەن ءبىر جۋرنالىن.
گازەتتەر – «قازاق» پەنەن «بىرلىك تۋى»،
«سارىارقا» كۇنگە ۇمتىلدى، نۇرعا ۇمتىلدى.
اقىرى بولىپ اقپان توڭكەرىسى،
قيراتىپ پاتشا تاعىن، ءتۇندى ءتۇردى.
زاماننىڭ شالدىقسا دا بۇل ورىندە،
قازاقتىڭ وت تۇتاندى جۇرەگىندە.
اتالدى اۆتونومدى ەل الاش جۇرتى –
ەكىنشى جالپى قازاق سيەزىندە.
بار قازاق شات بوپ كۇلىپ، مەرەيلەندى،
ءۇمىتىن بۇل بوستاندىق جەبەي بەردى.
قيمىلى ورىندبوردان باستاۋ العان –
الاشتىڭ استاناسى سەمەي بولدى.
سەمەي قالاسى (ەرتىستىڭ سول جاعالاۋى – زارەچنايا سلوبودكا) الاشتىڭ استاناسى مارتەبەسىن العاننان سوڭ ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە الاش وردا اۆتونومياسىن قۇرۋعا قاتىسقان ادامدار باس قوستى. ۇكىمەت توراعاسى ءاليحان بوكەيحانۇلى باستاعان سول زيالىلىلار مىنانداي ادامدار بولدى:
الاشوردا توراعاسى – ءاليحان بوكەيحان.
الاش-وردا مۇشەلەرى – مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، حالەل عابباسوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ.
الاشوردا مۇشەلەرىنە ورىنباسارلار – مۇقىش پوشتاەۆ، سەيدازىم قادىرباەۆ.
الاشوردانىڭ وقۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرى – احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ەلدەس وماروۆ، بياحمەت سارسەنوۆ.
ەلدىڭ كۇرمەتتى ادامدارىنان – شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، تۇراعۇل ابايۇلى، مەكايىل ابايۇلى، ايگىلى اقىن كوكباي جاناتايۇلى، پالۋان قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ.
سەمەيلىك زيالىلىر – رايىمجان مارسەكوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، شەنجە كەرەيباەۆ، ءاليحاننىڭ ءىنىسى سماحان بوكەيحانوۆ، يمامبەك تارابايۇلى، مۇستاقىم مالدىباەۆ، ءماننان تۇرعانباەۆ، سەيىتباتتال مۇستافين، احمەتجان قوزىباعاروۆ، جۇباندىك بولعانباەۆ، يمام الىبەكوۆ.
سەمەي وڭىرىندەگى الاشقا تىلەكتەس ازاماتتار – جۇمەكە ورازالين، ءانيار مولداباەۆ، قاراجان ۇكىباەۆ، ابدراحمان ءجۇسىپوۆ، قارشىعا بولىسى جاڭاباي ادىكۇلى، ۇلان بولىسىنىڭ داۋلەتتى ازاماتى مۇزاپار ءابدىۇلى، مۇقان جاكەجانۇلى.
الاش اۆتونومياسى ورناي سالىسىمەن وسى ءبىر ۇمىتىلماس ۇلى جاڭالىققا جان جۇرەگىمەن قۋانىپ، ولەڭ سوزبەن ۇرانداعان سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ بولدى. ول 1917 جىلى 21 قاراشادا سەمەيدەن شىعىپ تۇرعان «سارىارقا» گازەتىندە «الاش ۇرانى» اتتى تاريحي ولەڭىن جاريالادى.
تولعانىس
الاش جۇدەپ...
اينالدىرعان باسىن مۇڭ،
تاپتالعان ول –
تابىنىندا تاسىردىڭ.
ەرلەر شىقتى،
ەل نامىسىن وياتتى،
باس كەزىندە-اق جيىرماسىنشى عاسىردىڭ.
«بولامىز – دەپ – الاشوردا دەربەس ەل!»،
جارقىلدادى اسىلدارى اسىلدىڭ.
دەدى نارلار:
«ءتۇن ءتۇرىلسىن، تاڭ اتسىن،
كوزى اشىلسىن،
كوڭىلى ءوسسىن قازاقتىڭ!».
مىڭ توعىز ءجۇز ون جەتىنشى جىل كەلىپ،
العاش تۋى كوتەرىلدى الاشتىڭ.
«اق پەن «قىزىل» اراسىندا –
دال قىلىپ،
تۇرىپ الدى تۇنشىقتىرىپ، قاماپ مۇڭ!
توڭكەرىستە –
وتتى، وقتى، جالىندى.
جۇت –
ازامات سوعىسى دا قاعىندى.
الاشوردا ارىستارى –
ەرلەرى،
ەڭسەلەنىپ،
ەل جانىنان تابىلدى.
استانا ەتىپ الاشىنا سەمەيدى،
ۇمىتپەنەن، كۇدىكپەنەن سارىلدى.
ءاز ءاليحان –
الاشوردا كوسەمى –
بەتىن – كۇنگە،
ءتوسىن – جەلگە توسەدى.
ال، احمەت –
ول – ۇلتتىڭ ۇستازى،
دانالاردىڭ دارابوزى، كەسەگى...
ۇرانىن دا،
شىراعىن دا كوتەرگەن
ابزالداردىڭ اتى قالاي وشەدى؟!
اقىن، باتىر –
ول مىرجاقىپ، ول – مىردەي.
ءوتتى، كەتتى –
ءورت جۇرەگىن سوندىرمەي.
قۇربان بولدى،
تۋعان ەلدى تۋ ەتتى ول،
الاش ءۇشىن اجالدى دا كوزگە ىلمەي.
اتاعى ولمەس –
اقىندىق پەن باتىرلىق،
جىرى ءتىرى –
جۇرەكتەگى شەر كۇيدەي!
قانسىراتىپ،
قانىن ءىشىپ بارشانىڭ،
قامالادى –
قانشا قايعى، قانشا مۇڭ!
سۇسى قانداي –
ۇڭىرەيگەن مىلتىقتىڭ،
مىسى قانداي –
كوتەرىلگەن بالتانىڭ؟!
ۇران وت بوپ لاپىلدادى،
لاۋلادى –
جۇرەكتەرى حالەل مەنەن جانشانىڭ!
قاس باتىرلار –
قاراڭعىدا جول باستار –
«الاش!» دەدى،
ازاپ شەكتى بوزداقتار.
جۇرەك، تىرەك – جۇسىپبەكتەر
ماعجاندار،
سولار ەلگە بولدى بۇلاق،
بولدى اسقار.
ولار ءولدى –
ۋ شەر ءىشىپ، قان جۇتىپ،
ۇركىپ كەتتى ۇرگەدەكتەر قورقاقتار.
رۋح – شىراق –
جابىلمايدى كورمەنەن.
ءورشي تۇسەر –
ورتتەي بولىپ ورلەگەن،
الاشتىقتار –
العاش رەت حالقىنا –
«ايقاپ» دەگەن جۋرنال بولىپ سويلەگەن.
«قازاق» پەنەن «بىرلىك تۋى»، «سارىارقا»،
«اقجول» دەگەن گازەتتەر دە «ەل!» دەگەن.
اشارشىلىقتار
قازاققا قارا زۇلمات كوزىن تىگىپ،
قورلاندى، قوس ۇرەيمەن ءومىر ءسۇرىپ.
ازامات سوعىسىنىڭ ازابى زور،
ەل ءىشى ەبىل-دەبىل، بۇلىنشىلىك.
شايقالعان جىلدار بويى تۇنىعى دا،
تارقاعان تويى مەنەن قىزىعى دا –
سەندەلىپ سەمەي تۇردى، سەنىمى جوق،
دىرىلدەپ توڭكەرىستىڭ قۇزىرىندا.
بۇل شاقتا باي مەن كەدەي تىم ءدۇرداراز،
ەجەلدەن ورىس، قازاق، ول داعى اراز.
ارسيىپ «اق» پەن «قىزىل» اراسىندا،
«ۋاقىتشا ۇكىمەت» تە تۇردى ءبىراز.
تونادى تەك قازاقتى مۇنىڭ ءبارى،
كوبەيدى كۇننەن-كۇنگە زۇلىمدارى.
شىققاندا «ازىق-تۇلىك وتريادى» –
قىرداعى ەل قىزعىش قۇستاي شىرىلدادى
ەكپىنى «وتريادتىڭ» تاۋ بۇزاتىن،
ەلىرسە، ەلدى ەسىنەن تاڭدىراتىن.
جەسىردىڭ جەتەككە الىپ ءبىر سيىرىن،
جارلىنىڭ تارتىپ الدى جالعىز اتىن.
كوڭىلىن كەكتى اشۋ مەن قۇسا باسىپ،
بايلاردىڭ كوبى كەتتى قىتاي اسىپ.
كەدەي دە كەتەر ەدى قوسىن سۇيرەپ،
ول جاقتا كىم تۇر دەيسىڭ قۇشاق اشىپ.
باز كەشتى قازاق كۇننىڭ جارىعىنان،
قۇتىلماي «ازىق-تۇلىك سالىعىنان».
ىستىق بوپ الا جازداي، جاڭبىر جاۋماي،
قوسىلدى قۇرعاقشىلىق تاعى بۇعان.
قۇداي دا ەستىمەدى ەلدىڭ مۇڭىن،
تامىرى وسپەي جاتىپ سولدى گۇلدىڭ.
الاپات اشارشىلىق باستالدى ەندى –
جازىندا – مىڭ توعىز ءجۇز جيىرما ءبىردىڭ.
امالداپ، امان قالىپ ساناۋلىلار،
قىرىلدى تۇتاسىمەن كەي اۋىلدار.
ءتۇيىر جوق تىسكە باسار ءتۇز دالادا،
كەتكەندەي جەرگە ءسىڭىپ جان-جانۋار.
ءبۇلىنىپ رەسەيدىڭ زور الابى،
كوزىنەن ورىستىڭ دا سور اعادى.
قادالىپ قانىن ءىشىپ، مالىن تالاپ،
قازاقتىڭ باي دالاسىن توناپ الدى.
قاڭعىرىپ، قازاق قايىڭ ساۋىپ كەتتى،
كەيبىرى نەسىبەسىن تاۋىپ جەپتى.
سەندەلىپ سۇيەكتەرىن سۇيرەتكەندەر
سەمەيدىڭ قالاسىنا تالىپ جەتتى.
قالاعا جەتپەگەندەر دالادا ءولدى،
سۇيەگى كومىلمەستەن قالا بەردى.
قالانىڭ اتى – قالا، ەل ورتاسى –
سول كەزدە كوپ اشتارعا پانا بولدى.
اپات جۇت اۋىر ءتيدى كوشپەندىگە،
زار الدى بەتكەيدى دە، توسكەيدى دە.
شەتەلگە اۋىپ كەتتى جول تاپقاندار،
قوش ايتىپ اتامەكەن، وسكەن جەرگە!
1921-1922 جىلعى اشارشىلىق ءيسى قازاقتىڭ تاريحىندا بولىپ وتكەن اقسۇيەك جۇتتاردىڭ بارىنەن اسىپ ءتۇستى.
1923 جىلى سەمەي گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ نيكولاي ەجوۆ كەلدى. بۇل بارىپ تۇرعان قاتىگەز، جاۋىز ادام قازاق حالقىنا قامقورشى بولماق تۇگىل، كەرىسىنشە، وتارشىلدىق ۇستەم كوزقاراسپەن قارايتىن بودى. كەيىننەن بۇكىل وداقتىق نكۆد-نىڭ باستىعى بولىپ تۇرعان ۋاقىتىندا، جاۋىزدىقتىڭ ەڭ سۇراپىل تۇرلەرىن كورسەتكەندىكتەن، ەل ەسىندە جامان اتىمەن ساقتالىپ قالدى. بۇل كەزدە سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ابىلقايىر دوسوۆ بولاتىن. وتە جاستىعىنا قاراماي، بۇدان كەيىنگى ۋاقىتتاردا دا كوپتەگەن جوعارعى بيلىك تورىندە قىزمەت اتقارعان ءا. دوسوۆ 1938 جىلى 39 جاسىندا ناقاق جالا جابىلىپ، اتىلىپ كەتتى.
1925 جىلى 12 قىركۇيەكتە قازاقتسان ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ بەكىتىلگەن فيليپپ يساەۆيچ گولوششەكين قىزىلوردا قالاسىنا كەلدى. وسى جىلدىڭ كوكتەمىندە عانا قىزىلوردا قالاسى قازاقستاننىڭ استاناسى بولىپ، ونىڭ بۇرىنعى اقمەشىت دەگەن اتى وزگەرتىلگەن ەدى.
بۇل قالا، نەگىزىنەن، قامىسقالا دەپ اتالاتىن ەلدى مەكەننىڭ جەرىنە قوقان حاندىعى سالدىرعان اقمەشىت دەگەن بەكىنىس بولاتىن. 1853 جىلى وسى قالانى جاۋلاپ العان ورىس گەنەرالى پەروۆسكيدىڭ قۇرمەتىنە پەروۆسك دەگەن اتاۋ الدى. 1922 جىلى اقمەشىت اتاۋى كەرى قايتارىلعانىمەن، قىزىلوردا بولىپ وزگەرىپ، سول اتىمەن ماڭگى قالدى.
رەسپۋبليكانى قۇراپ وتىرعان ۇلت وكىلى رەتىندە قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ ەلتاي ەرنازاروۆ، قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بوپ وراز يساەۆ تاعايىندالدى.
جاۋ ىزدەپ وزىمەنەن كۇرەسەتىن،
قامداندى، قاhارلاندى گولوششەكين.
«بولماعان رەۆوليۋتسيا بۇل جەردە» دەپ،
دولداندى، كورمەسە دە اۋىل شەتىن.
الاقتاپ و جاققا ءبىر، بۇ جاققا ءبىر،
«قازاققا كەرەك – دەدى – «كىشى وكتيابر!».
اشتىقتان سۇيرەتىلىپ زورعا شىققان،
تاعى دا بۇلت ءتوندى قازاققا بۇل.
حالىققا كوسەم بولىپ كورىنسەم دەپ،
سويلەدى گولوششەكين قولىن سەرمەپ:
«جوق ەكەن مۇندا كەڭەس ۇكىمەتى،
ال بايلار باياعىشا ءومىر سۇرمەك.
مۇندا جوق جاڭاشا ءومىر سۇرۋشىلىك،
كورسەتىپ ۇستەمدىك تۇر ءتۇرىن سۇمدىق.
بۇل جەردە – ناداندىق پەن ساۋاتسىزدىق،
ءالى دە سول قالپىندا رۋشىلدىق!
قاۋىپ كوپ قاي تاراپقا قاراساڭ دا،
بۇل دەگەن – كەڭەس ءۇشىن قارا تاڭبا.
جىكشىلدىك، ۇلتشىلدىق ۇدەپ تۇرعان،
ءجۇر ءبارى ىقپالىندا الاش وردا...».
ءفيليپپتىڭ ءاربىر ءسوزى تىڭ، ناقىشتى،
داتتادى ول جاندوسوۆتى، نۇرماحوۆتى.
قوجانوۆ، سادۋاقاسوۆ، مەڭدەشەۆتەر –
تۇبىنە توپشىلدىقتىڭ شىم باتىپتى.
«كۇناhار» – رىسقۇلوۆ، تورەقۇلوۆ،
كورمەيدى ەلدىڭ جايىن كورە تۇرىپ.
وسىلاي شىن ەرلەردى قارالادى ول،
اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ.
مەنمەندىك، ىزا كەرنەپ كوكىرەگىن،
تاپسىندى ول، تۇكىرگەندەي بەتىنە ەلدىڭ.
وزىنەن ارتىقتىعىن بىلگەننەن سوڭ،
كۇندەدى ول بارلىعىن دا اسىل ەردىڭ.
دەسە دە مەن وسى ەلگە تاڭ اتتىرام،
اسىقتى قۇتىلۋعا ساناتتىدان.
سەرت بەردى ول – «كىشى وكتيابر جاسايمىن دا،
ەڭبەكشى بۇقارانى ازات قىلام!».
جۇرگەن سوڭ قارا نيەت جەتەگىندە،
بىلگەن جوق نەدەن ازات ەتەرىن دە.
جاۋىزدىق، قانىشەرلىك بويىن بۋدى،
اۋناقشىپ، ۇيىقتاي الماي توسەگىندە.
جاسىنان ۋ تۇندىرىپ جۇرەگىنە،
قۇرت تۇسكەن قاپ-قارا بوپ وزەگىنە.
جەتكەن ول، وتباسىمەن تۇگەل قىرىپ،
ەكىنشى نيكولايدىڭ تۇبىنە دە.
سويلەسە ول، ۇرەي كەزەر ەل اراسىن،
«كوسەم» دەپ ويلايدى ەكەن قارا باسىن.
كەزىندە ورىسىن دا كوپ جىلاتقان،
قايداعى قازاقتى بۇل نەگە اياسىن؟!
كۇن سايىن ويىنا وي قوسىلىپتى،
كوشپەندى تىرشىلىككە وشىگىپتى.
كوتەردى ءبىر باستاما توتەسىنەن –
قازاقتى ەل قىلام دەپ وتىرىقشى.
«تاۋدى دا، دالانى دا باسىپ كوشىپ،
جۇرگەن ەل اڭ سياقتى جوسىپ، بوسىپ.
ۇجىم قىپ ۇلكەن-ۇلكەن شارۋا ىستەتىپ،
ءيىرۋ كەرەك ءبارىن باسىن قوسىپ.
ورتاعا سالۋ كەرەك مالىن تۇگەل،
سول كەزدە سوتسياليستىك ءومىر سۇرەر.
ۇجىمعا كىرمەگەندەر جازالانىپ،
جاۋاپقا تارتىلادى كوڭىلسىزدەر.
بۇل حالىق تىڭنان سولاي جول ساپ كورسىن،
مۇلكى دە، مۇددەسى دە ورتاق بولسىن.
مىنەكي، كوممۋنيزم قۇرىلىسشىسى
جۇرەدى ادام قۇساپ سول شاقتا ەركىن!
سياقتى بۇرىنعىداي – ەل تىرەگى،
قازىرگى بايلار نەگە جەلپىنەدى؟!
ءۇي مۇلكىن، مالىن تۇگەل تارتىپ الىپ،
تەزىرەك باستاۋ كەرەك تاركىلەۋدى!
ورتاشا، كۋلاك پەنەن بايدى ايگىلەپ،
ورەلەپ، تۇساۋ سالىپ بايلاۋ كەرەك!
جاساعان كەدەيلەرگە زورلىعى ءۇشىن –
اياماي سوتتاۋ كەرەك، ايداۋ كەرەك!..».
وسىلاي بۇرعانىمەن ءومىر كوشىن،
قۇلقى جوق قازاقتاردىڭ كورەر بەتىن.
جاتىپ اپ قىزىلوردا قالاسىندا،
كىرىستى توتەنشە ىسكە گولوششەكين.
بۇل داۋىل كەلىپ جەتتى سەمەيگە دە،
جۇگىردى باي كۋلاكتار ۇرەيلەنە.
كوپەستەر، ساۋداگەرلەر زەڭىپ قالدى،
بۇل پارمەن ۇنامادى كەدەيگە دە.
بايلار بار ەل قۇرمەتتەپ، تۇسىنەتىن،
شۋاعىن كەدەيلەرگە تۇسىرەتىن.
اتىلدى سوندايلاردىڭ بىرنەشەۋى،
قولداعان الاش وردا ۇكىمەتىن.
مىسالى، الاش وردا كوسەمدەرىمەن سىرلاس، مۇڭداس، نيەتتەس بولعان، ۇكىمەتكە قارجىلاي جانە زاتتاي كوپ كومەك كورسەتكەن قاراجان ۇكىباەۆتىڭ 1927 جىلى مال مۇلكى، ءۇي جايى تۇگەل تاركىلەنىپ، ءوزى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.
قاراجاننىڭ ماڭايىنداعى داۋلەتتى ادامدار – جۇمجۇما ايماعامبەتوۆ، رۇستەم ابىلعازين، اعايىندى بۇعىباي جانە نەسىپحان اعىباەۆتار دا سەمەي قالاسىندا اتىلدى.
ءوز كەزىندە ەل جاقسىلارىنىڭ ءبىرى بولعان، توبىقتىنىڭ موتىش رۋىنان شىققان يكە ءادىلوۆ الاششىلاردىڭ ەڭ جاقىن، ەڭ قامقور ادامىنىڭ ءبىرى بولدى. ول سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتى وكپە اۋىرىنان جازىپ الماق بولىپ، ءوز اۋىلىندا ءبىر اي بويى قىمىزبەن ەمدەگەن.
ول 1929 جىلى شىڭعىستاۋ كوتەرىلىسىنە قاتىسقانى ءۇشىن قۋعىن كورىپ، جان ساۋعالاپ، قىتايعا ءوتىپ كەتەدى دە، كوتەرىلىسشىلەردى جازالاۋ ناۋقانى اياقتالدى-اۋ دەگەندە، ەلىنە قايتىپ ورالادى.
يكە ءادىلوۆتى 1930 جىلى ۇستاپ، سول جىلى سەمەي تۇرمەسىندە ءبىراز قاماپ، اقىرىندا ءولىم جازاسىنا كەسكەن.
قازاقتىڭ ۇلى اقىنى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى الاش وردا قايراتكەرلەرىنە قولداۋ كورسەتتى. شىڭعىستاۋ كوتەرىلىسشىلەرى مەن بيلىك باسىنداعىلاردى كەلىسىمگە كەلتىرۋگە ۇمتىلۋمەن ءجۇرىپ، جازالاۋشىلار قولىنان وپات بولدى، ءمايىتى ايدالاداعى قۇدىققا تاستالدى.
شاكارىمنىڭ ۇلى زيات قىتاي جەرىنە وتكەننەن كەيىن، سول جاقتاعى كوممۋنيستتەر ۇستاپ، سولاردىڭ تۇرمەسىندە اۋىر ازاپپەن كوز جۇمدى.
زاماننىڭ ۋىن، ءزارىن كەسەلەگەن –
ارىستار وپات بولدى نەشەلەگەن.
قازاققا تاعى دا ءبىر سور تايادى –
تىسقارى قۇداي جازعان پەشەنەدەن.
الاپات اشتىق كەلدى كەڭ دالاعا،
بۇل اپات قازاققا ءتان جەردە عانا.
ۇل قىزىن ارداقتاعان ۇلى مەكەن،
ۇقسادى اتاقتى ءشول – كەربالاعا!
بۇل كەلگەن اشارشىلىق – اتى جامان،
توزبەيتىن توزاعىنا باتىر ادام.
ءبىر ساتتە تالىپ ءتۇستى انا – دالا –
بالاسىن ەمشەگىمەن اسىراعان.
وسىدان ون جىل بۇرىن بولعان اشتىق،
جايپادى كوزدىن جاسىن سورعالاتىپ.
تاپسىرار جانىن ەندى قازاق بىتكەن،
بەرسە دە قورادان مال، قولدان استىق.
بۇل اشتىق قارا سەلدەي باسىپ جۇرتتى،
العاشقى اشتىقتان دا اسىپ ءتۇستى.
قىرىلدى قاتىن-بالا شىبىنداي بوپ،
قارعاۋمەن جاۋىزدىقتى، پاسىقتىقتى.
وزەندەر كوز جاسى بوپ ساۋلادى دا،
تۇنجىراپ تۇردى بيىك تاۋلارى دا.
سۇيرەتىپ سۇيەكتەرىن كوپ سەمەيلىك،
ءوتىپتى قىتاي، ورىس اۋماعىنا.
حالىقتىڭ قايدان ۇقسىن زۇلىم مۇڭىن،
تەك ماسكەۋ ءبىلىپ وتىر سىرىن مۇنىڭ.
تاريحتا ماڭگى قالدى تاڭبا بولىپ –
جاساعان گولوششەكين «قىزىل قىرعىن».
ەر قازاق ەردەن ەرەك بولدى كۇيكى،
قالمادى قالادا دا ەلدىڭ سيقى.
ەڭ وزبىر قىرعىن وسى الەمدەگى –
اتالعان «گولوششەكين گەنوتسيدى».
سەمەيدىڭ بازارىنىڭ ماڭايىندا،
ولىكتەر بورسىپ جاتتى، جاز ايىندا.
ەرتىسكە قارعىپ ءولدى كوپ ادامدار،
قاپ-قارا قارعىس تۇنىپ جانارىندا.
ءفيليپپتى قارعىس اتتى، جىبەرمەدى.
زاۋالى كەۋدەسىنە تىرەلدى ەندى.
ازاپتى توزاقتى دا بىردەي كورىپ،
سونان سوڭ قارا جەرگە كىرەر مە ەدى!
قازاقستاندا بولىپ وتكەن سۇراپىل اشارشىلىقتان كەيىن تۋرا ون جىل وتكەن سوڭ گولوششەكين ساياسي قىلمىسكەر رەتىندە تۇتقىندالىپ، ۇزاق تەرگەۋدەن كەيىن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.
1941 جىلدىڭ 28 قازانىندا بەريانىڭ تىكەلەي بۇيرىعمەن كۋيبىشەۆ وبلىسىنىڭ باربىش كەنتىندە اتۋ جازاسى ورىندالىپ تىندى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا
ادامنىڭ اققان سۋداي بولىپ قانى،
مايداندا كوپ حالىقتىڭ توعىسقانى،
تاريحتا بولعان ەمەس – قاندى قىرقىس
ەكىنشى جەر-جاhاندىق سوعىستاعى.
سول شاقتا كۇن دە كۇلمەي، تورىعىپتى،
جەر انا – جەركەنىپتى، قورىنىپتى.
مىڭ ءتورت ءجۇز ون سەگىز كۇن كوزىن اشپاي،
قاپ-قارا قاسىرەتكە كومىلىپتى.
ادامزات كومەك كورمەي ەش ايلادان،
اسپاندى تۇنەك باسىپ، وت ويناعان.
ەسكەرىپ ەرتەڭىن دە، بۇگىنىن دە،
الپىس ءبىر مەملەكەت اتويلاعان.
سوعىسقا اتتانسا دا ەردىڭ نارى،
جۇرەگىن اۋىرتسا دا ەلدىڭ زارى،
ەرتىسكە بەتىن شايىپ، ەنسە تىكتەپ،
قاسقايىپ سەمەي تۇردى سول جىلدارى.
ءاربىر كۇن، ءاربىر ساعات سىنعا اينالدى،
بۇگىل جۇرت تەك ەڭبەككە ىڭعايلاندى.
دايارلاپ ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك،
سەمەيدە قايناپ تۇردى تىل مايدانى.
كۇندىز-ءتۇن اۋىسىممەن، تىڭ ارىنمەن،
سوعىسقا قۇرال-جابدىق شىعارۋمەن،
زاۋىت پەن فابريكا، كاسىپورىن –
ءوندىرىس قالپىن ساقتاپ تۇرا بىلگەن.
قاجىماس قايراتىنا باستى ءيدىرىپ،
ايەلدەر ەڭبەك ەتتى شارت ءتۇيىنىپ.
شينەلدىڭ ىشىنە وراپ ىقىلاسىن،
تىلەگىن جىپكە قوسىپ جاتتى ءيىرىپ.
قارتتار مەن جەتكىنشىكتەر تىرەك بولىپ،
قارىستى قابىلانداي بىلەكتەنىپ.
«بارلىعى مايدان ءۇشىن!» دەپ ۇرانداپ،
تالپىندى تازا نيەت، تىلەككە ەرىپ.
سول جىلدار سەمەي كوپتەن ەرەن شىعىپ،
ەشقانداي كورسەتپەگەن تومەنشىلىك.
تيەلگەن مايدان ءۇشىن كەرەك-جاراق –
سوستاۆتار جاتتى كۇندە جونەلتىلىپ.
بولسىن دەپ وتان تىنىش، اسپان نۇرلى،
مىڭداعان جاۋىنگەرىن اتتاندىردى.
ەرلەرىن مايدانداعى ماقتان ەتىپ،
ارنادى اقىندار دا داستان، جىردى.
ويلاساڭ كوكىرەككە تولار زارى،
سولدى عوي سەمەيدىڭ دە كوپ ارداعى!
اتتانعان سول جاۋىنگەر ارىستاردىڭ
مايداننان كوپشىلىگى ورالمادى.
ونەر – ءومىر ساۋلەسى
التى الاش قانشا سولىپ، كوگەرمەگەن،
تامىرى تەرەڭدەگەن، كونەرمەگەن.
ەمەندەي ەڭسەسىنە ەڭسە قوسىپ،
جەبەگەن قيىن ساتتە ونەر دەگەن.
داريعا-اي، اسەمدىك جوق اننەن وتكەن،
دۇنيەنى كوز الدىڭدا دوڭگەلەنتكەن.
انمەنەن تىرىلگەن عوي كوزىن اشىپ،
كەڭ دالا كەزدەرىندە قانعا بوككەن.
جۇرەكپەن، جۇيكەمەن ءان پەرنەلەنگەن،
سازبەنەن، سەزىممەنەن زەردەلەنگەن.
اۋەنمەن جەتكىزىپتى العاش رەت
ادامزات ماحابباتىن جەرگە دەگەن.
سەرپىلىپ تاۋ قايعىدان، ورمان مۇڭنان،
اڭداردى ادام ءۇنى تاڭ قالدىرعان.
عاشىققا ايتا الماعان قۇپياسىن
انمەنەن اشكەرە ەتكەن ارماندى جان.
تاڭىردەن تۇسكەن نۇرداي ايان – جارىق
تامىرمەن اعار ءبىر ساز تارامدالىپ.
سەزىمنىڭ سوزگە سيماس سيپاتتارى
جاتادى انمەن عانا باياندالىپ.
قالامنىڭ، دومبىرانىڭ كومەگىمەن
الىسار اقىن بىتكەن ءوز ويىمەن.
شىن ءانشى شىرماپ الار ءبىر-اق ساتتە،
عاجايىپ اۋەن توگىپ كومەيىنەن.
سوندىقتان، ءانشى كوكتەم سامالىنداي،
جانسۋسار جازدىڭ كوركەم جانارىنداي.
سوندىقتان، ناعىز ءانشى كىم بولسا دا،
ءوزىڭنىڭ ەڭ ءبىر جاقىن ادامىڭداي.
ءانشىنىڭ كوزدەرىنە كۇن ۇيالار.
كۇمىس كول كەۋدەسىنە سيا قالار.
داۋالى داۋىسىنان جۇلدىز بالقىپ،
قورعالاپ قاپ-قاراڭعى ءتۇن ۇيالار.
ءانشىنىڭ تاڭ اتادى كىرپىگىنەن،
اسپانمەن سىرلاسادى ءۇن تىلىمەن.
اسقاردىڭ استاسادى بيىگىمەن،
جاس تالدىڭ جارىسادى بۇرشىگىمەن.
ول جۇتار جاسىل وتىن نايزاعايدىڭ.
ول وتكىر ورەن تۇتقان نايزادايىن.
ول – ءسابي مەيىرىمگە شولدەپ تۇرار،
كوڭىلى ءسۇرتىپ قويعان اينادايىن.
ءانشىنىڭ ارۋاعى بار مەرەيى ۇستەم.
ءومىرىن وتكىزبەس ول ەرەگەسپەن.
قاشاندا ءان مەن ءانشى بيىك تۇرار –
زۇلىمدىق، سايقالدىق پەن قارا كۇشتەن.
ءان باردا قازاق بولار وگەي نەگە؟!
ول ورتاق باي-باعلان، كەدەيگە دە.
ءان نۇرى شالقىپ تۇردى سول ءبىر جىلدار –
تاعدىرى تارعىلدانعان سەمەيدە دە.
جۇرۋگە شاما دا جوق ماسايراپ كوپ،
«اق»، «قىزىل» ازاپ سالدى اتويلاپ كەپ.
ساڭلاقتار ساحنالىق توبىن قۇرىپ،
ات قويدى ۇيىرمەگە «ەس – ايماق» دەپ.
دارىنىن قۇداي بەرگەن العا سۇيرەپ،
امىرە، يسا شىقتى العاش رەت.
جۇسىپبەك، ماناربەكتەر جارق-جۇرق ەتىپ،
قىرانداي قانات قاعىپ، سامعادى ۇدەپ.
سەمەي قالاسىندا 1920 جىلى مادەني-اعارتۋشىلىق ماقساتتا درامالىق ترۋپپا قۇرىلدى. رەسمي تۇردە “قىرعىز (قازاق) مادەني اعارتۋ ۇيىرمەسى” دەپ اتالعان بۇل ترۋپپاعا قازاق ولكەلىك ساياسي-اعارتۋ كوميتەتىنىڭ تەاتر بولىمشەسى باسشىلىق ەتتى.
“ەس – ايماقتى” قالاداعى ءتۇرلى مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرى، مۇعالىمدەر مەن پەداگوگيكا تەحنيكۋمىنىڭ جوعارى كۋرسىندا وقيتىن ستۋدەنت جاستار ۇيىمداستىردى. ترۋپپا ساحنا ونەرىنە بەيىم دارىندى جاستاردىڭ، ءانشى-كۇيشىلەردىڭ، باسقا دا ونەرپازداردىڭ باسىن قوسىپ، قازاقستانداعى تەاتر ونەرىنىڭ، دراماتۋرگيا جانرىنىڭ جاندانۋىنا ەلەۋلى ىقپال ەتتى.
ترۋپپانىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى جانە العاشقى ۇيىمداستىرۋشىسى سەيىت توقىمباەۆ بولدى. ول قايتىس بولعان سوڭ، جەتەكشىلىك جانە رەجيسسەرلىك جۇمىستارىن ءۋالي تۇرلىبەكوۆ جۇرگىزدى.
ترۋپپا قۇرامىندا 30-عا جۋىق ادام بولدى. ولار: ق.قۇلعارين، ج.سالمەنوۆ، ءا.جاۋلىقباەۆ، و.بەيسەنوۆ، ي.ساقاتاەۆ، س.ارىقوۆا، ءا.بەيسەنباەۆ، ا.شيكىباەۆ، س.ءامزين، ا.اۋەزوۆ، ت.وسپانوۆ، ت.ب. قىزمەتكەرلەر جانە ع.تورەباەۆ، د.ەسەنجولوۆ، ل.اشكەەۆ، ك.ماحمۇدوۆ، ماحمۇدوۆا، گ.تاۋەكەلوۆا سياقتى مۇعالىمدەر. ولاردىڭ ىشىنەن تورەباەۆ، اشكەەۆ، ەسەنجولوۆ كەيىن كاسىبي تەاترعا اۋىسىپ، اكتەر، رەجيسسەر بولىپ قىزمەت اتقاردى. قازاق ونەرىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى ءا.قاشاۋباەۆ، ي.بايزاقوۆ، ج.شانين، ق.بايجانوۆ، ج.ەلەبەكوۆ، م.ەرجانوۆ العاشقى ونەر ساپارلارىن وسى ترۋپپادان باستادى.
م.اۋەزوۆ پەن ج.ايماۋىتوۆ ترۋپپا جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، رەجيسسەر تۇجىرىمدامالار مەن ساحنالىق شەشىمدەردى قاداعالاپ وتىرعان. ترۋپپانىڭ رەپەرتۋارىنان اۋەزوۆتىڭ “ەل اعاسى”، “بايبىشە-توقال”، “ەڭلىك — كەبەك”، “قاراكوز”، ايماۋىتوۆتىڭ “جەبىر بولىس”، “قاناپيا — ءشاربانۋ”، “شەرنياز”، ءشانيننىڭ “ارقالىق باتىر”، ق.كەمەڭگەرۇلىنىڭ “التىن ساقينا”، س.سەيفۋلليننىڭ “باقىت جولىندا”، “قىزىل سۇڭقارلار”، ب.ءمايليننىڭ “بەتىم-اۋ، قۇداعي”، ت.ب. سول ۋاقىتتا جارىق كورگەن پەسالار ورىن العان بولاتىن.
«ەس – ايماق» درامالىق ترۋپپاسى باسپا بەتىندە جارىق كورمەگەن كوپتەگەن پەسالاردى دا قويىپ وتىرعان. سپەكتاكلدەر مەن ويىن-ساۋىقتار جۇمىسشىلار ورتاسىندا، قالاداعى ءتۇرلى كلۋبتاردا، ورىس تەاترىنىڭ ساحناسىندا وتكىزىلگەن.
“ەس – ايماق” ءتۇرلى سيپاتتاعى ويىن-ساۋىق كەشتەرىن ۇيىمداستىرۋ ارقىلى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ساۋاتىن اشىپ، ءبىلىم دارەجەسىن كوتەرۋگە ەلەۋلى ىقپال ەتتى.
ترۋپپا 1923 جىلدىڭ سوڭىندا “گۋبەرنيالىق قازاق ترۋپپاسى” بولىپ قايتا قۇرىلىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىك تەاتر اشىلعانعا دەيىن (1925) جۇمىس ىستەدى.
ءوز كوزىممەن...
جازسام دەپ جان – جۇرەكتىڭ جاhۇت جىرىن،
كەۋدەمدە كوپ تەربەتتىم ۋاقىت سىرىن.
وقىدىم سەمەيىمدە وتتاي جايناپ،
سوندىقتان، بۇل ومىردە باقىتتىمىن!
اساۋ ەم اق بۇلاقتاي اتقىپ اققان،
قيالمەن تاۋ قوپارىپ، تاس قۇلاتقان.
ەسىمنەن ماڭگى كەتپەس، ارمان قۋىپ،
سەمەيگە كەلگەن كەزىم اقسۋاتتان.
ۋاقىت بۇل – ۋىسىمەن نۇر ۇسىنعان،
كوڭىلدەن كوگەرشىندەي جىر ۇشىرعان.
جۇرەگىم ءلۇپ-ءلۇپ ەتىپ، العاش رەت،
سەمەيدىڭ كىرىپ ەدىم شىعىسىنان.
بۇل شەتى «جولامان» دەپ اتالاتىن،
جاسىمنان كوپ ەستىگەم اتاق، اتىن.
جولامان دەگەن كوپەس قونىسى ەكەن –
ساۋداسىن جەر شەتىنە اپاراتىن.
جاتاعان جاپپا تامدار تىزبەكتەلگەن.
قىرداعى ەل بۇل قونىستى ىزدەپ كەلگەن.
سەمەيدىڭ شەتىندەگى قازاقى اۋىل،
سول ءۇشىن تىم ەرەكشە قۇرمەتتەلگەن.
مەن بولسام سەمەيگە شىن شولدەپ كەلدىم،
كۇندىز-ءتۇن ءۇمىتىمدى تەرتبەتكەنمىن.
قالاعا ورنىققان سوڭ، كەيىن ءبىلدىم –
كوپ ەكەن جولاماندا جەرلەستەرىم.
قالانىڭ كەپ بارادى ءسانىن كورگىم،
ارمان، وي القىنادى الىم-بەرىم.
كوڭىلىم كەتتى بىراق تىم قۇلازىپ،
كورگەندە قاپتاپ جاتقان قالىڭ قورىم.
كەۋدەمنىڭ ىستىق وتى سالقىندادى،
وتكەننىڭ ەلەس بەردى سان سىرلارى.
ۇرپاققا بولاشاقتى تابىس ەتكەن –
سەمەيدە جاتىر مۇندا ءمارت ۇلدارى.
مۇنداي كوپ زيرات بۇرىن كورمەگەنمىن،
ويمەنەن بالاعا ءتان سەندەلەمىن.
قابىرلەر تومسىرايىپ، تومپايادى –
قۇشاقتاپ ولگەن دانا، ولگەن ەرىن.
مۇڭايدىم قالىڭ قورىم كوڭىل شايىپ،
شالقىعان شابىتىم دا تىم ورتايىپ.
قازاقتىڭ بوزتورعايى، بوزداق ۇلى –
وسىندا جاتىر ءسابيت دونەنتاەۆ.
مەن بىلگەم بۇل اقىندى – «دانامىز» دەپ،
تاۋىپ ەم توپىراعىن قاراپ، ىزدەپ.
كەيىننەن ءبىر كۇن بويى ەڭبەكتەندىك،
بارار جول زيراتىنا سالامىز دەپ.
«بۇل قازاق بەزگەن بە – دەپ – قىمباتىنان؟!»،
قالعىماي قاپالانىپ، تاڭدى اتىرعام.
زيراتتىڭ قورشاۋى دا تىم جۇپىنى –
باكەنە ءبىر قۇلپىتاس ورناتىلعان...
كورگەنىم ودان كەيىن – ەت كومبينات،
اتاعى الىستارعا جەتتى اعىنداپ.
ماسكەۋدى جارتى عاسىر تويىندىرعان،
شۇجىعىن، شۇرايلىسىن كوپ تىعىنداپ.
قاعىلدىق ءوزىمىزدىڭ نەسىپتەن ءبىز،
يتتەي بوپ سىعالادىق ەسىكتەن ءبىز.
وسى ءبىر ەت كومبينات سالىنىپتى –
جىلداردا وتىز جەتى، وتىز سەگىز.
بۇل جىلدار – وتكەن عاسىر قارا داعى،
ماڭگىلىك وشپەس سۇمدىق ساناداعى.
ەشقاشان ەستەن كەتپەس، ۇمىتىلماس –
ناقاقتان كەتكەندەردىڭ نازالارى.
وكىمەت ستاليندەي «ەرگە» سەنگەن،
اش كوزى زيرات پەنەن كورگە تونگەن.
قورىمدى قورداداي عىپ سىپىرتقىزىپ،
ورنىنا ەت كومبينات بوي كوتەرگەن.
اتىلىپ، ايدالعاندا تىرىلەرى،
قالىڭ ەل شىبىن جاننان تۇڭىلگەن-ءدى.
سول ازداي زيراتتاردى كۇرەگەندە،
سەمەيدىڭ اسپان، جەرى كۇڭىرەندى.
سول كەزدە سولىپ سەمەي گۇل باقتارى،
قالانى قارا قايعى قۇنداقتادى.
ەلەس بوپ كوشەلەردى كەزىپ ءجۇردى –
كۇرەلگەن مۇردەلەردىڭ ارۋاقتارى.
ولەڭنىڭ تاپقان ميات، ءورىسىن دە،
كوپ كورگەن قۋ تىرلىكتىڭ كەيىسىن دە –
كۇرسىنىپ، كۇڭىرەنىپ جىر شىرقاعان –
كۇرەدى كەمپىربايدىڭ بەيىتىن دە.
زاماندا زاتى جامان، اتى جامان،
مۇردەسىز مۇلدەم كەتتى اسىل ادام!
بۇل جايلى «كوكالا ۇيرەك» دەپ جىرلادى،
نەسىپبەك ايتۇلىنداي اقىن اعام.
ويلانتىپ وقىرمانىن، دوس، تۋعانىن،
وسىلاي ولەڭ ءسوزدى توكسىن دارىن.
ەسكەرتكىش قويدى اقىنعا ول داستان جازىپ،
مىنەكي، وقىڭىزدار بەس شۋماعىن:
«قايناتقان قاسىرەتتىڭ تايقازانىن،
سەمەيگە قۇلاعىڭ سال، ەي، قازاعىم!
استىندا قاساپحانا كۇڭىرەنگەن،
داۋىسىن ەستيمىسىڭ بەيمازانىڭ؟
ءومىردىڭ سəۋلە توككەن سارايىنا،
ءبىر مەزەت ارۋاقتاردى ال ويىڭا.
سەمەيگە جولىڭ ءتۇسىپ كەلە قالساڭ،
سوعا كەت قاساپحانا ماڭايىنا.
مەزگىلسىز سارى ۋايىم شاقىردىم با،
باتىرسا كىنəلاما اقىن مۇڭعا.
ايىرىلعان مولاسىنان كەمپىربايدىڭ
ارۋاعى ارپالىسىپ جاتىر مۇندا.
كەتتى عوي قياپاتتى قيىن زامان،
ساپىرىپ قارا شاڭدى قۇيىنداعان.
«دۇعا قىل كەمپىربايداي بيشاراعا»،
وزىنە ءوز قابىرى بۇيىرماعان.
جان ەدى ونەرسىزدى دوس ەتپەگەن،
ولەڭسىز تاماعىنان اس وتپەگەن.
«سەمەيدە توپىراعىم بولار بىلەم»، –
دەپ ەدى ارىزداسىپ Əسەتپەنەن.».
سەمەيگە ارمان قۋىپ العاش رەت كەلگەن كەزىمدى، تەك قازاقتار عانا تۇراتىن جولامان اۋىلىن، ودان كەيىن قالانىڭ شىعىس بەتىندەگى قالىڭ قورىمدى كورگەن ءساتىمدى، ەت كومبيناتىنىڭ سالىنۋ تاريحىن ولەڭگە ءتۇسىرىپ وتىرىپ، سول ءبىر شاقتاردى بۇگىن كورگەندەي ەسىمدە قالعانىنا تاڭ قالدىم.
ورالسام ستۋدەنت شاقتارىما،
كەلگەندەي جاستىق شاعىم تاپ جانىما.
سەمەيدىڭ سەرىسى بوپ كوپ ءجۇرىپ ەم،
بارۋشى ەم دوستارىممەن باقتارىنا.
الدىمدا ارايلى ءۇمىت كۇلىمدەگەن،
سانام دا، سەزىمىم دە بۇلىنبەگەن.
مەن ءۇشىن جان دوس ەدى كىتاپ دەگەن،
مەن ءۇشىن ماقسات ەدى ءبىلىم دەگەن.
جانىما نۇر توگەدى ءار قادامىم،
لاپىلداپ جانىپ تۇرعان بار تالابىم.
وقىسام، جازسام داعى جالىقپايمىن،
بىلىنبەس ەشقاشاندا شارشاعانىم.
ءبىلىمدى از كورەمىن باسىمداعى،
دوستارىم تاڭ قالادى قاسىمداعى.
ءبىرىنشى سۋاتىم دا، قۋاتىم دا –
گوگولدىڭ كىتاپحانا اتىنداعى.
وسىندا عىلىم، ءبىلىم بار الەمى،
وقىرمان ىزدەگەنىن تابار ەدى.
ءجانناتتا جانى بولعىر ءبىر ادام عوي –
نەگىزىن ميحاەليس قالاپ ەدى.
كەشەگى بۇگىنگىمەن كەزەكتەسىپ،
وتىرام وي قيالىم وزەكتەسىپ.
كەتەدى ويىم شالقىپ، بويىم بالقىپ،
كوزىمە ۇلى ابايدى ەلەستەتىپ.
ەسىكتەن كىرەر اقىن ماڭ-ماڭ باسىپ،
ادامداي مەن تۇرامىن قالعان ساسىپ.
بارمايمىن نەگە جەتىپ قاسىنا ونىڭ،
المايمىن نەگە قولىن امانداسىپ؟
ول مەنىڭ شابىتىمدى ەسەلەر مە،
كوپ جۇرگەن بالامىن عوي كوشەلەردە؟!
ايتامىن نە بەتىمدى، تانىسقان سوڭ –
«وقىپ بەر ولەڭىڭدى» – دەسە ەگەردە؟!
مەن سولاي ۇلى اقىندى كورە بەرگەم،
ەلەسىم قيالىما ورەلەنگەن.
كەي كەزدە ابايداي بوپ ويعا باتىپ،
تۇرامىن كىتاپ قاراپ سورەلەردەن.
ال بۇگىن كوڭىلىم شىن ارايلادى،
ەسكىنىڭ ەسكە ءتۇستى تالالايلارى.
ەشقاشان اڭگىمەلەپ تاۋسا الماسپىن –
ءوزىمنىڭ وسكەن قالام سەمەي جايلى!
* سلوبودكا (سلوبودا) – روسسيادا كرەپوستنويلىق پراۆو جويىلعانعا دەيىن – باسىبايلى ەمەس حالىق تۇراتىن ۇلكەن سەلو.
* ءتىنىباي كاۋكەنوۆ – ۋاق بولىسىنىڭ ستارشيناسى، ەكىنشى گيلديالى كوپەس. «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ كەيىپكەرى.
*جولامان جانداربەكوۆ – تەرىستاڭبالى بولىسىنىڭ ستارشيناسى. بىرنەشە ساۋدا قويمالارى، قوناق ءۇيى، مونشاسى بار كوپەس.
