«اكەگە ۇقساپ ۇل وسەر، شەشەگە ۇقساپ قىز وسەر» دەگەن ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان جاتتاندى قاعيدا بار. بىراق، كەرىسىنشە، شەشەگە تارتقان ۇلدار دا، اكەگە تارتقان قىزدار دا از ەمەس. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز – سونداي جاننىڭ ءبىرى...
* * *
الدىمەن اكەنى اسپەتتەيىك. قىزدى سوسىن..
كورنەكتى اقىن ءابدىلدا تاجىباەۆ ءبىر ەستەلىگىندە ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ جاپ-جاس ديرەكتورىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىن كەرەمەت كەيىپتەيدى. «مىناۋ اسەم دە كەڭ كابينەت ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن وسى جىگىتكە عانا ارنالعانداي كورىندى»، – دەپ سۇيسىنەدى. اڭگىمە ارداقتى اعامىز ءمۇسىلىم بازارباەۆ تۋرالى بولىپ وتىر. وتىزدان ەندى عانا اسقان شاعىندا ەلدەگى ەڭ بەدەلدى عىلىمي مەكەمەنى باسقارعان، كەيىن ءبىر ەمەس ەكى سالانىڭ ءمينيسترى بولعان ءمۇسىلىم اعا كەز-كەلگەن جۇرتقا ماقتانىشپەن كورسەتەتىندەي اجارلى ادام ەدى. ارينە، ءبىز ونىڭ ىلگەرىدە بورىكتىنىڭ كورىكتىسى اتانىپ، ەلدىڭ كوزقۇرتىنا اينالعان كەزىن كورگەنىمىز جوق. بىراق ەردىڭ جاسى ەلۋگە كەلگەن سىمباتتى دا سىندارلى جىگىت اعاسى – مۇسەكەڭمەن تالاي رەت ۇشىراستىق. «لەنينشىل جاستا» جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمىزدە باسشىلارىمىز الدەبىر قاعازعا قول قويدىرىپ كەلۋگە جۇمسايدى. زاۋلاپ الا جونەلەمىز. كوبىنە ءمۇسىلىم اعانىڭ ۇيىنە بارامىز. ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا عىلىممەن اينالىسىپ جۇرگەن دوستارىمىزدى ىزدەپ كەلسەك، ول كىسى توردەگى ۇستەلدە ارىپتەستەرىنە اڭگىمە ايتىپ وتىرادى. كەلىستى. كوركەم. نايزاداي ءتىپ-تىك. بوزقىراۋ شاشىنىڭ ءبىر تالى دا شاشاۋ شىقپاي ورنىندا تۇرادى. كيىم-كيىسىندە ءمىن جوق. كوزىلدىرىگى جارق-جۇرق ەتەدى. اسقاق. بيىك. ەستەت. تۋرا جاڭا عانا «مودالار جۋرنالىنىڭ» مۇقاباسىنان سىتىلىپ شىعا كەلگەن سياقتى. ءار ءسوزىن بايىپپەن باياندايدى. جىميعانىنا دەيىن جاراسىمدى. بىردە سول جەردە ءبىر جىگىت تۇرپايىلاۋ انەكدوت ايتىپتى. تىڭداي قالعان مۇسەكەڭ سوندا: «جىگىت-اق ەكەن!»، – دەپ ءبىر قايىرىپ، ەزۋ تارتىپتى. ءسويتىپ، انەكدوتتاعى انايىلىققا نۇكتە قويعان. جۇرت جىم بولعان سىڭايلى. قاي كەزدە دە تەكتىلىگى كورىنىپ تۇرادى. شيراق. بولەك. ەرەك...
بىرەر جىلدان سوڭ، دالىرەك ايتساق، 1995 جىلى 9 قاراشادا ءمۇسىلىم اعا ومىردەن ءوتتى. 11 قاراشادا، سەنبى كۇنى كەڭسايعا جەرلەندى. ارنايى بارىپ توپىراق سالدىق. سول كەزدەگى ەلىمىزدىڭ مادەنيەت جانە سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى جەرلەۋ راسىمىنە كەلىپ، باستان-اياق قاتىستى. جيىلعان جۇرت ولارعا رازى بولدى. بەيىت باسىندا مەنىڭ ۇستازىم، اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ ءمۇسىلىم دوسىنىڭ رۋحىنا ارناپ، «تىلسىم...» دەپ باستالاتىن ايگىلى ءسوزىن سويلەدى...
تاعى ءبىر ەسىمدە قالعان دەرەك مىناۋ. ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا بىزبەن قاتار كەلگەن سۇلتانحان ءجۇسىپ ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 53 باسپا تاباقتى قۇرايتىن تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىن ازىرلەپ جۇرگەن-ءدى. العى ءسوزىن ءمۇسىلىم بازارباەۆ ەكەۋى جازدى. سول كىتاپتىڭ العاشقى داناسى تۋرا مۇسەكەڭ قايتقان كۇنى قولعا تيمەسى بار ما؟!
بۇدان سوڭ ءمۇسىلىم اعاعا قاتىستى ماسەلەلەرمەن تاعدىرىم توعىسا قويماس دەپ جۇرگەم. جوق توعىستى كەيىن... 1997 جىلى قىزىلوردا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ءارى قالالىق ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ توراعاسى رەتىندە سول وڭىردەگى بىرقاتار نىسانعا مۇسەكەمنىڭ اتىن بەرۋ جونىندەگى قۇجاتتارعا قول قويدىم. جاقسى اعانىڭ رۋحىن ارداقتاۋعا تيتىمدەي بولسا دا، پايدام تيگەنىنە قۋاندىم.
بەرتىندە ءمۇسىلىم اعامنىڭ قىزى زەينەپ اپكەمىزبەن تانىس-ءبىلىس بولدىق. ويتكەنى ىلگەرىدە عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءبىر عىلىمي مەكەمەسى بولعان، كەيىنىرەك ءوز الدىنا دەربەس وتاۋ تىككەن ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى مەن ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ شاڭىراقتارى و باستان قاتار قونعان-دى. ورتاسىن عالىمدار ءۇيى عانا ءبولىپ تۇرادى. سوندىقتان وسى ەكى مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرلەرى ءبىر-بىرىمەن ەرتەلى-كەش ارالاسىپ-قۇرالاسىپ جۇرە بەرەدى. سول ينستيتۋتتا جۇمىس ىستەيتىن ءوزىمىز قۇرالپى «عۇلامالاردى» قالجىڭمەن قاجاپ قايتۋعا كىرگەنىمىزدە زەينەپ اپايدى كورىپ قالامىز. توقتاي سالا، امانداسامىز. ول كىسى دە سالەمىمىزدى ىزەتپەن الادى. «بالا-شاعا عوي» دەپ، بەتىڭە ءبىر قاراپ وتە شىقپايدى. سوسىن جىلى جىميادى. بۇل جىميىس تا زيالىنىڭ زيالىسى مۇسەكەڭنىڭ كۇمىس كۇلكىسىن ەسكە سالادى. تەكتىلىگى مەن تاربيەسى سويلەگەن سوزىنەن، ۇيلەسىمدى قيمىلىنان كورىنىپ تۇرادى. ميىڭدى قوزعايدى. مىسىڭدى باسادى. باسسا باسا بەرسىن، ءجۇرىس-تۇرىسى، ءىس-قيمىلى ءاپ-ادەمى اپكەمىزدىڭ جانىنان ونشا ۇزاعىمىز كەلمەي، ءتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، ايتەۋىر ايالداعىمىز كەپ تۇرادى. سەبەبى ول – ءبىزدىڭ سىر ەلىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى بولعان اياۋلى ءمۇسىلىم اعانىڭ قىزى. مىنەز-قۇلقى، تەك-تۇرقى وزىنە تارتقان پاراساتتى پەرزەنتى. ميىنىڭ ءار مۇيىسىنە دەيىن مادەنيەت قوناقتاعان عيبراتتى عالىم. ءمۇسىلىم اعانىڭ جان جارى، ۇلاعاتتى ۇستاز، زەردەلى زەرتتەۋشى گۇلباراش بايتوعاەۆانىڭ ءوز شاڭىراعىنىڭ ونەگەسى تۋرالى كىتابىن وقىعان سوڭ بۇعان كوزىمىز انىق جەتتى.
اسىرەسە، ءبىر ۇيدەگى سەگىز بالانىڭ ۇلكەنى بولعان سوڭ اعا دەگەننىڭ دە، اپكە دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەي وسكەن ءبىز بەيباققا اندا-ساندا اقىل-كەڭەس بەرىپ تۇراتىن ەستيارلاۋ بىرەۋ-مىرەۋ كەرەك-اق-تى. سوندىقتان وسىنداي تۋعان اپكەمىز بولار ما ەدى دەگەن ارمانىمىزدى ايالاعاننان العان اسەرىمىز شىعار. ونى ءبىلىمدى بولعانى ءۇشىن دە، مارتەبەلى وقۋ ورنىن بىتىرگەنى ءۇشىن دە سىيلادىق. موريس تورەز اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك شەت تىلدەرى يستيتۋتىنىڭ تۇلەگى فرانتسۋز تىلىندە ەركىن سويلەيدى دەپ ەستيتىنبىز. وزگە تىلدەرگە دە تالاسى بار دەگەندى قۇلاعىمىز شالعان. بۇل ەرەكشەلىگى دە قىزىقتىرادى. قىسقاسى، ەر توستىك پەن سەگىز ۇلىنا كەلىن ىزدەپ جۇرگەن ەرنازارعا جولىققان بەرەكەلى بايبىشەنىڭ «كەنجەكەيىم ءبىر توبە، سەگىز قىزىم ءبىر توبە» دەپ سۇيسىنەتىنى سەكىلدى، ءوز باسىما زەينەپ اپايىم ءبىر توبە، ينستيتۋتتىڭ قالعان قىزى ءبىر توبە بولىپ كورىنگەنىن جاسىرا المايمىن. جاس كۇنىمدەگى وسىنداي اسىعىس-ۇسىگىس توپشىلاۋىمدى قازاق لينگۆيستيكاسىنىڭ ءتۇرلى سالاسىنا تۇرەن سالعان، ارقايسىسىنىڭ وزىندىك ورنى بار ءتىلشى تاتەلەرىم كەشىرەر، بىراق شىنىمەن سول تۇستا سونداي ويدىڭ ميىما ۇيالاعانى راس-تى.
ءبىزدى ونىڭ التى الاشقا تانىمال اكەسىنە ۇقساپ وسكەنى ءتانتى ەتتى. سىرت سىمباتىمەن ۇقسادى. ىشكى الەمىمەن ۇقسادى. ءبىر ەمەس، ەكى سالانىڭ ءمينيسترى بولعان ايبارلى اعامىزدىڭ ارقاسىندا قانداي قىزمەتتىڭ قۇلاعىن ۇستايمىن دەسە دە مۇمكىندىگى مول ەدى. بىراق زيالى زەينەپ اپكەم ويتپەدى. قازاقتىڭ ءتىل عىلىمىنىڭ قارا شاڭىراعىنان تۇراق تاپتى. ءومىر بويى ءبىر مەكەمەدە جۇمىس ىستەدى. سول مەكەمەسىنىڭ ومىرتقاسى مەن جۇلىنىنا سالماق تۇسكەن كەزەڭدەردە دە شىداپ باقتى. وزگە ارناعا بۇرىلمادى. فرانتسۋز، قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى ەكپىندى زەرتتەدى، قازاق ءتىلىنىڭ ينتوناتسيالىق جۇيەسىن زەردەلەدى. سوعان ءجۇدا ريزا بولىپ، كەيدە:
ءسوز-سويلەمنىڭ ەكپىنى،
قاراۋ كەرەك تەك مۇنى،
ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك،
سونىڭ ءبارىن زەرتتەۋمەن،
زاۋلاپ ءوتىپ جاتىر عوي،
اپكەمىزدىڭ كوپ كۇنى! –
دەپ ماحامبەتشەلەپ جىرلاي جونەلەتىنىمىز بار.
* * *
وسى كۇندەرى ەكپىندى ەنشىلەگەن، ەڭبەكسىز كوڭىلى كونشىمەگەن مەنىڭ ادەمى اپكەم ءايبات جاسقا تولدى! سودان ءسىزدى قۇتتىقتايىن دەپ... كوسىلگەنبىز دە... امان ءجۇرىڭىز! مەرەيىڭىز ۇستەم بولسىن!
باۋىرجان ومارۇلى
