TÁŃIRShILDIK QYTAIDYŃ MÁDENI JOBASY MA?
Qazaqstandaǵy táńirshildik-shamanızmniń soıylyn soǵýshylar Býdda Shakıamýnıdy naıman rýynan,al «Umaı ana» býddanyń sheshesi bolǵanyn,býddızmniń ózi «osmyslennyı tengrıanstvo» dep BAQ-pen áleýmettik jelide táńirshildikti ashyq nasıhattaýy qazaq qoǵamyn oılandyrýy tıis. Reseı eýrazııashyl-ımperıalısteri Trýbekıı,Savıkıı t.b al qazirgi Kremldyń bas ıdeology A.Dýgın sııaqtylardyń jergilikti ulttarǵa baılanysty táńirshildik nanym men etnomıfologııany qoldap-qolpashtaýy men Qytaı kommýnıstik bıliginiń ıdeologııalyq-mádenı ekspansııasy elimizde júıeli túrde júrgizilip jatqanyn ashyq kórsetedi.
Táńirshilderdiń BAQ-ta agressıvti túrde basqa senimderge dúrse qoıa berýi tarıh turǵysynan dármensiz jáne aqyl úshin qorlyq qana emes, órkenıetti qoǵam turǵysynan da qaýipti ekeni sózsiz . Óıtkeni táńirshil- shamanıst toptyń barlyq paraǵylymı jáne psevdotarıhı opýstary buqaranyń ultshyl jáne shovınıstik pıǵyldaryn jaýapkershiliksiz paıdalanýmen, ulanǵaıyr dala adamdary bolǵan qazaqtardyń,ıaǵnı kóshpendilerdiń basqa ulttardan artyqtyǵy, oǵan qosa Táńirshildiktiń Avraam dinderinen ústemdigi jónindegi ıdeıalarmen qatty lastanǵan.
Men táńirshil-shamanızm nanymyn zertteı kele «táńirshilderdiń ózindik joly» qısynsyz absýrd pen maǵynasyzdyqqa toly, al onyń basty mazmuny – qytaılyq dinı dúnıetanymdy dáripteý dep túsinemin.
Men neoputqatabynýshy táńirshilderdiń kózqarasy antısemıtızm, ıslamofobııa, antıhrıstıandyq ıdeıalarǵa toly jáne ultaralyq alaýyzdyqty qozdyrýǵa baǵyttalatynyn baıqadym.Mysaly atap aıtsaq 365info.kz saıtyndaǵy «Arman» jobasy sandyraq pen mıstıkaǵa qurylǵan, al onyń basty mazmuny bolyp qytaıdyń dinı dúnıetanymy men ekspansııasyn dáripteýden turady.
https://365info.kz/tag/arman-nurmuxanbetov/ saıtyndaǵy Arman Nurmahanbetovtyń mádenı jobasy táńirshilderdiń rýhanı fılosofııalyq baǵytyn aıqyn anyqtady. Barlyq saıası ıdeıalar olardy óndiretin, olarǵa qurylym men nysan beretin, nárleıtin, ıaǵnı qaınar kóz bolyp tabylatyn dúnıetanym belgili bir mádenıetpen tikeleı baılanysty. Mysaly, AQSh-taǵy respýblıkalyq partııanyń saıası doktrınasy neokonservatıvti protestanttyq platformaǵa negizdelgen, Izraıl memleketiniń resmı ıdeologııasy sıonızmniń dinı-saıası doktrınasyna sáıkestelingen, qytaılyq Chjýn go («Orta Patshalyq») doktrınasy daosızm men konfýııshildikten taraıdy, Gıtler men Mýssolını naızmi Nısheniń «Biregeıimen» jáne arıılik ezoterıkasymen jigerlengen,al Ál-Qaǵıda radıkaldy sýnnızm ıdeıalarymen sýsyndaıdy. Barlyq saıası ıdeıalardyń basy belgili bir dinder, fılosofııalar men mádenıetterden bastalady. Táńirshilderdiń qyzmetin obektıvti jáne ǵylymı turǵydan zertteýim meni táńirshil-shamanıster óz fılosofııasynyń sondaı qaınar kózi retinde qytaı daosızmi, mońǵol shamanızmi, neoputqatabynýshylyq jáne táńirshildik pen tıbettik býddızmnen turatyn sınkrettik júıesiz botqany tańdaǵan degen tujyrymǵa ákeldi.
Anyqtama: Daosızm (qytaı, pının dàojiào) – din, mıstıka, bal ashý, shamanızm men medıtaııa praktıkasynyń elementterin qamtıtyn qytaılyq dástúrli ilim. Mıfologııasy qudaılar men jyn-shaıtandardyń kúrdeli ıerarhııasyn qamtıdy. Daos kýltinde bal ashý men zulym rýhtardy «qýyp shyǵaratyn» rásimder basty oryn alady. Daosızm panteonyn aspan qudaıy, joǵarǵy qudaı jáne ımperatorlardyń atasy («aspan uldarynyń») retinde qurmetteletin Iashmanyń ıesi (Shan-dı) basqarady. Dao tujyrymdamasynyń ózi (daosızmdegi ortalyq uǵym) kóp jaǵynan, tipti egje-tegjeılerine deıin ýpanıshadtarda kóp márte jazylǵan, emanaııasy kózge kórinetin fenomenaldy álemdi jaratqan, ári onymen qosylý (fenomenaldy álemnen ketý) ejelgi úndi fılosoftar, brahmandar, dıýanalar men nápsiden tıylýshylardyń maqsaty bolǵan tulǵasyz Brahmannyń úndi-arıılik tujyrymdamasyna uqsaıdy. Eger de oǵan taǵy ejelgi qytaılyq daos-fılosoftardyń eń úlken maqsaty, bul – ómirdiń qumarlyqtary men ábigershiliginen alǵashqy qaýymnyń turmysyna, qarapaıymdylyq pen tabıǵılyqqa kóshý bolǵanyn, dál osy daosterdiń ishinde ejelgi Qytaıdaǵy pirádarlyǵy týraly Konfýııdiń ózi qurmetpen qaraǵanyn jáne alǵashqy nápsiden tyıylýshy – dıýanalar bolǵanyn qossaq, onda uqsastyq odan da aıqyn jáne jumbaq bolyp kórinedi. Ejelgi Qytaı despotızmin týdyrǵan daosızmniń fılosofııasy men okkýltızmi kóshpeli mońǵoldardyń, qalmaqtardyń ,odan qalsa basqalardyń qaradúrsin nanym-senimderine zor áserin tıgizdi. Bul nanym-senimder búgin «táńirshildik» degen ataýmen biriktirilgen. Bul ataý qytaılyq Shan-Dıiniń tikeleı analogy bolyp keletin mońǵol panteonynyń joǵarǵy qudaıynyń Mıonkıo-Kıokıo-Táńir, Máńgi Kók Aspan degen uǵymmen tikeleı baılanysta. Zamanaýı qazaq tilinde kezdesetin «Táńir» sóziniń shynaıy semantıkalyq maǵynasy Jaratýshynyń bir esimderine jatady jáne táńirshildikpen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy.
Gete «shyndyqtan góri qateni tabý áldeqaıda ońaı. Qatelik betinde jatady, birden baıqalady» degen. Sonymen, zııatkerlik dalaı-lama ataǵyna talaptanatyn táńirshilderdiń «shyǵarmashylyǵynda» anyqtalǵan ashyq tarıhı jáne ǵylymı burmalaýlar olardyń oı tujyrymdarynda aqıqatqa jýyq eshnárse joq degen qorytyndy jasaýǵa múmkindik beredi. Shamandardyń dálel men argýmentteri ártúrli maqsattardy kózdeıdi. Osy maqsattardyń biri - tarıhı shyndyqty kez-kelgen syn men tekserý múmkindigin joqqa shyǵaratyn mıstıkalyq ezoterıka baǵytqa aýdarý. Táńirshilderdiń bóspe jáne negizsiz sózderi aqıqatynda bir uly nársege degen qatystylyq jalǵan sezimin qalyptastyrady (ata-babalarynyń ulylyǵyna degen turaqty shovınıstik akent), tarıhty syn kózimen baǵalamaýǵa májbúr etedi, sanany ózekti máselelerden jáne jalpy shyndyqtan alańdatady. Bundaı ádistemelik tásildiń maqsaty – tarıhı proesterdi raıonaldylyq spektrinen alyp tastaý jáne olardy ǵylymnan tys aralyqtarǵa, ıaǵnı ıllıýzııa salasyna kóshirý.
Táńirshil qaýymnyń taǵy bir mańyzdylyǵy táńirshildik-daosızm-býddızmdi kópshilikke taratý arqyly qazaqstandyqtardyń dinı sanasyn ózgertýge degen agressıvti talpynys. Qytaılyq (qytaılyq qana emes, kez kelgen basqa da bolsyn) mádenı assımılıaııasynyń negizgi quraldarynyń biri bolyp dinı mıssıonerlik ekenin bárimiz bilemiz. Bul jaǵdaıda daosızm-býddızm, táńirshildik degen atpen qazaqtarǵa balamaly jáne reformatorlyq dinı model retinde usynylady. Munyń bári patrıotızm men halyqtyń taǵdyryn ýaıymdaý degen ádemi popýlızm qana.
Táńirshilderdiń (nemese ózgelerdiń) dinı kózqarastaryn nasıhattaý alańdaýshylyq týǵyzbaı qoımaıdy, óıtkeni shynynda jat mádenıet, ıdeologııa men fılosofııany jasyryn engizý júrgizilip jatyr. Ózderińiz bilesizder, VIII ǵasyrdyń ortasynan bastap, 751 jyly Talas mańyndaǵy áıgili shaıqastan keıin odaqtas arab-túrki koalıııasy Qytaı Tan ımperııasynyń jer qaıysqan qolyn tolyq talqandady. Nátıjesinde Qazaqstan aýmyǵynda Islam basym dinge aınalyp, Qarahanıdter tusynda 960 jyly memlekettik din dárejesine kóteriledi. Al 732 jyly-aq aýmaǵy qazirgi Qazaqstannyń batys aımaqtaryn qamtıtyn Hazar qaǵanatynda Islam Iýdaızmmen qatar resmı din retinde tanyldy.
Táńirshilder tańǵalatyn «shamanızm-táńirshildik» bolsa túrki nanym-senimderiniń arasynda tarıh turǵysynan buryn-sońdy bolmaǵan, tipti «shaman» sózi túrki tilderinde kezdespeıdi, al VII-VIII ǵasyrlarda kezdesetin «kam» jáne «kamdý» degen sınonımdes sózderiniń shyǵý tegi tunǵys-manjýr nemese mońǵol-qytaılyq ekeni aıqyn. Shamanızm soltústik halyqtar men Sibirdiń shaǵyn halyqtarynyń arasynda keń taralǵan: chýkcha, kamchadal, eskımos, korıaktardyń jáne t.b., sondaı-aq qazirgi mońǵoldardyń bir bóliginiń arasynda óte kóp kezdesedi. Zamanaýı psıhologtardyń pikirinshe, baqsylar aıqyn psıhopatologııasy bar, epılepsııalyq talmalarǵa beıim nevrotıkter bolǵan, al baqsylar arasynda taralǵan salttyq transvestızm jıi gomoseksýaldyq nekelerge ákeletin. Aıtpaqshy, jońǵar shabylýynyń qyzǵan kezinde dalaı-lama 1678 jyly Ǵaldan jońǵardy uly han dep jarııalaǵan. Osylaısha, qazaq halqynyń qandy genoıdi saıası-dinı bataǵa ıe boldy. Tarıhymyzdyń bul kezeńi eń qaıǵyly dep sanalatynyn eske sala keteıik. Táńirshil top tıbettik lamalar men lamaızmge ashyq bas ııýden uıalmaıdy. Osylaısha táńirshildik, býddızm-lamaızm, shamanızm men daosızm sııaqty barlyq qıyr shyǵystyq dinder árdaıym qazaqtarǵa qarsy dushpandyq ıdeologııanyń qaınar kózi bolǵandyǵy, qazir de sondaı bolýy ári sondaı bola beretindigi Qazaqstannyń naǵyz ultjandy azamatyna túsinikti bolý kerek.
Ulttyq zańnama sheńberinde dinı senim bostandyǵy quqyǵy bizdiń azamattarǵa kez-kelgen dindi ustanýǵa erik beredi. Alaıda, áńgime jat ıdeologııanyń ımporty, shovınızm men zorlyq-zombylyq kýlti, ırraıonaldy jáne ǵylymǵa qarsy doktrınalardy nasıhattaý týraly bolsa, onda shynynda qoǵamdyq narazylyq qajet.
Postkeńestik kezeńde keń taralǵan tarıhtyń balama ınterpretaııasy, ádette psevdoǵylymı túsiniktemesimen súıemeldenip, zııatkerlik qanaýshylyq túrge ıe bolady. Bul tarıhı gerostrattar qarapaıym bilimge ıe bolmaı, óz slenginde akademııalyqsymaqtyqpen saý máni joq sandyraq sózder aıtady. Osyndaı tómen sapaly makýlatýranyń nátıjesi tarıhı faktilermen burmalanyp, qalalyq páterlerde turyp, ózderin reformator-postnomadtar retinde kórsetý úshin túkke turmaıtyn áreket etetin kezekti shapıtoǵa aınalady.
Óziniń zııatkerlik negizi retinde táńirshilderdiń bizdiń tarıhymyz ben qoǵamymyzǵa jat anyq kópqudaıshylyq, shamanızm men putqatabynýshylyq ıdeologııasyn tańdaı otyryp, keleshek urpaq aldynda jaýapkershiligin uǵynbaıtyndyǵy ádil ashý týǵyzady. Qoǵamdyq nazardy ózine aýdarý talpynysy, myń jyldan astam ýaqyt boıy irgetasy bolǵan Islam, Másihshilik pen Iahýdı monoteıstik dinderi bolyp keletin halqymyzdyń rýhanı birligin buzýǵa jol berilmeýi kerek.
Táńirshilder Avraam dinı órkenıetin uıalmaı qaralap, ony ulanǵaıyr keń dalaǵa arab basqynshylarynyń kúshimen ornatylǵan taıaý shyǵys semıt taıpalardyń maǵynasyz rásimderdiń jıyntyǵy retinde kórsetedi. Iahýdı, hrıstıan men musylmandar birdeı qurmetteıtin bıblııalyq paıǵambarlar mıftik keıipkerler retinde sýrettelip, shaıtandarǵa teńelgen. Bul Qytaıdyń Ortalyq Azııaǵa keńeıýin toqtatý úshin Talastaǵy bes kúndik shaıqasta óz ómirin qurban etken qaharman men shahıd musylmandardyń erligin aıqyn kelemejdeý bolyp tabylady.
Islam dinine jáne tarıhymyzǵa degen óshpendilikke bola baryp turǵan ótiriktiń mysaly retinde «XV ǵasyrdyń ortasynda Ábilqaıyr kóshpeli ózi-bekterdi kúshpen ıslamdandyrýǵa sheshim qabyldaǵanda, olardyń eń qaırattylary narazylyq tanytyp, Shý alqabyna qonys aýdardy-mys»degen tarıhı falsıfıkaııaǵa jaýabymyz: eger Altyn Ordanyń ekinshi hany Berke budan eki júz jyl buryn Islamdy qabyldap, Egıpet sultany Beıbaryspen odaqtas bolyp óziniń týysy shyńǵysıd Hýlagýǵa qarsy azat etý soǵysyn júrgizse, onda XV ǵasyrdaǵy postaltynordalyq halyqtardy kúshtep ıslamdandyrý týraly qandaı áńgime bolýy múmkin? Al Ábilqaıyrdan júz jyl buryn, 1312 jyly Ózbek han Islamdy Altyn Ordanyń memlekettik dini dep jarııalaǵan.
Táńirshil-shamanıster elimizde túrkilerdiń jańǵyrý ıdeıasyn jeleý qylyp halqymyzdyń musylman kezeńindegi mádenı murasynyń bedelin túsirýge qasarysqan túrde umtylýda , mońǵol basqynshylary men agressorlardyń kýltin ornatyp, qytaılar men mońǵoldardyń nanym-senimderin – daosızm men shamanızmdi júıeli túrde nasıhattap jatyr.
Kóshpendiler men otyryqshy mádenıetterin turaqty túrde bir birine qarsy qoıý, bul Arnold Toınbı men Semıýel Hanttıngton sııaqty tarıhshylar men ıdeologtardyń óreskel plagıaty.
Bul turǵyda mundaı qarsy qoıýshylyq tereń qarama-qaıshylyqta, óıtkeni kóshpeli mońǵoldardyń «mádenıetiniń» negizgi salttyq qaınar kózderi – táńirshildik ,ıaǵnı lamaızm men daosızm,al bul nanymdar naǵyz «jer turǵyndarynyń» – qytaılar men ındýstardyń ónimi.
Táńirshilderdiń júıesiz nanymynda «Máńgi Kók Aspannyń uly» Shyńǵyshanǵa erekshe oryn berilgen, ony táńirshilder «qudaıdyń» seriktesi retinde tanıdy.
Táńirshilderge aıtarym Shyńǵyshan bastaǵan mońǵol ordalary Otyrar, Syǵanaq, Saýran, Hýdjant, Samarqand, Buhara, Horezm túrki musylman qalalaryn otqa jaqqandaryn, beıbit turǵyndarǵa degen zorlyq-zombylyqtaryn ári jappaı óltirýshilikterin eshýaqytta jáne eshqashan aqtap alýǵa bolmaıdy.
Shyńǵyshannyń Ortalyq Azııaǵa shabýyl jasaýy bul aımaqtyń damýyn edáýir toqtatty da órkenıetin birneshe ǵasyr artqa laqtyryp jiberdi.
Bizdiń oıymyzsha zııalylar men qoǵam táńirshilderdiń agressıvti shabýyldaryna óz pikirlerin bildirip, olarǵa ǵylymı baǵa berip, qazaqstandyqtardyń ulttyq qadir-qasıetin ári senýshilerdiń sezimderin qorlaıtyn jyndy nájisterdiń shyǵýyn toqtatýlary kerek. Qazaqstandyq qoǵam dushpandyq ıdeologııa men ashyq shovınıstik fılosofııalardyń teorııalyq jetilý órisi bola almaıdy jáne bolmaýy tıis. Qytaıdyń mádenı ekspansııasy toqtatylsyn!
Saıasattanýshylardyń boljamy boıynsha, etnıkalyq ultshyldyq ıdeıalary bizdiń qoǵamda jaqyn bolashaqta suranysqa ıe bolady. Búgin biz saıası ıdeologııalyq negiz retinde táńirshil- shamanısterdiń gıpotezalaryn qoldana otyryp, osyndaı suranysty óz múddeleri úshin paıdalanýǵa qalaı tyrysatynyn baıqaımyz. Alaıda, táńirshil ıdeologtardyń shyǵarmashylyǵynda baıqalatyn ashyq ǵylymı jalǵandyq pen burmalaýshylyq osy ıdeıalyq qoqystardyń barlyǵyn ıntellektýaldyq kollapsqa jáne nátıjesinde ıdeologııalyq bankrottyqqa aparatyn ,ulttyń tamyryna túsken qurt bolyp tabylatyny anyq. Qalaı bolsa da, tarıhı jeńiliske oısyratyla ushyrap, kelmeske ketken kóshpendilerdiń áljýaz dúnıetanymyna súıený – shúbásiz kúıreý joly. Táńirshilderdiń armany qazaqtardyń kóshpendi dástúrine «tabıǵı, ekologııaly, tabıǵat qorǵaýshy» ómir saltyna qaıta dýshar qylý .Ol tek myqty ındýstrıaldy Qytaıǵa ǵana tıimdi bolyp tabylady. Qoıshylardy basqarý ońaıyraq! Aıtpaqshy, táńirshilderdiń tabıǵı adamnyń daostik ıdealyn dáripteýishiligi kezdeısoq emes .Táńirshil- shamandardyń aıtýynsha, biz «ejelgi túrki dinin» táńirshildikti qaıta jańǵyrtyp, kóshpelilerdiń «tabıǵat qorǵaý» turmysyna qaıta oralyp... otyryqshy órkenıetterden tarıhı jeńiliske ushyraǵandyq úshin kek qaıtarýymyz kerek. Qyzyǵy, shopandar qanatty zymyrandardy qalaı atyp túsiredi eken? (mysal, árıne, eń jaqsy emes, biraq shynaıylyq keıde odan da jaman jaǵdaılardy keltiredi!)
Táńirshil qaýymnyń ıdeıalaryn kelesi tezısterge jınaqtaýǵa bolady:
1. Bizdiń barlyq qaıǵylarymyzǵa ózderiniń otyryqshy órkenıeti men dinin májbúrlep ornatqan semıt-arabtar men semıt-evreıler kináli. Islam qazaqtardyń damýdan artta qalǵandyǵy jáne ári artta qalyp jatqandyǵy men jeńiliske ushyraǵandyǵy úshin kináli.
2. Qazaqtar kóshpeli mońǵoldardyń urpaqtary jáne Shyńǵyshan qurǵan mońǵol ımperııasynyń tikeleı muragerleri bolyp tabylady.
3. Táńirshildik qazaqtardyń baıyrǵy dini bolyp tabylady.
Birinshiden, arabtar men evreıler, dálirek aıtqanda olardyń mádenıeti men dini, bul – dál kóshpendilik sanasynyń ónimderi bolyp tabylady. Semıttik etnostar, túrkiler men olardyń urpaqtary qazaqtar ǵasyrlar boıy ómir súrgen jaǵdaılardan aıyrmashylyǵy az jáne olarda kóshpendi halyqtar retinde qalyptasqan. Pastoraldy-nomadtyq sharýashylyq túri, dala men shóldiń klımatynyń is júzinde birdeıligi, Qytaı, Parsy men Rımniń otyryqshy órkenıetterimen turaqty qarsylasý, azattyqty súıgishtik, belsendilik, jeńiske jigerlengen erik – bul barlyq kóshpendilerge, al bizdiń jaǵdaıymyzda qazaqtar men semıtterge, birdeı saı keletin uqsas jaǵdaılar men minez erekshilikteriniń jıyntyǵy. Arabtar-musylmandar men kóshpeli túrki taıpalarynyń dúnıetanymdary men dúnıe qabyldaýlarynyń jaqyndyǵynyń arqasynda ǵana Islam túrindegi Jalǵyzqudaıshylyq bizdiń halqymyzǵa kelip, máńgige qaldy. Monoteızm (jalǵyzqudaıshylyq) teologııasy órkenıettiń kóshpendi túriniń mádenı murasy bolyp tabylady. Bul tarıhı faktini táńirshil top túptep kelgende dálel retinde qarastyrmaıdy. Eger faktiler men ǵylym olardyń tezısterine qaıshy kelse, táńirshil qaýym «ózderiniń sózderine jaı senýdi» talap etedi. VIII ǵasyrdyń ortasynan bastap Túrkistan jerine ıslam dininiń kelýimen túrki halyqtarynyń arasynda buryn-sońdy bolmaǵan órleý men damý bastaldy. Qalalar paıda boldy, kitaphanalar, aýrýhanalar, meshitter, bazarlar salyndy... Órkenıet pen mádenıet qaryshty qarqynmen damydy... Fılosofııa, logıka, medıına, mýzyka, matematıka, astronomııa, optıka, óner, sáýlet, mýzyka – bunyń bári damý renessansyn bastan ótkerdi. Álemdik masshatbtaǵy ǵylymdar men ónerlerdiń negizderin salǵan bizdiń aımaqtan shyqqan ǵalym-musylmandar – Ibn Sına, Ál-Farabı, Ál-Horezmı, Ál-Bırýnı, Ulyqbek jáne taǵy basqalar boldy. Mońǵol shapqynshylyǵyna deıin Qazaqstan aýmaǵynda jıyrma alty qala bolǵan. Olardyń arasynda kóptegen saýda, saıası jáne mádenı baılanystar boldy. Onyń ústine, búkil aımaq «jibek» kerýen joldary arqyly álemdik ekonomıkalyq jáne mádenı júıege engen. Ózara mádenı baıytý men almasýdyń turaqty jahandaný proesi boldy, órkenıet órkendedi. Munyń bári ulanǵaıyr keń dala halyqtaryn nadandyq zulymdyǵy men putqatabynýshylyq tıranııasynan azat etken Jalǵyzqudaıshylyqtyń arqasynda múmkin boldy.Keń dala adamynyń aqyl-oıy men rýhyn bıblııalyq paıǵambarlardyń dini – Islam bosatty. Aqyl, jalǵyzqudaıshylyq, ádilettilik – Quran ákelgen ámbebap jáne jeńimpaz kod. Qurannyń arqasynda bizdiń halqymyz ortaǵasyrlyq mıfter tutqynynan jáne yrymshyldyq pen soqyr nanymnyń shynjyrlarynan qutyldy, Qurannyń arqasynda túrkiler damýda úlken serpilis jasap, qytaılanýdan qutyla aldy, Qurannyń arqasynda biz óz sáıkestigimizdi joǵaltpaı, Alash arystarynyń jolyn áli de jalǵastyrýdamyz. VIII, XIII, XVIII ǵasyrlarda solaı boldy, búgin de solaı bolýy kerek.
Ekinshiden ári úshinshiden, mońǵoldar men qazaqtar ártúrli halyqtar. Bul olardyń arasyndaǵy barlyq derlik salalardaǵy aıqyn aıyrmashylyqtarda kórinedi: tilde, mádenıette, etıkette, ádet-ǵuryptarda, salt-dástúrlerde, jeke gıgıenasy máselelerine degen kózqarastarda, tamaqty tańdaýda, qarttarǵa degen qarym-qatynastarda jáne t. b. Alaıda, qazaqtar men mońǵoldar arasyndaǵy eń mańyzdy aıyrmashylyq – olardyń dúnıetanymy. Jeke jáne ujymdyq dúnıetanymdy qalyptastyrýda dinniń eń úlken ról atqaratyndyǵy belgili. Mońǵoldardan degen ózgeligimizdigi biz dinı sanalyq turǵydan izdeýimiz kerek. Biz jalǵyzqudaıshylarmyz, olar – kópqudaıshylar. Biz monoteıstermiz, olar panteıster. Biz jeke, absolıýtti, transendentti Jaratýshy-Qudaıdyń bar ekendigine senimdimiz, biz Oǵan táýekel etemiz, Oǵan bet buramyz, ólgenimizden keıin , jańa ómirde Oǵan qaıtyp oralamyz, biz tarıhtyń vektorlyq damýyna jáne Ǵalamnyń aqyryna senemiz, adamnyń jeke jaýapkershiligine jáne erik-jiger qasıetine senemiz, biz Jaqsylyq jasap, Jamandyqqa qarsy turamyz, biz adamdy Qudaıdyń Jerdegi ókili ári laıyqty jaratylysy dep sanaımyz, biz Zańdy ustanamyz jáne Ósıetke adalmyz, biz barlyq Kitap ıelerin eń basty máselede – Bir Qudaıdy moıyndaýda – pikirlesterimiz jáne baýyrlarymyz dep bilemiz , biz álem halyqtary men jeke tulǵalardy olardyń ónegelik jáne moraldyq deńgeıine qarap baǵalaımyz, biz adamdardy túsi, jynysy, dini, mádenıeti negizinde bólmeımiz. Táńirshilderdiń nasıhattaıtyn dúnıetanymynan bizdiń basty aıyrmashylyǵymyz osy. Táńirshilerdiń dúnıege degen kózqarasy – tıbettik lamalardyń fatalıstik jáne passıvti tujyrymdamasy, qytaılyq daosısterdiń antıraıonaldy fılosofııasy men psıhopatııalyq baqsylardyń nanym-senimderinen qoıý qylyp ılengen jan túrshigerlik jáne qarama-qaıshylyqqa toly sandyraǵy. Bul ýly qaınatpa qazaq qoǵamyna jasandy patrıotızm men psevdoǵylymı shatpaqtan jasalǵan ydysta usynylady. Táńirshiler qazaqtardy kishigirim jáne tabynýǵa yńǵaılyraq qudaılar, rýhtar, jyn-shaıtandardyń sansyz tobynyń joǵarǵy qudaıy-bastyǵy retinde qytaılyq tulǵasyz máńgi kógildir aspanǵa senýge shaqyrady. Aqyr sońynda, qazaq sol aspannyń kógildir tolqynynda erip ketýi tıis. Táńirshilder adamnan barlyq jaýapkershilikti alyp tastaıtyn jáne monoteıstik moraldyq etıka negizderin óltiretin karma men reınkarnaııa sııaqty jat ındýıstik ıdeıalardy qazaqtarǵa ata-babalary joǵaltqan danalyq retinde usynady. Vavılon astrologııasy (shyny kerek, áýesqoılyq deńgeıde) táńirshilder tujyrymdamasynda bárin biletin jáne bárin túsindiretin tálimger rólin atqarady.
Shyńǵyshan qysqa merzimge biriktirgen túrkiler men mońǵoldar arasyndaǵy teketires eshqashan toqtaǵan emes. 1227 jyly Uly Han qaıtys bolǵannan keıin onyń Ieke Mongol Ýlýs ımperııasy (mońǵoldardyń Uly ımperııasy) is júzinde lezde ekige bólindi: Joshy (Altyn Orda) men Shaǵataıdyń túrki-ıslamdyq ulystaryna jáne mońǵol-putqatabynatyn Iýan Imperııasy men Ilhandar (Hýlagý) memleketine. 1271 jyly ılhan sultan Mahmýd Gazan-han Islam dinin qabyldap, hýlagýıdtik Irandy musylman áleminiń bir bóligi etedi. Mońǵol elementi, ásirese mádenı men dinı salada, is júzinde bolmaǵan. Endi Batý hannyń inisi men murageri Berke han kezinde, ıslamdy búkil Altyn Ordanyń resmı dini qylýǵa áreket jasalyndy, nátıjesinde Altyn Ordanyń shyǵys bóligi – Kók Orda ǵana tolyǵymen ıslamdandyryldy. Aq Ordada (Altyn Ordanyń batys bóligi) ıslam jaı kópshiliktiń dini ǵana boldy. 1312 jyly Altyn Orda tolyǵymen ıslamdyq boldy. Berke hannyń ózi Islamdy erte qabyldaǵan, naǵyz musylman bolǵan, musylman sultan Beıbaryspen odaqtasyp, mońǵol hany Hýlagýǵa qarsy soǵysqan. Shyńǵys hannyń burynǵy derjavasynyń basqa bir bóligi, Hýlagý hannyń, Mońǵolııanyń ózi men Qytaı aýmaǵyn qamtyǵan, Iýan ımperııasynyń mádenı-dinı quramy tek mońǵoldyq pen putqatabynýshylyqtan turatyn.
Mysaly Qytaı bıligi táńirshil Shyńǵys hannyń oń qoly jáne qolbasshysy rýy jalaıyr bolǵan Muqalıdi óte qatty dáripteıdi. Sol úshin «Muqalı» atty arnaıy ekspedıııa jasaqtap Muqalıge eskertkish ornatyp,Goban degen ataq-statýs bergen.Qytaılyqtardyń Shyńǵys handy ulyqtaýy óz aldyna, toz-tozy jetip ydyraýdyń shegine jetken qytaıdyń Iýan ımperııasyn , Shyńǵyshan-Muqalı nyǵaıtyp biriktirdi dep asa qurmetteýleri bizdi oılandyrýy tıis.
Bundaı tarıhı is-sharalar qandastarymyzǵa júıeli túrde genoıd júrgizip jatyrǵan qytaı qyzyl kompartııasynyń múddesine saı keletinin umytpaýymyz kerek.
Dál osy putqatabynýshylyq dindi táńirshilder túrkilerdiń baıyrǵy dini dep ótirik aıtý arqyly nasıhattaýda. Altyn Orda – túrkiler men musylmandardyń derjavasy boldy, onyń qytaı-mońǵol mádenıeti men dinine eshqandaı qatysy bolǵan joq. Bizdiń halqymyzdyń tarıhy, dúnıetanymy, mentalıteti, minez-qulqy, oıy, ótken shaǵy, osy shaǵy men bolashaǵy jýynbaıtyn baqsylardyń zalymdyǵymen emes, Monoteızmniń Uly Órkenıetine qatystylyǵymen anyqtalady ári anyqtalatyn bolady! Putqatabynýshylyqtyń elimizge basyp kirýin biz jumylyp birge toqtatýymyz kerek!
Biz mońǵoldar men qytaılardan barlyq jaǵynan erekshelendik ári qazir de erekshelenemiz: til, jazý-syzý, óner, senim, mádenıet, dástúr, minez-qulyq. Muny túsiný úshin mońǵoldar men qytaılardy olardyń tabıǵı ortasynda jaı ǵana baqylap kórý jetkilikti . Aıyrmashylyq kóz aldyńda bolady.
Biz ben mońǵoldar arasyndaǵy jalǵyz-aq baılanys, bul – Shyńǵyshan negizin salǵan memlekettik basqarý júıesi. Alaıda, aıaǵyna deıtin obektıvti bolsaq, Shyńǵyshannyń shyn murageri bolyp osy júıeni qabyldaǵan jáne ony uzaq merzimdi perspektıvada paıdaly túrde qoldana alǵan Reseı ımperııasy ǵana bola alady.
Joǵaryda aıtylǵandarǵa súıene otyryp, biz neoputqatabynýshy-táńirshilerdiń qytaı-mońǵol-tıbettik dinı dástúr men kýltti qazaqtardyń murasy dep kórsetý áreketterin mádenı agressııalyq akt dep sanaımyz. Biz óz halqynyń taǵdyryna beı-jaı qaramaıtyn barlyq adamdardy osy jasyryn ıntervenııaǵa azamattyq qarsylyq kórsetýge shaqyramyz.
Táńirshildik dep atalatyn ıdeologııa, bul – artqa qaıtý jáne ýaqyt ólsheminde búkil dáýirge sheginý, tolyqtaı kapıtýlıaııa men tize búgý. Táńirshil az ǵana toptyń tujyrymdarynda logıka men júıeni izdeý qur beker, sebebi onda olar múldem joq. Tek qozǵan qııaldar, komplekster jáne júzege aspaǵan ambıııalar ǵana osyndaı nárseni týdyrýy múmkin. Árıne, árkimniń óz pikirine degen quqyǵy bar, alaıda bul pikir ulttyq qaýipsizdikke, ultaralyq jáne konfessııaaralyq kelisimge, ekonomıkalyq órkendeýge jáne eldiń ǵylymı damýyna qaýip tóndiretin bolsa, onda qarsy sharalar men osy qaýipti ıdeologııalardy beıtaraptandyrý qajet. Táńirshilderdiń kóshpendi-dala adamdary,ıaǵnı qazaqtar basqa halyqtardan, táńirshildik Islamnan, túrkiler semıtterden artyq degen ıdeıalaryn taratý, zorlyq-zombylyq kýltin jáne t.b. nasıhattaý ishki azamattyq janjal úshin qolaıly jaǵdaı týǵyzady. Azamattyq soǵys kez kelgen qarqyn deńgeıinde mindetti túrde memlekettiliktiń kúıreýine jáne jalpy ulttyq haosqa aparady. Qazaqtardyń onsyzda ulttyq sáıkestigi joıylyp, halqymyzdyń qarapaıym tirshiligine qaýip-qater tónedi. Neotáńirshilerdiń ıdeologııalyq sandyraqtary tyńdaýshynyń sanasyna esirtkilik áserin tıgizedi.
Biz táńirshil toptarǵa keńes bergimiz keledi: qurmetti myrzalar, kez-kelgen saıası rıtorıka dinı nemese psevdodinı doktrınanyń jalǵasy bolyp keledi. Saıasat mádenıetti emes, mádenıet saıasatty bıleıdi. Bılik qandaı bolsa da, ol, eń aldymen, qoǵamdyq qurylystyń elementi retinde ómir súredi jáne onyń ıdeologııasy, eń aldymen, ulttyq múddelerdi basshylyqqa alýy kerek…
Sondyqtan da halyqty qutqarýǵa talaptanatyn adamdar eń bastysy ózderiniń dúnıetanymy men moraldy-ónegelilik baǵdaryn anyqtaý kerek!
Sońy. Basy ótken sandarda
Avtordyń pikiri redakııanyń kózqarasyn bildirmeıdi.
Turarbek Qusaıynov,
"Demos" QB tóraǵasy
