Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń ekonomıkany jáne egemendikti nyǵaıtý týraly «Ana tili» gazetine bergen suhbatyn halyq jaqsy kóńilmen qarsy aldy.
Eń bastysy – Qasym-Jomart Kemelulynyń «Ana tili» gazetin tańdaǵany – qazaq tiline kóńil bólgendigin kórsetedi. Bul jerde tolyq mátinmen tanysqan adamǵa Prezıdenttiń óz halqynyń aldynda esep bergen baıandamasy retinde kórinedi. Bul óte oryndy, óıtkeni árbir memlekette basshylardyń óz halqyna joldaý jasap, esep berýi mańyzdy. Mundaı esepterde barlyq salalar taldanyp, ótken jylda atqarylǵan jumystar týraly málimet beriledi. Prezıdenttiń mundaı suhbattary halyqaralyq deńgeıde keńinen tanylyp, jaqsy dástúrge aınalǵan. "D.V.Sokolskıı atyndaǵy janarmaı, katalız jáne elektrohımııa ınstıtýty" AQ bas dırektory, akademık Murat Jurynov Prezıdenttiń «Ana tili» gazetine bergen suhbaty týraly osyndaı pikir bildirdi.
Byltyr tabıǵat apatyna baılanysty qarǵyn sý alty oblysymyzdy basyp qalǵany belgili. Bul el ekonomıkasyna edáýir qıyndyqtar ákeldi. Degenmen, Qazaqstan halqynyń birligi, uıymshyldyǵy jáne qaıyrymdylyǵy arqasynda bul synaqty eńserdik.
«Ásirese, Prezıdentimiz Qasym-Jomart Kemelulynyń tikeleı basshylyǵymen kóptegen máselelerdiń sheshimin tapqany belgili. Qarǵyn sýdan keıin úısiz-kúısiz qalǵan adamdarǵa kórsetilgen kómek bizdiń eldiń áleýmettik memleket ekenin taǵy bir márte dáleldedi. Qazaqstanda Keńes zamany kezinde salynǵan ınjenerlik kommýnıkaııalar, úlken qalalardaǵy joldar, áýejaılar, jáne stanııalar toza bastaǵany belgili. Olardyń salynǵanyna 50-60 jyldan astam ýaqyt ótti. Bul másele tek Qazaqstanda ǵana emes, barlyq postkeńestik memleketterde qıyndyqtar týǵyzyp otyr. Degenmen, Qazaqstan osy ózekti máselelerdi tabysty sheship keledi»,-dedi Murat Jurynov.
Ǵalymnyń aıtýynsha, Toqaevtyń halyqaralyq jumystarmen kóp aınalysatynynyń negizgi sebebi – ınvestıııa tartý, bul elimiz úshin asa mańyzdy másele.
«Prezıdentimiz kóptegen memleket basshylarymen tikeleı dostyq qarym-qatynasta, bul qarym-qatynastardyń elimizge tıgizetin paıdasy zor. Sondyqtan keıbireýlerdiń «Prezıdent syrtqy istermen tym kóp aınalysyp, ishki isterge jetkilikti ýaqyt bólmeıdi» degen pikirleri negizsiz. Ishki isterdi basqarý jáne retteýmen kóbinese Úkimet shuǵyldanýy tıis. Prezıdenttiń negizgi róli – ishki isterdi Úkimetke senip tapsyryp, onyń jumysyna baqylaý jasaı otyryp, syrtqy isterge nazar aýdarý. Óıtkeni halyqaralyq deńgeıde eldiń birinshi basshysy retinde Prezıdenttiń qatysýy asa mańyzdy. Premer-Mınıstr syrtqy jumystarǵa aralasqanymen, ol memlekettiń basshysy deńgeıinde emes. Sondyqtan halyqaralyq baılanystar men kelissózderde Prezıdenttiń ózi belsendi bolýy qajet,-dedi QR UǴA akademıgi.
Murat Jurynovtyń sózinshe, «Qazaqstan orta derjava» degen uǵym jıi aıtylyp, eldiń halyqaralyq arenadaǵy bedelin kórsetip júr. Bul – Qazaqstannyń úlken abyroıy jáne durys baǵytta damyp kele jatqanynyń belgisi.
«Ótken jylǵy qarǵyn sý máselesi elimizde kóptegen máselelerdiń sheshilý qajettigin aıqyn kórsetti. Bul másele tek qarǵyn sýdan saqtaný sharalaryn qarastyrýmen ǵana shektelmeıdi, sonymen qatar, sol kezde jınalǵan sýdy arnaıy kólshikterge jınaqtap, jaz boıy tıimdi paıdalaný máselesin de sheshýdi talap etedi. Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev osyǵan úlken mán berip, barlyq oblys basshylaryna bul baǵytta naqty jumystar júrgizýdi tapsyrdy. Qazaqstannyń shóleıt aımaqtary kóp bolǵandyqtan, sý tapshylyǵy el úshin ózekti másele. Bizdiń ózen-sýlarymyzdyń kópshiligi shet memleketterden bastaý alady. Qazaqstanda óz aýmaǵynan bastaý alatyn ózender óte az. Máselen, Ile, Ertis. Basqa iri ózenderdiń bastaýlary Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan sııaqty kórshi elderde ornalasqan. Ile ózeniniń bastaýy bizde bolǵanymen, Qytaı arqyly ótedi, sondyqtan onyń sýynyń jartysyn Qytaı alyp qalady. Qazir Ile ózeni Balqashqa jeter-jetpes halde.Bul máseleni sheshý úshin Qasym-Jomart Toqaev dıplomatııalyq jolmen Qytaı, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan sııaqty elderdiń basshylarymen ózara syılastyq jáne yntymaqtastyq negizinde kelissózder júrgizdi. Bul – onyń tabysty dıplomatııalyq jumysynyń nátıjesi ekenin atap ótý qajet»,-dedi Murat Jurynov.
Toqaev BUU basqara ma? Memleket basshysy ózi taraǵan sybysqa jaýap berdi.
«BUU týraly ashyq aıtypty, ondaı sózder bizdiń eldiń arasynda, basqarý júıesiniń, zııaly qaýymnyń arasynda shynymen kóbeıip jatyr edi. Oǵan jaqsy jaýap berdi. Árıne, BUU basqarý óte mańyzdy. Ol bizdiń Qazaqstanǵa úlken bedel berer edi. Biraq Qasym-Jomart Toqaev óz elin damytýǵa úlken kúsh-jiger jumsaýǵa kóńil bóletinin aıtty. Qazirgi qyzmetin toqtatyp, basqaǵa aýysýǵa jospary joq ekenin jetkizdi. Bul bizdiń elge turaqtylyq saıasat beredi. Jalpy alǵanda, kez kelgen memlekette turaqtylyq uǵymy basshylyq júıesiniń, memlekettik basqarýdyń jáne azamattyq basqarýdyń ornyqtylyǵymen baılanysty. Osy turǵyda, Qasym-Jomart Kemelulynyń óz halqyna, tiline, dinine jáne qazaqtyń dástúrine aıryqsha kóńil bólip otyrǵany halyqtyń kóz aldynda onyń bedelin jyl saıyn arttyryp kele jatqany sózsiz. Sonymen qatar, korrýpııaǵa qarsy kúreske aıanbaı eńbek etý, zań men tártipti qatań engizip, qadaǵalaý bul baǵyttaǵy oń nátıjelerge jetýge, ıaǵnı jemqorlyqty jeńýge úlken úles qosady»,-dedi Murat Jurynov.
Akademıktiń aıtýynsha, Toqaev kásipkerlerdi biriktirip, «Qazaqstan halqyna» atty qor quryp, el ekonomıkasyn damytýǵa bar kúsh-jigerin jumsap jatyr.
«Prezıdent kásipkerlerge qolaıly jaǵdaı jasap, olardy óz halqyna qyzmet etýge baǵyttaý maqsatyn kózdeıdi. Sebebi kásipkerler – óz elimizde tárbıe men bilim alǵan, qoǵamǵa qajet azamattar. Olardyń bilimi men daǵdylaryna memlekettiń qarjysy jumsalǵandyqtan, olardyń shet elderge ketýine jol bermeý mańyzdy. Shaǵyn jáne orta bıznes el ekonomıkasynyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etip, jumyssyzdyqty jáne kedeılikti joıýǵa yqpal etedi. Prezıdentimiz osy máselelerge erekshe nazar aýdaryp keledi,-dedi D.V.Sokolskıı atyndaǵy janarmaı, katalız jáne elektrohımııa ınstıtýtynyń bas dırektory.
Ádiletti Qazaqstandy ornatý úshin zań kerek, zańdy oryndaıtyn tártip kerek. Bultýraly Prezıdent suhbatta basa aıtty.
«Zań jobalary depýtattardyń talqylaýyna ótedi. Sondyqtan zań ádil jáne ádiletti formada qabyldanady. Al ony oryndamaıtyndar ádiletsizdik týǵyzady. Osy ádiletsizdikten saq bolý qajet. Bul jerde kadr máselesi aldyńǵy orynǵa shyǵady. Memlekette barlyq kezeńde kadr máselesi óte mańyzdy bolǵan. Barlyq máseleni kadr sheshedi. Qaı memlekette bolmasyn, kadr máselesiniń róli erekshe. Muhammed (s.ǵ.s) paıǵambardyń kezinde mynadaı sóz qalǵan. «Bir kúni Muhammed paıǵambardyń sahabalary surapty: «Osy aqyrzaman deısiz, ol qaı ýaqytta bolady?» Sonda paıǵambar: «Aqyrzaman qııanat sheksiz deńgeıge jetkende bolady», – depti. «Qııanat degen ne? – dep suraǵanda, ol:
– Qııanat degen – sheberge, qolynan is keletin mamanǵa laıyqty qyzmet bermeý», – dep jaýap bergen eken». Mine, kadr tańdaý máselesiniń mańyzdylyǵy osydan týyndaıdy. Bizde de kadr tańdaý máselesi qıyn. Degenmen, ony sheshý joldary belgili. Mysaly, Eýropada korrýpııa aýyzdyqtalyp, kadr máselesi tolyqtaı sheshilgen. Onyń basty sebebi – barlyq sheshimder saılaý arqyly júzege asady,-dedi Murat Jurynov.
Ǵalymnyń sózinshe, Qytaı sońǵy jıyrma jylda keremet ekonomıkalyq tabystarǵa qol jetkizgen.
«Men Qytaıdyń Ulttyq Ǵylym Akademııasynyń Prezıdentimen osy taqyrypta suhbattasyp, «Qytaı ekonomıkasynyń kúrt qarqynmen ósýiniń sebebi nede?»dep suradym. Ol: «Sebep-kadr máselesinde», – dep jaýap berdi. Qazir Qytaı Prezıdenti mynadaı tártip ornatqan: barlyq mekemede, mektepte, joǵary oqý oryndarynda, ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynda, zaýyt-fabrıkalarda, bıznes salasynda, iri ortalyqtarda basshylar sol ujymnyń jasyryn daýys berýi arqyly saılanady. Bul – eń ádil sheshim. Bizdegi sııaqty birneshe adamnyń jasyryn daýys berýimen sheshilmeıdi. Mysaly, mektep bolsa, onda sol mekteptiń barlyq muǵalimderi jasyryn daýys berý arqyly basshyny saılaıdy. Óıtkeni kópshilik qatelespeıdi. Kópshilikke ádildik qajet. Ekonomıkalyq órleý úshin mindetti túrde qolynan is keletin, kásibı qabiletti adam kerek. Qasym-Jomart Kemeluly aýdan jáne oblys deńgeıindegi qalalardyń ákimderin saılaýdy bastap berdi. Endi oblys ákimderin de solaı saılaý qajet»,-dedi Murat Jurynov.
Akademıktiń aıtýynsha,Qytaıda provınııa deńgeıinde qalalardyń merleri men gýbernatorlary saılanady. Bul proess korrýpııalyq jolmen emes, saılaýdyń ádil ótýin qamtamasyz etý arqyly júzege asady.
«Qalanyń meri men onyń orynbasary birge saılanady. Osy júıe boıynsha, mer orynbasaryna «sen baryp anany isteı salshy» dep aıta almaıdy. Orynbasary «Men de siz sııaqty halyq aldynda esep beremin, sondyqtan árqaısymyz óz mindetimizdi adal atqaraıyq», deıdi. Mine, osyndaı deńgeıge jetýimiz kerek. Mınıstrlerdi de óz salasynyń mekemelerin tabysqa jetkizgen bilikti basshylardyń ishinen saılaý qajet. Bul júıeni tolyqqandy engizý mańyzdy. Prezıdentimiz osy baǵytty bastap berdi, endi ony aıaǵyna deıin jetkizýimiz qajet.
Qasym-Jomart Kemeluly – úlken halyqaralyq tájirıbesi bar dıplomat. Qazirgi shıelenisken, jahandaný dáýirinde osyndaı bilimi men tájirıbesi bar adamnyń memleket basynda bolýy óte mańyzdy»,-dedi Murat Jurynov.
D.V.Sokolskıı atyndaǵy janarmaı, katalız jáne elektrohımııa ınstıtýty bas dırektorynyń aıtýynsha, bizdiń geosaıası jaǵdaıymyz erekshe: bir jaǵymyzda Qytaı, ekinshi jaǵymyzda Reseı ornalasqan. Eýropamen saýda-sattyǵymyz ornyqqan, metaldarymyzdy eksporttaımyz. Sondyqtan bul eldermen jaqsy qarym-qatynasty saqtaýymyz qajet.
«Dúnıedegi eń qýatty memleket – AQSh, onyń prezıdentimen de, sondaı-aq Túrki áleminiń basshylarymen de bizdiń memleket basshymyz tyǵyz ári dostyq qarym-qatynas ornatqan. Halyqaralyq deńgeıde basqa memlekettermen jaqsy baılanys ornatý – saıasattaǵy eń basty mindetterdiń biri. Sebebi biz úshin táýelsizdikti saqtaý jáne egemendikti nyǵaıtý asa mańyzdy. Álemniń ártúrli elderimen saýda-sattyq jáne ekonomıkalyq qarym-qatynas ornatý arqyly ekonomıkamyzdy damytýymyz qajet. Ekonomıkalyq ósim jumyssyzdyq pen kedeıshilikti joıýdyń basty sharty bolyp tabylady. Osyndaı bıik maqsattarǵa qol jetkizýimiz qajet. Prezıdent suhbaty- el egemendigi men ekonomıkasyn nyǵaıtýdyń negizgi kilti. Men Qasym-Jomart Kemelulynyń osy bastamalaryn tolyq qoldaımyn jáne otandastaryma elimizdiń ekonomıkasynyń damyp, halqymyzdyń ál-aýqatynyń artýyna úlken senim bildiremin»,-dedi akademık Murat Jurynov.
Janna Jomart
