Biz qaı eldiń kıimin kıip júrmiz? «Otandyq ónimdi kóbeıteıik» dep urandatqanymyzben, ózińiz tutynatyn qandaı qazaqstandyq brendti atar edińiz? Rasy kerek, saýaldy kimge qoıaryńdy bilmeısiń. Árıne, eń aldymen bılikke baǵyttalatyny shyndyq.
Ras, bizdiń úkimettiń otandyq ónimdi damytýǵa qatysty myqty baǵdarlamalary bar. Biraq sonshalyqty jemisti oryndalyp jatyr dep aıta almaımyz. Óıtkeni onyń nátıjesin halyq kórip otyrǵan joq. Atap óter bolsaq, bizde «qarapaıym zattar ekonomıkasy» degen baǵdarlama bar. Budan eki jyldaı buryn qabyldanǵan. Maqsaty – otandyq ónimdi kóbeıtý. Ishki jáne halyqaralyq naryqta qazaqstandyq taýardyń sanyn arttyrý. Bir qaraǵanda jemisti joba ekendigi sózsiz. Bul joba otandyq taýardyń naryqta básekege qabiletti, sapaly jáne qoljetimdi bolýy kerek degen maqsatta jasalynǵan. Biraq 30 jyl ótse de, otandyq alpaýyt kompanııalar men qarjysy bar jeke kásipkerler tipti kóılek-kónshek pen shalbar tigýge de múddeli emes. Bári de syrttan ákep satqandy táýir kóredi. Óıtkeni syrttan keletin daıyn ónimderden tabys tez túsedi. Kezinde aty shyqqan Shymkenttiń, Qostanaıdyń kıim fabrıkalaryn saqtap qala almadyq. Bar bazany joǵalttyq. Endi kelip, Túrkııa men Qytaıdan kıim tasımyz. Ústine qosyp satyp, paıda kórip jatyrmyz. Bul aqshasy bar az ǵana topqa tán nárse. Al qarapaıym halyq ne kıip júr? Bıliktegiler oǵan bas qatyrǵysy kelmeıdi. Bizdiń úkimettiń joǵaryda aıtqan «qarapaıym zattar ekonomıkasy» degen baǵdarlamasyn sóz etýimiz beker emes.
Bir ǵana mysal aıtaıyq. Toqylǵan jempirler men keýdeshelerdiń 98,9 paıyzy syrttan ákelinedi. Bar bolǵany 1,1 paıyzy ǵana – otandyq ónim. Al syrtqy kıimderdiń 97,9 paıyzy shetelden keledi, 2,1 paıyzy ǵana –qazaqstandyq ónim. Sporttyq kıimderdiń 83,1 paıyzy ımporttyq taýarlar bolsa, 16,9 paıyzy ǵana otandyq óndiristiń úlesine tıedi. Shulyq, toqyma ónimderiniń 80,7 paıyzy tasymaldansa, 19,3 paıyzy ǵana – otandyq ónimder.
Mine, úkimet qabyldaǵan «qarapaıym zattar ekonomıkasynyń» Qazaqstandaǵy damý kórsetkishiniń sıqy osy.
Ras, bizge otandyq óndiristi damytý úshin memlekettik deńgeıdegi jobalar kerek. Biraq «qarapaıym zattar ekonomıkasy» halyqtyń qajetin ótep otyr ma? Másele sonda ǵoı. Anyǵyn aıtsaq, atalǵan baǵdarlama halyqtyń turmystyq qajettilikteri úshin óte kerek joba. Bul jobaǵa 600 mlrd teńge bólingenge uqsaıdy. Bul joba boıynsha halyq kúndelikti tutynatyn, turmysqa asa qajetti zattar óndiriledi. Atalǵan salany damytýǵa 600 mlrd teńge bólingen. Onyń 400 mlrd teńgesi – óńdeý ónerkásibine, 100 mlrd teńge – agroónerkásiptik keshende qaıta óńdeýge, taǵy 100 mlrd teńgesi – agroónerkásiptik keshendegi óndiriske baǵyttalady. «Qarapaıym zattar baǵdarlamasy» aıasynda 365 ónerkásiptik taýar ózimizde shyǵaryla bastaıdy» delingen. Biraq...
Eki jyl ótse de, biz áli onyń jemisin kóre almaı otyrmyz. Nege? Sonda bul qarjyǵa eki jyldan beri ne shyǵarylyp jatyr? Bizdiń úkimette ashyqtyq joq. «Qarapaıym zattar ekonomıkasy» baǵdarlamasy aıasynda osyndaı kıim nemese buıym túrleri shyǵarylýda», - dep bólingen aqsha men jumystyń nátıjesin úkimet ashyq jarııa etip jatsa, qazaqstandyq azamattar da otandyq taýardy alýǵa umtylar edi ǵoı.
Táýelsizdik alǵanymyzǵa 30 jyl ótse de, otandyq taýardyń úlesi áli olqy soǵyp tur. Ótkende vıe-premer Roman Sklıar «Qarapaıym zattar ekonomıkasy» baǵdarlamasynyń nátıjesinde 2025 jylǵa qaraı barlyq 365 ónimniń óndiris kólemi 2,4 esege artyp, naryqtaǵy ımporttyń úlesi 59 paıyzdan 37 paıyzǵa deıin tómendeıdi. Olardyń ishinde 247 azyq-túliktik emes ónerkásip ónimderi boıynsha óndiris 1,5 mlrd dollardan 3,1 mlrd dollarǵa deıin (nemese 2 esege) ósedi jáne ımport úlesi 82 paıyzdan 59 paıyzǵa deıin tómendeıdi, – degendi aıtty. Durys-aq delik. Bizge otandyq óndiristiń óskeni kerek, otandyq taýardyń kóbeıgeni qajet. Biraq bul qanshalyqty oryndalýy múmkin? Oǵan senim bar ma? Bul derekterdi vıe-premer Roman Sklıar elge tótenshe jaǵdaı, karantın engizilmeı turǵan kezde aıtty. Al odan keıin jaǵdaı kúrt ózgerip ketti ǵoı. Eldi koronavırýs jaılady. Indetpen aýyrǵandardy emdeýge Ulttyq qordan qanshama aqsha bólindi?! Onyń ústine álemdik munaıdyń baǵasy kúrt túsip ketti. Munyń bári de bıýdjettiń aqshasynyń ortaıýyna áserin tıgizdi. Qaltamyz jutańdanyp qaldy. Al qara halyqqa arnalǵan «qarapaıym zattar ekonomıkasy» baǵdarlamasy taǵy da orta jolda toqtap qalýy múmkin ǵoı. Bári de múmkin.
Osy ýaqytqa deıin otandyq óndiristi damyta almaýymyzdyń sebebi nede? Biz munaıǵa sendik. Al munaıdyń baǵasy óne boıy sharyqtap joǵary turmaıdy. Ras, «qara altynnyń» baǵasy kúrt tómen tússe, qazynanyń qazany ortaıady. Biraq moıyndaý kerek, otandyq taýar óndirýdi uqsata almaı otyrǵanymyz ras. Taǵy bir mysal, Qazaqstanǵa qurǵaq súttiń 83 paıyzy, sary maıdyń 31 paıyzy, irimshiktiń 61 paıyzy shekaranyń arǵy jaǵynan keledi. Olqylyq qaıdan? Ózimizden! Táýelsizdik alǵan otyz jylda otandyq otyz taýardy áli shyǵara almaı otyrmyz. Ústimizdegi kıip júrgenimiz káristik kóılegi, túriktiń túrsıi ekenin bárimiz bilemiz. Tipti keıingi eki-úsh jylda Qazaqstannyń naryǵyn qyrǵyzdyń balmuzdaǵy men aıran-súti men jeńil –jelpi kıimi jaýlap aldy. Al bizde she? Ne kedergi bolyp otyr? Buǵan qatysty «Baıtaq – Bolashaq» ekologııalyq alıansynyń tóraǵasy Azamathan Ámirtaıdyń bylaı degeni bar:
–Bizde ekonomıkany jandandyrýǵa arnalǵan jaqsy qurylymdar bar. Máselen, «Damý» qory, «Báıterek» holdıngi, Ulttyq kásipkerler palatasy, ekinshi dárejeli banktar, jergilikti jerde kásipkerlerdi qoldaıtyn ár túrli uıymdar jáne taǵy basqa. Bir qarasań, kóz qýantady. Alaıda bulardyń bári kásipkerlikti tejep otyrǵan bıýrokratııalyq qurylymǵa aınalǵan. Sany barda sapasy joq mekemeler. Bular memleketten aqsha alǵanymen, bızneske naqty kómek bere almaýda. Eń basty kemshilik, bul jerde bıznestiń, kásipkerliktiń ne ekenin jete túsinbeıtin biliksiz mamandar otyr, – deıdi qoǵam belsendisi, kásipker Azamathan Ámirtaı.
Desek te, baǵdarlama aıasynda halyqtyń keń tutynýyna arnalǵan taýardyń 365 túri óndiristen shyǵyp, saýda úıleriniń sórelerine de qoıylar. Kúteıik. Qysqasy, óz ónimińe eshteńe jetpeıdi. Bizdiń de oıymyz, otandyq óndiris tezirek damysa degen tilek...
Erkin QALDAN,
«Adyrna» ulttyq portaly
