مەملەكەتتىك مۇددەنى كوزدەپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋدا ەلەۋلى ەڭبەكتەرىمەن ەل مادەنيەتى مەن تاريحىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان عالىمدارىمىز از ەمەس. سونداي تۇلعالارىمىزدىڭ قاتارىندا قازاقستان ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى، پروفەسسور ەرەنعايىپ ءساليپۇلى وماروۆتىڭ ەسىمىنىڭ ەرەكشە اتالىنۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى دە جوق ەمەس.
شىنىندا ەرەنعايىپ ءسالىپۇلىنىڭ اتى اتالعاندا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە تۇلەگەن تۇڭعىش قاينار ۋنيۆەرسيتەتىن اشقانى جانە قازاق وركەنيەتى مەن تاريحى ينستيتۋتىن قۇرعانى ەسكە تۇسەدى. ەلىمىزدىڭ جاراتىلىستانۋ جانە قوعامدىق عىلىمداردىڭ دامۋىنا بىردەي قوماقتى ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان عالىمنىڭ شىعارماشىلىق شەڭبەرى كەڭ، تاڭداعان سالالارى سان الۋان بولىپ كەلەتىنىن عىلىمي ورتا جاقسى بىلەدى. م. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى ەكەندىگى، اتومدىق جانە مولەكۋلالىق فيزيكا ماسەلەلەرىنە ارنالعان مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جاريالاپ، ديسسەرتاتسيا قورعاعانى ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.
بۇگىنگى بۇل ماقالادا اكادەميك ە.وماروۆتىڭ ناقتى عىلىمداردان وزگە، قوعامدىق-گۋمانيتارلىق، ونىڭ ىشىندە تاريح عىلىمى بويىنشا تەرەڭ ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە قول جەتكىزگەن زەرتتەۋلەرى ءسوز بولماق. اتاپ ايتقاندا، قازاق وركەنيەتىنىڭ الەم وركەنيەتىندەگى ءبىر كورىنىسى رەتىندە الاتىن ورنىن ايقىنداۋ ءۇشىن مول ماتەريالدار نەگىزىندە جيناقتالعان دالەلدەرى مەن دايەكتەرى، ۇستاناتىن ۇستانىمدارى باياندالاتىن بولادى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەتىن نارسە، عالىم «عۇمىر بويى وقۋ» زاماناۋي ترەندتەر قاعيداسىنا سۇيەنە وتىرىپ، تاريح ماماندىعى بويىنشا ماگيستراتۋرا ءتامامداپ، PhD عىلىم دوكتورى (گەرمانيا) اتاعىن الۋىنىڭ ءوزى دىتتەگەن ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتسە كەرەك.
ول 1997 جىلى قاينار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنان قازاق وركەنيەتى مەن تاريحى ينستيتۋتىن اشىپ، قازاق وركەنيەتىن زەردەلەۋدەگى قاداۋ-قاداۋ قادامداردى، ەلىمىزدىڭ رۋحاني دامۋىنداعى قولعا الىنار زەرتتەۋلەردى زەردەلەۋدە اتقارىلار ءىس-شارا بويىنشا جوسپار ازىرلەپ، ونىڭ ىسكە اسىرۋ تەتىكتەرىن تياناقتايدى. اتاپ ايتقاندا، ينستيتۋت قىزمەتىنىڭ ماقساتى قازاق وركەنيەتىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن ونىڭ كوشپەندى، قىتاي، يسلام، ەۋروپا سياكتى باسقا الەمدىك وركەنيەتتەرمەن ديالوگىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ بولىپ ايقىندالادى. «وركەنيەت» ۇعىمىنىڭ نەگىزى رەتىندە ونىڭ فرانتسۋز تىلىندەگى لينگۆيستيكالىك ماعىناسى الىنادى. وسى ماعىنا ەل مەن ونى مەكەندەيتىن ەتنوستاردىڭ مادەنيەتى مەن وركەنيەتتىك اسپەكتىلەرىن جان-جاقتى زەرتتەۋدى مەڭزەيدى. وعان ورتالىق ازيا مەن قازاقستان گەوگرافياسىن، تاريحىن (تاريحناما جانە دەرەكتانۋ), قازاق تاريحىن، قازاق فيلوسوفياسىن، فيلولوگياسىن، مادەنيەتىن، ءدىن تارالۋىن، قازاق مەنتاليتەتى مەن ەتنوپسيحولوگياسىن زەرتتەۋ سياقتى ماعىنالار سىيعىزىلادى. ينستيتۋت مىندەتى — قازاق وركەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋ ماسەلەلەرى، ونىڭ كونەدەگى، ورتا زامانداعى، جاڭا زامانداعى دامۋ پروتسەستەرى مەن قازىرگى كەزدەگى احۋالىن ايقىنداۋعا جول اشادى. كوزدەگەن ماقسات پەن مىندەتتەردى ورىنداۋ بارىسىندا، تاريحي پروتسەسس دەگەنىمىز ءبۇتىن بىرقاتار وركەنيەتتەر اۋىسىمى، ال وركەنيەت دەگەنىمىز قانداي دا ءبىر ەلدەر، حالىقتار، ەتنوستار توبىنىڭ بەلگىلى ءبىر دامۋ كەزەڭىندەگى ماتەريالدىق، رۋحاني، الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ ساپالىق ەرەكشەلىگى دەگەن عىلىمي كوزقاراستى زاڭدى دەپ قاراستىرۋ كوزدەلەدى.
ينستيتۋت جانىندا «قازاق تسيۆيليزاتسياسىنىڭ قاينار كوزى» اتتى تەوريالىق-ادىستەمەلىك سەمينار دا ەرەنعايىپ ءسالىپۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن وتكىزىلگەن بولاتىن. بۇندا قازاقستان جەرىندەگى ەتنوستاردىڭ، اسىرەسە قازاقتاردىڭ تاريحى، فيلوسوفياسى، فيلولوگياسى، مادەنيەتى، ءدىنى، ولاردىڭ وركەنيەتتىك اسپەكتىلەرى جۇيەلى تۇردە زەرتتەلەدى. سەمينارعا قاتىسۋشىلار قازاق مەنتاليتەتى، قازاق ەتنوپسيحولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن گەنەزيسى سىندى ماڭىزدى ماسەلەلەرگە اسا كوڭىل بولەدى. وسى تاقىرىپتاعى بىرقاتار پىكىرتالاستىق ءجۇمىستار اكادەميك ە.وماروۆتىڭ باستاماسىمەن جارىق كورگەن «قازاق تسيۆيليزاتسياسى» جۋرنالىنىڭ بەتتەرىندە جارىق كورۋگە ءۇسىنىلادى. اكادەميكتىڭ جەتەكشىلىگىمەن وتكىزىلگەن كەشەندى ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا بارىسىندا ءبىراز قۇندى ارتەفاكتىلەر تابىلىپ، ولاردىڭ ارحەولوگيالىق جادىگەرلەر نەگىزىندە ۋنيۆەرسيتەت جانىنان قازاق كونەكوزدەرىنىڭ كىشىگىرىم مۇراجايى قۇرىلۋىنا سەبەپشى بولادى.
ۋنيۆەرسيتەتتە تۇراقتى تۇردە وتكىزىلەتىن كوپتەگەن حالىكارالىق كونفەرەنتسيالاردا، ونىڭ ىشىندە ەكى جىلدا ءبىر وتەتىن «وركەنيەتتەر فورۋمى»، «دوڭگەلەك ۇستەلدەر»، سەمينارلار مەن كونفەرەنتسيالاردا قازاق وركەنيەتى تاقىرىبى تەرەڭ تالقىلاناتىن پىكىر الماساتىن عىلىمي ورتالىقتارعا اينالعانىن ايتا كەتسەك، ارتىق بولماس. ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى قازاقستانداعى جانە شەتەلدەگى ءىرى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ عىلىمي شارالارىنا بەلسەندى ارالاسۋىنىڭ ارقاسىندا قازاق وركەنيەتىنىڭ ينستيتۋتىنىڭ تانىمالدىلىعى ارتا ءتۇستى.
فرانتسياداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەلشىلىگىنىڭ ارالاسۋىمەن ە.وماروۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا 1998 جىلى نانسي، گاۆر جانە پاريج قالالارىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەر بويىنشا تۋرنە ۇيىمداستىرىلدى. عىلىمي تۇرعىدان گاۆر مەن نانسي كالالارىنداعى Universite du Havre حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىنىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسۋ ءتيىمدى ناتيجە بەردى. فاكۋلتەت دەكانى گاۆر قازاق وركەنيەتى جايلى لەكتسيالار كۋرسىن ۇيىمداستىرۋعا كومەك كورسەتۋدى سۇرادى. ە.وماروۆ وسى كۋرستاردى دايىنداۋ ارقىلى العاش رەت جاڭا عىلىمي باعىت رەتىندە قازاق وركەنيەتىنىڭ ادىسنامالىق جانە تەوريالىك نەگىزىن باياندادى. بۇعان دەيىن الەمدىك عىلىمدا بۇل ماسەلە تەرەڭ قاراستىرىلماعانىن جانە پروبلەما رەتىندە قويىلماعانىن تىلگە تيەك ەتسەك بولادى.
سوڭعى كەزدە ە.س.وماروۆ قازاقستاننىڭ كونە تاريحى مەن قازاق ەركەنيەتىن عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەۋگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ ءجۇر. زەرتتەۋلەر ناتيجەسى بويىنشا ول 2001 جىلدىڭ 16—18 شىلدە كۇندەرى اۆستراليادا عالامدىق وركەنيەت تۋرالى ءبىرىنشى حالىقارالىق كونگرەستە بايانداما جاسادى. عالىمنىڭ بۇل باياڭداماسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جوعارى باعالادى. سونداي-اق 2001 جىلى ول سوربونن پاريج-2 جانە فاكو ۋنيۆەرسيتەتتەرى ستۋدەنتتەرى الدىندا «قازاق وركەنيەتى» تاقىرىبىنا بايانداما جاساپ، جالپى وركەنيەتتەگى قازاق وركەنيەتىنىڭ الاتىن ورنىن ايقىنداپ بەردى.
ورايى كەلگەندە وقىرماندارعا مىنا ءبىر وقيعانى ايتا كەنتەندى ءجون كوردىك. اكادەميك ە. وماروۆ 1998 جىلى نانسي كالاسىنا ساپارىندا جولدا شاعىن لا-چەپ-پە كالاشىعىنداعى اتتيلانىڭ لاگەرى ورنالاسقان تاريحي مەكەندە بولادى. لاگەردىڭ ورنالاسقان جەرى فرانتسيانىڭ اۆتوموبيل جولى كارتاسىندا كورسەتىلگەن جانە مەملەكەت تاراپىنان كۇزەتىلەدى. 2007 جىلى عالىم بۇل جەر-دە ەكى رەت بولدى جانە «اUTOUR DU CAMP D’ATTILA» اتتى اتتيلا اسسوتسياتسياسىنىڭ 120-شى مۇشەسى بولىپ، اسسوتسياتسيانىڭ شتاب-پاتەرىندە قازاق وركەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى پىكىر الىسۋ وتكىزىلدى.
ە.وماروۆ وسى ساپارىندا اسسوتسياتسيا پرەزيدەنتى رىەگگە Rاۆىەت-پەن كەزدەسكەندە، ونىڭ فرانتسيا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ گرانتتىق قارجىسىنا مۇراجاي سالىنىپ جاتقاندىعى تۋرالى ايتقان اقپاراتىنان كەيىن دەلەگاتسيا ءوز تاراپىنان قۇرىلىس جۇمىسىنىڭ اياقتالۋىنا قارجىلاي كومەك كورسەتەتىن مالىمدەيدى. عالىمنىڭ وسى مۇراجايدا 2009 جىلى 3 رەت بولىپ، مۇراجايعا قىمبات ەكسپوناتتار سىيعا تارتۋىنىڭ ءوزىن وتانشىلدىقتىڭ، ۇلتتىق قۇندىلىققا دەگەن قۇرمەتتىڭ كورسەتكىشى رەتىندە باعالاۋعا بولادى. ەكسپوناتتاردى سىيعا تارتۋ راسىمىنە لا-چەپپە قالاسىنىڭ مەرى مارسەل بوننەت، فرانتسياداعى قر ەلشىلىگىنىڭ قىزمەتكەرى ن.تۇياقباەۆ، اسسوتسياتسيانىڭ جاڭا پرەزيدەنتى جان پەر پوپەلە (رورەLەR), جەرگىلىكتى ءباسپاسوز تىلشىلەرى، مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى، اسسوتسياتسيا مۇشەلەرى جانە ت.ب. قاتىسادى. بۇل شارا تۋرالى حابارلار جەرگىلىكتى ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالاندى. وسى شارالارمەن قاتار اتتيلا لاگەرى تۋرالى اقپاراتتاردى قامتىعان اتتيلا تۋرالى كىتاپ جازىلدى. كىتاپ 2006 جىلى الماتىدا جارىق كوردى جونە سول جىلى فرانكفۋرت قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق كىتاپ جارمەڭكەسىنە قاتىسقانى تەك قازاقستاندىقتاردىڭ عانا ەمەس، الەمدىك وقىرمانداردىڭ اقپاراتتانعانىن كورسەتسە كەرەك.
فرانتسۋز رەجيسسەرى، دوكتور كاترين پەي (ساtherine رەىح) الماتىداعى المانىڭ ماlus sىەۋەگsى جابايى سورتى تۋرالى عىلىمي-تانىمدىق فيلم ءتۇسىردى. قاينار ۋنيۆەرسيتەتى جانە ە.س. وماروۆتىڭ جەكە ءوز باسى ولارعا كينو تۇسىرۋدە جانە ستسەناريدى تالداۋدا كومەك كورسەتتى. فيلم 2010 جىلى ءتۇسىرىلىپ ءبىتتى، پاريجدە تۇساۋكەسەرى ءوتتى. 2010 جىلى فرانتسيادا كاترين پەيدىڭ بەلسەنە قاتىسۋىمەن «الما» اسسوتسياتسياسى قۇرىلدى (ساtherine رەىح-رگەsىdente dە I’Association اlma), بۇل اسسوتسياتسياعا ە.وماروۆ شەتەلدىك مۇشە رەتىندە تىركەلگەن. قازىرگى ۋاقىتتا ە.وماروۆتىڭ كاترين پەي حانىممەن بىرگە اتتيلا جانە وركەنيەتتەر تۋرالى وزگە دە دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرۋ ويى بار.
سونداي-اق، ليسسابون گەوگرافيالىق قوعامنىڭ كومەگى ارقىلى قوعام مۇراعاتىنان ەجەلگى قازاقستان تەرريتورياسى بەلگىلەنگەن كونە كارتالار تابىلدى. ال ەڭ ءبىر تاماشا جاڭالىقتار ليسسابونانىڭ ورتالىق ارحەولوگيالىق مۇراجايىندا تۇرعان بالبال تاستار بولدى. بۇل بالبالدار ەۋرازيانىڭ بارلىق ايماقتارىندا كەزدەسەتىن بالبالداردان اۋمايدى. بۇل ساۋلەت ۇلگىلەرىندە بەينەلەنگەن ادامدار ءتۇر-تۇلعاسى ايقىن جونە ازياتتارعا ۇقسايدى، ال كيىمدەرىندەگى ورنامەنتتەر ءدال قازاقتىكى. ورنامەنتتەردە قازاق ويۋلارى مەن كيىز ءۇي كەرەگەلەرى بەينەلەنگەن.بۇل ساۋلەت ۇلگىلەرىن ولار ب.د. 1-2 عاسىرعا تيەسىلى دەيدى جانە پورتۋگاليانىڭ سولتۇستىگىنەن تابىلعان. بۇل ۇيىمنىڭ قىزمەتكەرلەرى لۋيس ايرەس ۆارروس جانە حاتشى انيل سامارت عالىم ە.س. وماروۆپەن ورتاق عىلىمي ىزدەنىستەرىن جالعاستىرۋدى جوسپارلاۋدا.
انيل سامارت پەن ە.وماروۆتىڭ ورتاق جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە «ەرتەدەگى ءۇندى-ساق مادەني-وركەنيەتتىك ىقپالداستىق» دەگەن شارتتى اتاۋى بار كىتابى باسپاعا دايىندالۋ ۇستىندە. زەرتتەۋدىڭ كەيبىر ناتيجەلەرى تۋرالى مىنانى ايتۋعا بولادى. ا.سامارت بۋددا پايعامباردىڭ ساق، ناقتىراق ايتساق، قاسساق تايپاسىنان شىققاندىعى تۋرالى بولجام ايتادى. كاسپي تەڭىزىن يندۋستار وزدەرىنىڭ اتا جۇرتى دەپ سانايدى، ولاردىڭ كونە تىلىندە ول «ءسۇتتى تەڭىز» دەپ اتالادى، ياعني، بەينەلى تۇردە ايتقاندا — انا ءسۇتى. تىلدەگى، مىنەزدەگى كوپتەگەن سايكەستىكتەردى ايتپاعاندا تاريحي تۇرعىدان العاندا موعولدار مەن اق عۇنداردىڭ باسىم بولىگى سولتۇستىك ۇندىستانعا كوشىپ كەلگەن.
پروفەسسور وماروۆ ە.س. بىرنەشە جىل قاتارىنان جاھاڭدىق وركەنيەت ماسەلەلەرىنە بايلانىستى حالىقارالىق جوباعا اتسالىسىپ، سيدنەي (اۆستراليا) مەن نيۋ-يوركتەگى (سشا) كونفەرەنتسيالارعا قاتىستى.
قحر قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ شىعىس ەۋروپا، رەسەي جانە ورتالىق ازياينستيتۋتىمەن (پەكين); قحر قازىرگى زامانعى حالىقارالىق قاتىناستار اكادەمياسىمەن (پەكين); شانحاي قوعامدىق عىلىمدار اكاكدەمياسىنىڭ شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى ورتالىعىمەن (شانحاي); قحر قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ شەكارالىق ايماقتاردىڭ تاريحى مەن گەوگرافياسى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىمەن; ۋكراينا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ فيلوسوفيا جانە كرىمسكي اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتتارىمەن (كيەۆ); چەنچي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەسەي ينستيتۋتىمەن (تايۆان); ستوكگولم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ازيا-تىنىق مۇحيت زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىمەن; ۋپپسالا ۋنيۆەرسيتەتىمەن (شۆەتسيا) ىنتىماقتاستىق قاتىناستار ورناتۋىنىڭ نەگىزىندە ۇزاق مەرزىمدى عىلىمي جوباداردى قولعا الۋ مۇمكىندىگى تۋىپ وتىر.
2010 جىلدىڭ تامىز ايىندا ونىڭ باسقارۋىمەن ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى قحر شۇار قعا شاقىرۋىمەن قىتاي جانە شەتەل عالىمدارى توبىمەن بىرگە ۇلى جىبەك جولىنىڭ سولتۇستىك بولىگىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ۇرىمشى—قورلا—قاراشار—اقسۋ—قاشگار قالالارىن ارالاپ شىقتى. وسى عىلىمي-پراكتيكالىق ەكسپەديتسيا بارىسىندا ماحمۇد قاشعاري، ءجۇسىپ بالاساعۇني، اپپاق قوجا، ساتۇق بوعرا حان، موعولستان ءامىرشىسى توعلۇك تەمىر سياقتى تۇركى الەمىنىڭ ۇلى قايراتكەرلەرىنىڭ كەسەنەلەرىنە تاعزىم ەتىلىپ، تاريحي تاعىلىمدارىنا نازار اۋدارىلدى.
ە.وماروۆ تاريحشى رەتىندە ۇلى جىبەك جولىن باسىنان اياعىنا دەيىن ءجۇرىپ ءوتۋ ماقساتىن الدىنا قويعان ەدى. ول تۇركيانىڭ ىستامبۋل قالاسىنان باستاپ قىتاي مەملەكەتىنىڭ استاناسىنا دەيىنگى ارالىقتى تولىقتاي ءجۇرىپ ءوتىپتى. كەيبىر جەرلەرىن جاياۋ، كوپشىلىگىن ارينە كولىكپەن ءجۇرىپ وتۋگە تۋرا كەلگەن. بۇل بوسقا ارالاۋ ەمەس ەدى، ول سول ەلدەردىڭ وركەنيەتىن جانە مودەنيەتىن قوسا زەرتتەي ءجۇردى. قىزىقتى دا دايەكتى فاكتىلەردى جولىقتىردى. مىسالى، قاشقاريانىڭ قوتان قالاسىندا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ۇرپاقتارى بار ەكەن. شوقان مۇندا از ۋاقىت بولسا دا جەرگىلىكتى ءبىر كەلىنشەكپەن ۋاقىتشا وتباسىن قۇرىپ تۇرعانى تاريحي شىندىق. سول كىسى شوقانعا شىنىمەن عاشىق بولعان ەكەن جانە بالالى بولىپ ۇرپاعىن ساقتاپ قالعان. ەندى سول ۇرپاق ءوسىپ ءونىپ، ءالى كۇنگە دەيىن ءبىز قازاقپىز دەيدى ەكەن. شوقاننىڭ اسىل بەلدىگىن ءالى دە جانۇيالارى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلەدى دەسەدى. راس پا، وتىرىك پە انىق قانىعى بەلگىسىز، بىراق كىم ءبىلسىن!؟ ەرەكەڭە سول جاقتىڭ قازاقتارى اڭگىمەلەپ بەرگەن كورىنەدى.
ە.وماروۆتىڭ وسىنداي جەمىستى عىلىمي ىزدەنىستەرىن ەسكەرىپ، پورتۋگاليانىڭ استاناسى ليسسابون قالاسىنداعى گەوگرافيالىق قوعامى عالىمدى تولىق مۇشەلىككە قابىلدادى. عالىم سونداي-اق، تاعى ءبىر قىزىق جايتقا سوندا پورتۋگالياداعى ارحەولوگيا مۋزەيىندە كەزىككەن. ليسسابوننىڭ سولتۇستىگىندە ادامنىڭ بەينەسىندە جاسالعان قۇلپى تاستار تابىلعان ەكەن. ادامنىڭ بويىنداي جاسالعان بالبال تاستاردىڭ ءتۇرى ازياتتىق سيپاتتا، ءتىپتى قازاق سياقتى، ۇستەرىندە كيگەندەرى شاپان. ول از بولعانداي شاپاندارىندا كەرەگە مەن قازاقتىڭ قوشقار مۇيىزىنە ۇقسايتىن ويۋلارى كورسەتىلگەن. «شامامەن ءى-ءىىى عاسىرلاردا جاسالعان، جانە كوپ تابىلعان ەكەن. سوندا ولار ول جاققا قالاي بارعان، كەمەمەن باردى ما ەكەن!؟ نە دە بولسا عۇندارعا دەيىن بارعان بولىپ تۇر عوي» دەپ توپشالايدى ەرەنعايىپ ءساليپۇلى.
عالىمنىڭ زور ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە ءار جىلدارى الىس-جاقىن شەتەلدەردە جارىق كورگەن «قازاق وركەنيەتىنىڭ قىسقاشا تاريحى»، «قازاق وركەنيەتى»; «اتتيلا. وركەنيەتتىك ءرولى»; «تھە كاzاكھ سivilization and نىstوگۋ»; «پورترەتتەر: گەرودوتتان گۋمبولدتقا دەيىن سىرتتاي كوزقاراس» (تەل اۆتور) سىندى ەڭبەكتەرى قازاق وركەنيەتىن زەردەلەۋگە ارنالعان قۇندى ەڭبەكتەر قاتارىندا باعالانعانىن كوپشىلىك جاقسى بىلەدى.
اتالعان ەڭبەكتەرىندە «قازاق وركەنيەتى» اتتى جاڭا عىلىمي باعىتتىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى تۋرالى وزىندىك، عىلىمعا سۇيەنگەن وقشاۋ ويلارىمەن بولىسەدى. «قازاق وركەنيەتى» كونتسەپتسياسىن ۇسىنعان عالىم رەتىندە تانىمالدىلىعى ارتىپ كەلەدى. قازاقتاردا كوشپەندىلىكپەن قاتار وزەندىك وركەنيەت بولعاندىعىن، ەرتەدەگى قازاقتاردىڭ كەمە جاساعاندىعىن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەگەن. قازاق وركەنيەتىنىڭ - كوشپەندىلىك، قالالىق، وزەندىك، اسكەري، ەگىنشىلىك، دالا وركەنيەتتەرى بولىپ بولىنەتىندىگى تۋرالى تۇشىمدى تۇجىرىم جاساعان.
سونداي-اق، ەرەكەڭنىڭ «قازاق وركەنيەتىنىڭ نەگىزى» جانە «اتتيلا جانە وركەنيەت» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرى جۋىق ارادا جارىق كورمەك. عالىم 100-دەن استام ماقالالاردىڭ اۆتورى، ونىڭ ءبىر بولىگى شەتەل باسىلىمدارىندا جاريالانىپ، الىس-جاقىن شەتەلدەردەگى وركەنيەتتانۋشى عالىمداردىڭ وڭ پىكىرىنە يە بولعانىن ايتا كەتكەنىمىز ابزال.
ءيا، ايتا بەرسەك، ءبىر ماقالادا ەرەكەڭنىڭ قازاق وركەنيەتىندەگى سونى جاڭالىقتار، ءبىر قاراعاندا ادام سەنگىسىز بولجامدار جاساي الۋ شەبەرلىگى تۋرالى، كەز-كەلگەن عالىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن كوكەيتەستى ماسەلەلەردى كوتەرە الاتىندىعىنا تولىققاندى تالداۋ جاساۋ مۇمكىن ەمەس.
الەمدىك وركەنيەتتىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە قازاق وركەنيەتىنىڭ عالامدىق دەڭگەيدەگى ورنىن ايقىنداۋ ءۇشىن الەمنىڭ ايتۋلى عىلىمي قاۋىمداستىقتارىنىڭ اراسىنان تابىلىپ، ءوز تۇجىرىمىن مويىنداتۋعا تىرىسىپ جۇرگەن قايراتكەرلىگىن ءسوز ەتكىمىز كەلگەن ەدى...
كارىمبەك قۇرماناليەۆ،
قر ۇعا اكادەميگى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور،
قازاقستان ۇلتتىق
جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى
