- Алматыға күнде келе бермейтін қонақтардың бірісіз. Мұнда қандай шаруамен жүрсіз?
- Жоғары оқу орындары оқытушыларының біліктілігін көтеру бағдарламасы бойынша білімімді арттырайын деген мақсатпен келген едім. Менің осында екенімді естіп, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының халық музыкасы факультетінің деканы Кәрима Сахарбаева, профессор Біләл Ысқақов сынды әріптестерім құрметтеп шақырып, студенттермен кездесу ұйымдастырды. Консерваторияның концерт залын беріп, қолдарынан келгенше барлық жағдайымды жасады. Жастардың алдында күйімді тартып, әңгімемді айтып, әдемі бір басқосудан көңілім марқайып қайтып бара жатқан жайым бар.
- Көктемде Астанада 50 жасқа толған құрметіңізге арнап Президенттiк мәдениет орталығының концерт залында «Қазақтың шертпе күйлерi» атты шығармашылық кеш өткізген едіңіз. Консерваторияда өткен бұл кездесу сол мерейтойдың жалғасы ма?
- Жоқ, жоғарыдағы кісілердің мені осы қара шаңырақтың түлегі, шежірелі Созақ, қасиеттi Қаратаудың күйшiлiк мектебiнiң бiрден-бiр мұрагерi, қазақтың шертпе күйін насихаттап, зерттеп жүрген азамат қой деп ықылас танытып, қошемет білдіргені ғой. Ол үшін әрине, үлкен рақмет айтамын. Алдын ала керемет жарнама берілмесе де, жан-жақтан тілшілер қаптап, телеарналар түсіруге келмесе де мен үшін қымбат, жөні бөлек жүздесу болды. Өйткені мұнда жалпы тыңдаушы емес, күй мен күйшінің қадірін білетін, қос ішек пен тоғыз перненің қасиетін түсінетін талғампаз тыңдарман жиналды. Қазір ойлап отырсам, Алматыда күй тартпағаныма біраз уақыт болған екен. Айта-айта жүретіндей, өте жақсы кеш өтті.
- Біздің білуімізше, аталарыңыз дәулескер домбырашы болыпты. Тіпті немере ағаларыңыз Қаратау мектебінің негізін қалаған, шертпе күйдің шебері Сүгір Әліұлымен көрші тұрған екен. Әкеңіз күйшінің көзін көріпті. Сондықтан сізден «күйге деген қызығушылық қалай оянды?» деп сұрау артық сияқты…
- Жалпы, күйге деген қызығушылық, құмарлық қаннан, киелі топырақтан келеді. Иә, әкем де, оның ағасы Сейітхан да өз заманының танымал күйшілері. Ілгеріде, біздің бала кезімізде мерекелерде тек қана Сүгірдің күйі орындалатын. Біз соны тыңдап, санамызға сіңіріп, құлағымызға құйып өстік. Менің домбыраға құмарлығым, күйге әуестігім бір бөлек-тін. Абай айтатындай, ғашық болдым.
Күй естісем, соңынан жүгіріп, ұйықтамайтын әдет таптым. Мынау Қаратаудың, мынау Шығыстың, анау Арқаның күйі екен демей, талғамай үйрендім. Сол кезде-ақ дәстүрлі домбырашылардың дәурені өтіп бара жатқанын сезіп, қайтсем де кәсіби білім аламын деп жанталасып оқыдым. Студент шағымда өз қатарымда танылып, домбырашылық атым шықты.
Сүгір Әліұлы, Жаппас Қаламбаевтың ізін басып, Төлеген Момбеков, Атабек Асылбеков, Генерал Асқаровтардың ұстаздық мектебінен өттім. Қазақтың мықты күйшілері Рысбай Ғабдиев, Бақыт Басығараев, Уәли Бекенов, Мағауия Қамзиндермен қатарласып бір сахнада жүрдім. Қамзин ақсақалдың бақытты шәкіртімін. Дегенмен Сүгір мектебінің өкілі ретінде маған күй тарту оңай болған жоқ. Өйткені алдымда Төлеген Момбеков, Генерал Асқаров, Файзолла Үрмізов сияқты алапат күйшілер тұрды. Мұндай мықтылардан кейін сені ешкім тыңдамайды. Соған қарамастан, өз өнерімді дәлелдеп, талай қиыншылықтармен жағаласа жүріп, өз жолымды қалыптастырдым деп айта аламын. Кәсіби түрде осы өнердің соңына түскеніме көзді-ашып жұмғанша отыз жылдан асыпты.
- Сізге өнер зерттеушілері, ел ішіндегі көзіқарақты қариялар «Шертпе күйдің шебері Сүгірдің мұрасын көзінің қарашығындай қорғап, сақтап келе жатқан бірден-бір жанашыр азамат» деп баға береді. Сүгір туралы аз-кем әңгіме айтып берсеңіз…
- Мен консерваторияға келгенде Алматы Сүгірдің екі-ақ күйін білетін. Бірі -«Бозінген», екіншісі — «Қаратау шертпесі». Одан кейін «Тоғыз тарау» мен «Қаратау шертпесінің» бірнеше нұсқасы бар екенін, «Бес жорғаның» бес, «Кертолғаудың» үш тарауы бар екенін тартып көрсеттім. Көптеген күйлерін қайта жаңғырттым. Кітаптар жаздым. Егемендікті енді ала бергенде Төлеген Тоқбергенов, Таласбек Әсемқұлов, Мақсат Мұхитдинов сынды ағаларымыздың көмегімен Сүгірдің шығармашылығын танытатын тұңғыш күйтабағын шығардым. Бірақ оның өзі көпке дейін даулы болды. Күмәнмен қарап, «Бұл күйлерді Сүгір емес, сен ойыңнан шығарған шығарсың» дегендер де табылды.
- Не себепті?
- Мұны мен қоғамнан да, адамнан да көрмеймін. Кейде осыны орыстың отарлау саясатының тигізген салқыны ма деп тұжырымдаймын. Өйткені кеңестік жүйе күйді қатаң бақылап отырды. Ұлт-азаттық көтерілістер мен оның қолбасшыларын дәріптейтін, халықтың еркіндікті көксеген туындыларын тұншықтырып, жойып жіберуге күш салды. Осындай тоталитарлық режим Сүгір күйлерін де айналып өткен жоқ. Басқа күйшілер сияқты Алаш көсемдеріне арналған немесе халық батырларының атымен аталған күйлер Сүгірде де көп кездеседі. Мәселен, мұрағаттан табылған, Ергентай Борсабаев орындаған «Амангелді батыр» деген күйі бар. Өздеріңіз білесіздер, Амангелді Иманов орыстың саясатына қарсы шыққан баһадүр. Сүгірдің бұдан бөлек әйгілі Созақ көтерілісіне арнаған туындылары да жеткілікті. Қаратаудың теріскей беті нағыз ұлтшылдардың жері. Беріге дейін насихатталмай, Арқаның күйшілік мектебі де орыстың жымысқы саясатының зардабын шекті. Себебі ол алашордашылардың орталығы еді. Сондықтан кеңестік идеологияның кесірі күйге де тиіп, бұл өңірлердің мәдениетін тізгіндеп, шектеп отырды. Соның ішінде Созақ көтерілісі орыстың көзқарасында қара тізімге ілінетін болса, онда оның өнері де міндетті түрде бірге ілінетіні сөзсіз. Сол себепті, далада орындалған күйлер қалада қысымға ұшырап жатты. Тіпті бір кездері «Сүгір күйші емес. Ол ешуақытта күй тартпаған» деген зиялы адамдарды да өз көзімізбен көрдік.
Құдайға шүкір, қазіргі кезде Сүгір туралы көптеген диссертациялар жазылып, зерттеулер жасалуда. Жас ғалым Раушан Алсайытова «Сүгірдің шежірелік баяны» деген тақырыпта диссертация қорғап шықты.
- Сүгірдің күйшілігі бүгінгі таңда өз дәрежесінде мойындалды ма?
- Жасыратын несі бар, әлі де Сүгірге ықылас білдіретіндей адамдар біздің қоғамда аздау. Қазақ күйшіден кенде емес. Әріден алсақ, 13- ғасырда Кетбұғы, ноғайлы заманына келсек, Асан қайғы, одан кейін Махамбеттердің дәуірі бар. Алтайдың, Бөкей ордасының, Маңғыстаудың күйшілері бір төбе. Осы күйшілердің ортасында Сүгір ерекше орын алады. Оны Ахмет Жұбанов та мойындаған. Бірақ әлі күнге Сүгір мұраларының тартылуы аз. Мен өз шәкірттеріме үйретуге тырысып жүрмін. Дегенмен шертпе күйдің шеберіне бұл құрмет әлі де жеткіліксіз. Бір кездері туған жері Созақта Сүгір атындағы музыка мектебі бар еді, сол белгісіз себептен жабылып қалды. Сүгірге ешқандай ескерткіш орнатылған емес. Қара бура әулиенің қасында кішкентай ғана қорым жатыр. Қаңылтырдан жасаған мүсіні бар. Оған үлкен ескерткіш орнатып, Құрманғазы, Тәттімбет байқаулары сияқты күйшінің конкурстары дәстүрлі түрде өтуі керек. Сүгірдің күйі ең көп тартылатын жер Жезқазған облысының, Жаңарқа ауданы. Өйткені Сүгір жаз жайлауға шыққанда Арқаға дейін барып күй шерткен. Әкесі Әлінің сүйегі Жаңарқада жерленген. Мәселен, Ықылас Дүкенұлына өзі тел өмір сүрген Жамбыл, Қарағанды облыстарында екі ескерткіш қойылды. Сүгірге де осындай көзқарас қажет.
- «Сүгір күйлерін қызғанып, жұрт алдында тартпай қояды екен» деген әңгімелер бар. Бұған не айтасыз?
- Бұл жайлы үлкен кісілерден түбегейлі сұрадым. Сүгір ешуақытта күйін қызғанған адам емес. Той-томалақтарда, күйді түсінетін ағайын-туыстың арасында көпшіліктің көңілін қалдырмаған. Мұхтар Әуезовтің алдында таң атқанға дейін шешіліп күй тартқан. Мұхаң «Бір Тәттімбетті таптым» деп қуанып кеткен. Рас, арнайы ұстаз болып, шұқшиып отырып, шәкірт тәрбиелеген адам емес екен. Бір тартады, қағып алса, қағып алды, қағып алмаса, домбырашының өз кінәсі. Оның күйлері әртүрлілеу болып кетіп тұратыны сондықтан. Дегенмен түпнұсқасы бір. Бұл қызғаншақтыққа байланысты емес, жоғарыда айтып кеткендей, кеңестік жүйе идеологтарының шығарған әңгімесі. Әйтпесе, ол кісі 1961 жылы техниканың бар уақытында қайтыс болды. «Сүгір күйлері жетпеді» дегендер сол кезде неге жазып алмапты?! Ахмет Жұбановтың отызыншы жылы шыққан үнтаспасы бар. Ал алпысыншы жылдар дыбыс жазудың дамыған кезі емес пе? Оның шығармаларын ауданның, облыстың, не Алматының радиосы неге жазбаған? Бұл ойланатын мәселе.
- Кейбір күйлерінің Төлеген Момбековке телініп кеткенін қалай түсіндіресіз?
- Төлегенді бір кісі жақсы көрсе, мен жақсы көрер едім. Өйткені мен оған туыспын, ағайынмын. Бірақ әркімнің дүниесі, мүлкі өзіне тиесілі болуы керек. Сүгірдің заманындағы әуен мен оның мақамы бөлек. Ол қобыз бен домбыраны қатар тартқан. Туындылары қобыздай күңіреніп тұрады. Төлегеннің заманына үш қайнаса, сорпасы қосылмайды. Төлегеннің күйлері ойнақы, соғыстан кейін туған «Дариға, сол қыз», «Тос мені, тос», «Сен берген ақ жібек орамал» сияқты дәуірлік әндерге ұқсас. Сүгірдің күйлерінсіз де Төлегеннің өз мұралары өзіне жетіп жатыр. Әрірек шыққан күйлерді аңғаруымыз керек. Бізге осындай әңгімелерге нүкте қоятын, «мынау мынаныкі» деп танып, айырып алатын, музыкалық материал ретінде кімге тиесілі екенін қолмен қойғандай анықтап беретін білікті сарапшылар қажет. Бұдан басқа да бір-біріне телініп кеткен күйлер өте көп. Музыкант ретінде төрелегімді айтып отырмын. Ел арасында кикілжің тудыру маған мақсат емес. Мен күй тартсам болды.
- Кезінде Сүгірдің «Бозінген» күйі кең көлемде талқыланып, авторға тиесілі екендігі дәлелденді. Бірақ неге әлі күнге Қазақ радиосында бірде Сүгірдің «Бозінгені» болып, келесі жолы Төлеген Момбековтің «Бозінгеннің бүлкілі» болып келе жатыр?
- Өз басым осы дау-дамайға қатысқан емеспін. Бірақ білгіңіз келсе, айтып берейін. 20 жасымда Алматыға алғаш келгенде «Бозінген» Төлегендікі болады да, ауылға барсам Сүгірдікі болып шыға келетін. Екі ұдай күй кештік. Шындығына келсек, «Бозінгенді» өте сұлу тартқан әрине Төлеген. Бірақ Генерал да одан кем тартқан жоқ. Файзолла да осал емес. Атабек Асылбеков те, менің әкем де, мен де жаман тартпадық. «Бозінгеннің бүлкілін тартшы» дейді созақтықтар еркелетіп. Бала кезімде құлағым шалған бір аңызға назар аударайық. Сүгірді әкесі Әлі бір рет сынап оған «құлыны өліп қалған биені иіте аласың ба?» деген екен. Содан бірнеше күн булығып жүріп бір күй шығарады. «Телқоңырды» тартқанда жылқының иіп тұрғанын өз көзімен көріп, «не деген құдірет» деп ел таңданыпты. Бұл Тәкен Әлімқұловтың кітабында да жазылған. «Бозінген» де солай. Домбыраның дауысын естіп, ботасы өлген аруана алыстан айналып келетін көрінеді. Осындай деректерді тиісті азаматтар оқып, ескере бермейді. Дәйекті түрде жұмыс істемейтін сияқты.
Мұндай көзқараспен қазақтың дәстүрлі күй өнерінің тарихына қиянат жасаймыз. Төкеңнің «Ұстазымның күйі» деп тартқанын көрген куәлер бар. Тағы да айтам, сүйек жағынан келгенде Төлегенді қорғаштайтын бірден-бір азамат мен болуым керек. Бір рудың баласымыз. Төкеңнің алдында арым таза, адал болған адаммын. Ұстазының күйін аман алып-қалу үшін өз атынан тартқан уақыттары да болуы мүмкін. Мәселен, Үкілі Ыбырайдың «Гәккуі» Мәскеуде өткен онкүндікте Евгений Брусиловскийдікі болып, әлі күнге өз иесіне қайтарылмай келе жатқан жоқ па? Брусиловский ешуақытта «Гәккуді» шығарған адам емес. Менің айтарым осы, өмір бақи осы ұстанымда келе жатырмын, сол пікірімде қаламын.
- Енді өзіңіз туралы сөз қозғасақ…
- Өмірімнің дерлік шағы Жезқазғанда өтті. Ұстаздарымның шапағаты көп тиді. Бетімнен қаққан емес. Өзім де біраз күйші дайындадым.
Кейін әлем артисі, профессор Айман Мұсақожаева Елордаға шақырды. Бұл да менің бір жолымның болғаны. Қазір Астанада ұлттық өнер академиясында домбыра кафедрасының меңгерушiсiмін. «Қазақтың шертпе күйлерi», «Шертпе күйдiң төрт мектебi» атты зерттеу еңбектерiм, «Ұстаздың педагогикалық репертуары» атты арнаулы орта бiлiм беретiн оқу орындарына арналған әдiстемелiк нота кiтабым жарыққа шықты. Сүгірмен қатар Қыздарбек, Сембек, Итаяқ, Бегiмсал, Дәулетбек сынды халық композиторлары күйлерiнiң орындаушысымын. Сүгірдің, Ықыластың, Жаппастың, Төлегеннің, Генералдың біраз күйлерін қайта жаздырттым. Бұл туралы зерттеп жүргендер аз. Осы шығармаларды күйші-қобызшы Саян Ақмолда деген інім берген еді. Соларды нотаға түсіріп, сол бойынша шәкірттерімізді оқытып жатырмыз. Құдайға шүкір, өткен жылы пәтер алдым. Елуге келгеннен кейін өзіме жақын өлке Жезқазғанға барып, бір концерт беремін бе деп ойлап едім. Қазір елдің жағдайы артист көтеретіндей емес, соған бір сәті түспей отыр. Әйтпесе, атақты Кетбұғының еліне барып, бір күй тартып берсем, «Жанғали, сен бөтенсің» деп бір адам айтпас еді.
- Сүгірдің еліне неге бармайсыз?
- Бармадым емес, бардым-ақ. Үкілі Ыбырайдың «Қалдырған» деген әнінде «Қайдасың Ыбырай демедің» деп айтатыны бар емес пе? Сол айтпақшы, ешкім «қайдасың Жанғали?» демеді. Бірақ елге өкпелемеймін. Ел басқарып отырған азаматтардың Жанғалиға зәру емес екенін бірден білдім. Қаратау өңірі алыста жүрген мен түгілі, көз алдарында отырған Файзолла Үрмізовті қадірлеп отырмаған болуы мүмкін. Мына заманда кімге ренжисің? Басшы-қосшылар күйшіні құрметтей ме, шағын бизнесті құрметтей ме? Оларға Үкіметтің талабы сол. Оның үстіне, өзіңнің жағдай айтып, кісінің алдына бара алмайтының тағы бар. «Күйші едім, құрмет жаса» дей алмайсың. Алпысқа келгенде іздеп қалар…
- «Ердің жасы — елуге» келгенде құрмет көретін орныңыз бар емес пе?
- Адам елуге келгенде арттағы өмірді, жастық шақты өзіңше бір талғап, не істедім деп сараптайды екен. Мен осы уақытқа дейін қоғамның ерекше бір ілтипатына бөленбеген адаммын. Елуге келгенде маған «Қыздарбектің күйін тартқан екенсің-ау», болмаса «Сүгiрдiң күйлерiн түпнұсқада шебер орындап, жалғастырдың. Шертпе күй мектебіне сіңірген еңбегің керемет-ау» дегендер болған жоқ. Керісінше «Жанғали кімнің шікірәсі?» дейтіндер көбейіп кетті. Қазіргі заманда өнерде жолың болуы үшін, әйтеуір біреудің еркесі болуың керек. Оған «мынау қай ауылдың баласы еді?» деген әңгімеде қосылады. Сонымен, өмір өтеді екен…
- Алматыда концерт қоймайсыз ба?
- Алматының өз «тусовкасы», өз Жанғалилары бар. Арқада жүрген бізге бәлендей сұраныс жоқ. Сұраныс жоқ жерде қалай күй тартасың? Егер менің орнымда консерватория залындағы концертті шетелден біреу келіп қойсыншы, бүкіл телеарна асай-мүсейін алып жетіп келуші еді.
Біз түгілі, біздің алдымыздағы күйшілер қоғамнан керемет қолдау көріп жүргені шамалы. Меніңше, қазір Африканың аш-жалаңаштарына көмектесудің қажеті жоқ. Керісінше, ертең домбырашылық үрдісті жалғастыратын жастарға қолдау керек.
Жалпы, өнерпаздар өнерімізді бұлдап отыратын адамдармыз ғой. Кейде мен де өзімді солай бұлдап қалатыным бар. Мені шақырса екен, маған жалынса екен деймін. «Жанғали-ау, міне атың, міне шапаның» деп бағамды берсе екен деп үміттенем. Болмаса, «қолымнан келетіні осы-ақ қой» деп бір шапан жапса деп дәметіп, ойлап қаламын. Бірақ менің бұлданғаным кімге керек, мен сияқты бұлданатындар толып жатыр.
- Күйшінің мінезі күймен қаншалықты астасып жатады?
- Мен тартатын күйлердің ішінде көңіл көтеретін бірде-бір күй жоқ. Қайғылы, мұңлы. Мен соны тартып, өмірбақи дәстүрін ұстанып келе жатсам, менің бойымда қайбір көңілшектік болуы керек. Аздап өкпешілдігіміз бар.
- Машықтануға қанша уақыт бөлесіз?
- Менде арнайы машықтану деген жоқ. Қазақ күнде машықтанып күй тартты дейсіз бе? Қазақ домбыраны сағынғанда тартқан. Сол сияқты сағынғанда ғана қолыма домбыра ұстап тұрамын.
Әңгімелескен Қаншайым БАЙДӘУЛЕТ, «Айқын».
