«Ákege uqsap ul óser, sheshege uqsap qyz óser» degen yqylym zamannan kele jatqan jattandy qaǵıda bar. Biraq, kerisinshe, sheshege tartqan uldar da, ákege tartqan qyzdar da az emes. Bizdiń búgingi keıipkerimiz – sondaı jannyń biri...
* * *
Aldymen ákeni áspetteıik. Qyzdy sosyn..
Kórnekti aqyn Ábdildá Tájibaev bir esteliginde Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń jap-jas dırektorynyń keskin-kelbetin keremet keıipteıdi. «Mynaý ásem de keń kabınet sán-saltanaty kelisken osy jigitke ǵana arnalǵandaı kórindi», – dep súısinedi. Áńgime ardaqty aǵamyz Músilim Bazarbaev týraly bolyp otyr. Otyzdan endi ǵana asqan shaǵynda eldegi eń bedeldi ǵylymı mekemeni basqarǵan, keıin bir emes eki salanyń mınıstri bolǵan Músilim aǵa kez-kelgen jurtqa maqtanyshpen kórsetetindeı ajarly adam edi. Árıne, biz onyń ilgeride bóriktiniń kóriktisi atanyp, eldiń kózqurtyna aınalǵan kezin kórgenimiz joq. Biraq erdiń jasy elýge kelgen symbatty da syndarly jigit aǵasy – Músekeńmen talaı ret ushyrastyq. «Lenınshil jasta» jumys istep júrgenimizde basshylarymyz áldebir qaǵazǵa qol qoıdyryp kelýge jumsaıdy. Zaýlap ala jónelemiz. Kóbine Músilim aǵanyń úıine baramyz. Ádebıet jáne óner ınstıtýtyna ǵylymmen aınalysyp júrgen dostarymyzdy izdep kelsek, ol kisi tórdegi ústelde áriptesterine áńgime aıtyp otyrady. Kelisti. Kórkem. Naızadaı tip-tik. Bozqyraý shashynyń bir taly da shashaý shyqpaı ornynda turady. Kıim-kıisinde min joq. Kózildirigi jarq-jurq etedi. Asqaq. Bıik. Estet. Týra jańa ǵana «Modalar jýrnalynyń» muqabasynan sytylyp shyǵa kelgen sııaqty. Ár sózin baıyppen baıandaıdy. Jymıǵanyna deıin jarasymdy. Birde sol jerde bir jigit turpaıylaý anekdot aıtypty. Tyńdaı qalǵan Músekeń sonda: «Jigit-aq eken!», – dep bir qaıyryp, ezý tartypty. Sóıtip, anekdottaǵy anaıylyqqa núkte qoıǵan. Jurt jym bolǵan syńaıly. Qaı kezde de tektiligi kórinip turady. Shıraq. Bólek. Erek...
Birer jyldan soń, dálirek aıtsaq, 1995 jyly 9 qarashada Músilim aǵa ómirden ótti. 11 qarashada, senbi kúni Keńsaıǵa jerlendi. Arnaıy baryp topyraq saldyq. Sol kezdegi elimizdiń Mádenıet jáne Syrtqy ister mınıstrleri jerleý rásimine kelip, bastan-aıaq qatysty. Jıylǵan jurt olarǵa razy boldy. Beıit basynda meniń ustazym, akademık Zeınolla Qabdolov Músilim dosynyń rýhyna arnap, «Tylsym...» dep bastalatyn áıgili sózin sóıledi...
Taǵy bir esimde qalǵan derek mynaý. Ádebıettaný ǵylymyna bizben qatar kelgen Sultanhan Júsip biraz ýaqyttan beri Álıhan Bókeıhannyń 53 baspa tabaqty quraıtyn tańdamaly shyǵarmalar jınaǵyn ázirlep júrgen-di. Alǵy sózin Músilim Bazarbaev ekeýi jazdy. Sol kitaptyń alǵashqy danasy týra Músekeń qaıtqan kúni qolǵa tımesi bar ma?!
Budan soń Músilim aǵaǵa qatysty máselelermen taǵdyrym toǵysa qoımas dep júrgem. Joq toǵysty keıin... 1997 jyly Qyzylorda qalasy ákiminiń orynbasary ári qalalyq onomastıka komıssııasynyń tóraǵasy retinde sol óńirdegi birqatar nysanǵa Músekemniń atyn berý jónindegi qujattarǵa qol qoıdym. Jaqsy aǵanyń rýhyn ardaqtaýǵa tıtimdeı bolsa da, paıdam tıgenine qýandym.
Bertinde Músilim aǵamnyń qyzy Zeınep ápkemizben tanys-bilis boldyq. Óıtkeni ilgeride Ǵylym akademııasynyń bir ǵylymı mekemesi bolǵan, keıinirek óz aldyna derbes otaý tikken Til bilimi ınstıtýty men Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń shańyraqtary o bastan qatar qonǵan-dy. Ortasyn Ǵalymdar úıi ǵana bólip turady. Sondyqtan osy eki mekemeniń qyzmetkerleri bir-birimen erteli-kesh aralasyp-quralasyp júre beredi. Sol ınstıtýtta jumys isteıtin ózimiz quralpy «ǵulamalardy» qaljyńmen qajap qaıtýǵa kirgenimizde Zeınep apaıdy kórip qalamyz. Toqtaı sala, amandasamyz. Ol kisi de sálemimizdi izetpen alady. «Bala-shaǵa ǵoı» dep, betińe bir qarap óte shyqpaıdy. Sosyn jyly jymııady. Bul jymıys ta zııalynyń zııalysy Músekeńniń kúmis kúlkisin eske salady. Tektiligi men tárbıesi sóılegen sózinen, úılesimdi qımylynan kórinip turady. Mıyńdy qozǵaıdy. Mysyńdy basady. Bassa basa bersin, júris-turysy, is-qımyly áp-ádemi ápkemizdiń janynan onsha uzaǵymyz kelmeı, túrli syltaý aıtyp, áıteýir aıaldaǵymyz kep turady. Sebebi ol – bizdiń Syr eliniń ǵana emes, kúlli ultymyzdyń maqtanyshy bolǵan aıaýly Músilim aǵanyń qyzy. Minez-qulqy, tek-turqy ózine tartqan parasatty perzenti. Mıynyń ár múıisine deıin mádenıet qonaqtaǵan ǵıbratty ǵalym. Músilim aǵanyń jan jary, ulaǵatty ustaz, zerdeli zertteýshi Gúlbarash Baıtoǵaevanyń óz shańyraǵynyń ónegesi týraly kitabyn oqyǵan soń buǵan kózimiz anyq jetti.
Ásirese, bir úıdegi segiz balanyń úlkeni bolǵan soń aǵa degenniń de, ápke degenniń ne ekenin bilmeı ósken biz beıbaqqa anda-sanda aqyl-keńes berip turatyn estııarlaý bireý-mireý kerek-aq-ty. Sondyqtan osyndaı týǵan ápkemiz bolar ma edi degen armanymyzdy aıalaǵannan alǵan áserimiz shyǵar. Ony bilimdi bolǵany úshin de, mártebeli oqý ornyn bitirgeni úshin de syıladyq. Morıs Torez atyndaǵy Máskeý memlekettik shet tilderi ıstıtýtynyń túlegi franýz tilinde erkin sóıleıdi dep estıtinbiz. Ózge tilderge de talasy bar degendi qulaǵymyz shalǵan. Bul ereksheligi de qyzyqtyrady. Qysqasy, Er Tóstik pen segiz ulyna kelin izdep júrgen Ernazarǵa jolyqqan berekeli báıbisheniń «Kenjekeıim bir tóbe, segiz qyzym bir tóbe» dep súısinetini sekildi, óz basyma Zeınep apaıym bir tóbe, ınstıtýttyń qalǵan qyzy bir tóbe bolyp kóringenin jasyra almaımyn. Jas kúnimdegi osyndaı asyǵys-úsigis topshylaýymdy qazaq lıngvıstıkasynyń túrli salasyna túren salǵan, árqaısysynyń ózindik orny bar tilshi tátelerim keshirer, biraq shynymen sol tusta sondaı oıdyń mıyma uıalaǵany ras-ty.
Bizdi onyń alty alashqa tanymal ákesine uqsap óskeni tánti etti. Syrt symbatymen uqsady. Ishki álemimen uqsady. Bir emes, eki salanyń mınıstri bolǵan aıbarly aǵamyzdyń arqasynda qandaı qyzmettiń qulaǵyn ustaımyn dese de múmkindigi mol edi. Biraq zııaly Zeınep ápkem óıtpedi. Qazaqtyń til ǵylymynyń qara shańyraǵynan turaq tapty. Ómir boıy bir mekemede jumys istedi. Sol mekemesiniń omyrtqasy men julynyna salmaq túsken kezeńderde de shydap baqty. Ózge arnaǵa burylmady. Franýz, qazaq jáne orys tilderindegi ekpindi zerttedi, qazaq tiliniń ıntonaııalyq júıesin zerdeledi. Soǵan júdá rıza bolyp, keıde:
Sóz-sóılemniń ekpini,
Qaraý kerek tek muny,
Aıtyp-aıtpaı ne kerek,
Sonyń bárin zertteýmen,
Zaýlap ótip jatyr ǵoı,
Ápkemizdiń kóp kúni! –
dep Mahambetshelep jyrlaı jóneletinimiz bar.
* * *
Osy kúnderi ekpindi enshilegen, eńbeksiz kóńili kónshimegen meniń ádemi ápkem áıbat jasqa toldy! Sodan sizdi quttyqtaıyn dep... kósilgenbiz de... Aman júrińiz! Mereıińiz ústem bolsyn!
Baýyrjan OMARULY
